|
faol b o ‘lib ,
ko'p hollarda ular birgalikda keladi. S h unin gdek,
[-la n /la sh ]
affikslarida birgalik va o ‘zlik nisbati m a ’nolari h a m
uq ilib
tu r a d i
(shodlcnmoq),
(saloinlashmoq),
(afsuslan/noq),
190
(
ajablanmoq
),
(zavqlanm oq),
(lazzatlanm oq),
(janjallashmoq
),
(,róvshanlashmoq)
kabi). IBiroq bu m iso lla rd a ( -
lan/lash
) affiksini
ajratib boMmaydi. (
Maycfalanmoq)
kabi fe ’llarda esa ular ajraladi
(maydaM a+nJrm oq).
D e m a k , bunda
[-fa]
va [-« ] — m ustaqil affiks.
[-lan]
afflk sin in g a s lid a
[-la]
va [ - « ] afíikslarining b irikuvidan
iborat ek a n lig ia i sezish qi;yin em as.
3.
[taqlid-\-illa/ira=asos bildirgan tovush yoki obrazni harakat
tarzida ifodalash]
q o lip í
faqat ta q lid s o ‘zlardan fe’l yasaydi:
(
chirqillamoq
),
(chirsillainoq), (likillamoq
),
(guvillamoq),
(
shuvil-
lamoq),
(
mo'ltillamoq), ( bezillamoq
),
(
yarqiramoq
), (
sirqiramoq
),
(no ‘Itiramoq), (yaltiram oq). [-illa]
va [
-ira]
q o 'sh im ch a la ri orasida
m a’noviy farq k u z a tilm a y d i, balki ular q a y si s o ‘zga q o ‘sh ílish i bilan
farqlanadi, x o lo s.
4.
[ot/sifat/taqlid+a]
(oshamoq),
(qonamoq),
( o ‘ynamoq),
(bo ‘shanwq),
(
qiynamoq
) ,
(shildiramoq),
(
jildiramoq
) ) ,
[sifat/
ravislí+(a)y]
(
(qoraymoqy, (toraymoq), (ko'paymoq), (ozaymoq)),
[.
sifat+(ú)r\
( (
oqarmoq
),
(ko ‘karmoq),
(qisqarmoq), (eskirmoq
)),
[
ct/olmosh +sira ]
((qonsiramoq),
(
suvsiramoq
),
(tuZjSiramoq),
(gumonsiramoq')), [son/otSravish+(i)k/(i)q] ((birikmoq), ( y o ‘liqmoq),
(kechikmoq),
(.
zo'riqmoq
) ,
]sifat/otJr¿]
((tinchimoq
) ,
(
boyimoq),
(changi/noq
)),
[sifat+t]
( (
to'latmoq),
(
berkitm oq))
qoliplari u n u m siz
qolip bo'lib, b ír in c h id a n , ularning h o síla la ri sanoqli b o 'lib , bugungi
kunda bu q o lip a so sid a yangi-yangi
s o ‘z hosil qilib b o ‘lm ayd i,
ikkinchidan, b u liosila
davr o ‘tishi
bilan d erivatsion m a ’nosi
jihatidan b ir-b irid an shu darajada u z o q la sh ib ketganki, u la r asosida
qolipning
o‘n g ,
y a ’ni
m a ’n o v iy t o m o n in i
chiqarib,
aniqlab
b o ‘lmaydi.
(Kamsitmoq
) ,
(boshqarmoq'), (g ‘ivirsimoq), (yo'qolmoq),
(kuchanmoq),
(yotsinmoq),
(qiziqsin moq)
kabi
fe ’ln in g
ham
yasam aligi a n iq , lekin
ulardagi affik slar ayrim so ‘z doirasida
chegaralatigan. U larga n isb a ta n ham y u q o r id a aytilgan fikr o ‘rinli.
Eslatma:
(siltala),
(tortqild), (opichla)
kabi so 'z d a g i shakl
yasovchi
[-la]
a ffik sin i
fe ’l
y a so v c h i
[-la]
affiksi
bilan
chalkaslitirm aslik kerak. U la r — o m o n im affiks.
[-kila] (-q ila ,
-gil¿i,- g ‘ila), [-im sirá], [-inqira], [-sh/ish]
C
to'lish, qizish, ozish), [ -q /iq /k /ik ] (toliq, k o ‘nik), [-q i/g “i
] affikslari
hozirgi
o ‘z b e k
tilida
harakatning
tarzini
(k u ch li/k u c h siz lig i,
takróriyligi k a b i)
b ild irg a n lig i
u c h u n
shakl
yasovch i
sifatida
qaraladi.
K om pozitsiya usuli.
Bu usul v o sita sid a q o'sh m a v a ju ft fe ’l
vasaladi.
Q o ‘shma
f e ’l. Q o 's h m a fe ’l tark ib iga k o ‘ra ikkiga b o ‘!iuadi:
191
a) i s m + f e ’ l;
b) f e ’l + f e ’ I.
I s m + f e ’l tip id agi fe ’lni h osil qilishda yordam chi fe ’l vazifasida
[qibnoq],
[et/noq
],
[aylamoq],
[b o ‘bnoq\,
[bermoq],
[
olmoq
],
[topm oq\, [yem oq], [urmoq,
[
ko'rmoq, [kehnoq],
[
keltirmoq
] kabi
b ir lïk keladi:
[abgor qilmoq
],
[ado bo'lmoq], [ayyuhannos solmoq],
[javob bermoq
] ,
[javob olmoq], [xalal bermoq], [xabar olmoq], [qiron
solm oq], [tartibga keltirmoq
] ,
[oh urmoq], [tush ko'rmoq],
[
q o ‘nim
topinoq]
kabi.
0
‘z b e k tilid a fe’I + fe ’l tip id agi f e ’l barmoq bilan sanarli:
[sotib
olm oq],
[olib b o m o q ], [olib kelmoq], [olib chiqmoq], [olib qochmoq],
[ishlab chiqannoq] kabi.
J u ft f e ’l. Juft fe ’l gram m atik shakliga ko'ra ikki k o ‘rinislida
b o 'la d i:
îi)
biri
ravishdosh, ik k in ch isi
boshqa shaklda:
[aylanib-
o'rgibnoq], [yelib-yugurmoq\, [yayrab-yashna/noq], [o‘ynab-kulmoq],
[qo ‘llab-quvvatlam oq];
b ) h ar ik k i qismi bir xil shaklda:
[aylanib-o'rgilib\, [o‘ylam ay-
netm ay],
[aralashib-quralashib],
[achib-bijib],
[tejab-tergab],
[qisinib-qim tinib], [yuvib-tarab], [yayrab-yashnab],
T ils h u n o s lig im iz d a fe ’l ibora bilan q o ‘slim a fe ’l chegarasi aniq
o y d i n la s h t i rilm agan.
J u ft f e ’ll a r tarkibiy qïsm ining q o ‘llanishiga ko‘ra quyidagi
sh a k lla r d a b o ‘lad i:
1
) q is m la r i yakka h oldx ishlatiladigan juft fe ’llar:
a )
q is m la r i
o ‘zaro
sinonim :
[honnay-tolmay],
[qo‘llab-
quvvatlam oq];
b ) q is m la r i o‘zaro antonim :
[kelib-ketib], [o ‘lib-tirilib], kirib-
chiqib], [ o ‘tirib-turib];
d ) q ism la r in in g
m a’ nosi
yaqin:
[aylanib-o‘rgilnoq
] ,
[y
eb-
ichm oq], [ o ‘ynab-kulmoq], [oshirib-toshirib], [yuvib-tarab].
2
)
ik k in c h i qism i yakka (m ustaqil)
ishlatilm aydigan f e ’l:
[aidab-suldab], [yig'lab-siqtab], [yamab-yasqab], [qolgan-qùtgan].
F e ’ln in g tasniflovchi grammatik ka.tegoriyaiari
F e ’lning tasniflovchi kategoriyalari haqida umumiy ma’lumot.
F e T n in g
ta sn iflo v c h i
kategoriyalari
faqat
shu
turkum ga
xos
g r a m m a tik sh a k lla r sistem asi. Ular nisbat, o'zgalovch i, harakat
ta r z i,
b o ‘lis h li- b o ‘ lishsizlik
kategoriyalari.
F e ’l
kesim lik
yoki
n o k e s im lik v a zifa sid a b o ‘lishidan qat’ i nazar, ushbu shakldan birida
192
b o iis h i
shart.
U lar
fe’ l
lek sera a n in g
lug'aviy
m a’nosini
m odifikatsiya q ilis h v a z ifa sin i bajaradi. T a sn iflo v c h i shakllar orasida
nisbat
fe ’l
le k se m a n i
m o d ifik a tsiy a
qilish
darajasi jihatidan
boshqalaridan
ustuvor. S h u b oisd an nisbat fe ’lni boshqa so ‘z
turkumidan ajratib tu ru v ch i a so siy m o rfo lo g ik belgi. O ’zgalovchi,
nisbatdan
farqli
o ia r o q ,
fe ’ln in g n o k e sim lik vazifasi
uchun
xoslangan. O’z g a lo v c h i kat e g o r iy a sin in g um um lashgan gram m atik
m a’nosi — fe’l n i kesim v a z ifa sid a n tashqarida boshqa, ya’ni hokim
so‘z bilan bogT ash v a z ifa sin i bajarishi.
Tarz ma’n o s i fe’lda ifo d a la n ish i h am , ifodalanm asligi ham
m um kin. M a sa la n , (
o'qidi
) fe ’lida u n o l darajada b o is a , (
o'qib
chiqdi
) so ‘zsh a k lid a n a m o y o n b o ig a n . B o ‘lish li-b o ‘lishsizlik shakli
h aqida ham
sh u n d ay fik r n i
aytish
m um kin.
Biroq b o iis h li-
b o ‘lishsizlik sh a k li bilan k e s im lik kategoriyasining tarkibiy qismi
b o ig a n tasd iq -in k or k a teg o riy a sin i farqlash lozim . Tasdiq-inkor
kesim vazifasida keluvchi b a r c h a s o ‘z u ch u n xos b o is a , b o iis h li-
b o iish siz lik k e sim d a n b o s h q a vazifad agi fe in in g barchasi uchun
Do'stlaringiz bilan baham: |
