|
b o ‘lishi m u m k in . Q o‘l, oyoq , yuz, o g ‘iz, gavda bilan bog‘liq
harakatda harakatlanuvchi obyekt yaqqol ko‘rinib turadi. O yoq
bilan
b o g ‘ Iiq harakatni
ifodalovchi
fe ’l:
[yurmoq\,
[kezjnoq
],
[yo ‘r g ‘alam oq\,
[pildiramoq
],
[lapanglamoq],
\gandiraklamoq],
[do'konglainoq,] [tentiramoq], [tepkilamoq\, [tepmoqr], \toptamoq
],
[depsinmoq],
[
tisarilmoq
]; q o ‘l bilan b o g ‘liq harakatni ifod alovch i
f e ’l:
[urmoq],
[
solmoq
],
[ushlamoq],
[
silamoq],
[
tirnamoq
],
[shapaloqlamoq
] ,
[chimchilamoq],
[
uqalamoq
],
[
qitiq!amoq
\ ,
[changallainoq],
[
mushlamoq
],
[chertmoq],
[
Jtovuchlamoq
].
[chapak
chalmoq
] ,
[paxsa qilmoq
];
Y u z , g a v d a , o g 'iz, lab , quloq, burun va h . bilan b o g ‘liq harakat
h am m a v ju d .
Nutq
j ' e ’llari
in son n in g
gapirish
fio liy a ti
bilan
b o g ‘liq
harakatlarni ifodalaydi: [
gapirmoq
],
[so‘zlamoq\, [aytmoq
] ,
[demoq],
[bidirlam oq],
[
to ‘ng‘illamoq\,
[g‘o ‘ldiramoq],
\vaysamoq
] ,
[vaqillam oq],
[javramoq
] ,
[
bobillamoq
],
[javob
bermoq],
[vag‘illamoq]
kabi.
H olat f e ’llari.
In so n tabiatiga x o s jism o n iy va ruhiy holat turli
xu su siyatga ega. H o la tr i to ‘rtga b o 'lish m um kin:
a) ic h k i holat (îu h iy k ech in m alar bilan bog‘liq):
[eslash],
[unutish], \yodlash], [tubanlashmoq]',
b)
ta s h q i
holat (ichki
holatning n am oyon bo'lish i bilan
b o g ‘liq):
[xafa
bo'lmoq],
[
shodlanmoq
],
[
esankiramoq],
[i
dovdiramoq
] , [g
‘azablanmoq]
;
d) j is m o n iy holat (in so n tanasi bilan b o g ‘liq:
[holsizlanmoq],
[kuymoq], [kuchlanmoq], [zaïflashmoq]
;
e)
ij tim o iy
holat
(jamiyat
bilan
bog'liq):
[boyimoq],
[kambag'allashmoq], [ko‘tarilmoq],
[
urilmoq], [quvg'in bo‘lmoq\.
Natijali faoliyat fe’llari
tizim i
[yasamoq],
[
qurmoq
] ,
[bunyod
etmoq],
[hosil bo'lmoq], [chizmoq], [yozjnoq], [barpo qilmoq],
[i
arralamoq
] ,
[parchalamoq],
[sayqal
bermoq],
[randaïamoq],
[sindirmoq], [yemoq], [o'chirmoq]
kabi birliklam i o ‘z ic h ig a o la d i.
T afakku r f e ’llari
sirasiga in son n in g fikrlash qobiliyati bilan
b o g 'liq
o ‘ylam oq, fikrlamoq, xayol surtnoq, tafakkur qïlmoq, o ‘yga
botmoq, ko ‘z oldiga keltirmoq, bir qarorga kelmoq, xulosaga kelmoq
kabilar k ir a d i.
188
Munosabat f e ’lla ri
qatori
[erkalamoq),
[
suymoq
],
[yaxshi
ko'rmoq
],
[pcrvona bo‘lm oq\,
[rahmi kelm oq
j,
[xushomad qilmoq],
[ycn
bosmoq],
[maftun
bo'lmoq
],
[e ’zozjamoq]
kabi
ijobiy
xarakterdagi m unosabat fe ’llari,
[beti gursin
],
[xudo olsin], [qorasi
o ‘chsin\, [baloga giriftor b o ‘lsin\, [juvonmarg bo'lgur
] kabi salbiy
xarakterdagi munosabat f e ’llaridan ta sh k il topadi.
F e ’l m a ’noviy gu ru h larid a ham m ark az va qurshov leksem alari
farqlanadi. M asalan, m a ’n o d o sh fe ’lla rd a bosh (d om in an ta) s o ‘z,
uyadoslilik
paradigm asida
uya
(g ip e r o n im )
markaz lek sem a si
hisoblansa, boshqa m a ’ n od osh va u y a d o sh (giponim lar) qurshov
lek sem aci
deyiladi.
[
Kulmoq]
fe ’li
d om in an ta
sifatida bunga
m a ’n odosh boshqa le k se m a la r n i,
[buzmoq\
esa b u zish n in g turli
k o ‘rinishini ifo d a la y d ig a n g ip o n im le k s e m a n i uyushtirib turadi.
S o ‘zla r
yirikroq
b u tu n lik larga
birlashtirilganda,
m arkaz
leksem asigira bu b u tu n lik d a n jo y o la d i. Q urshov leksem alari esa
u n in g «soyasi» sifa tid a quyida q o la v era d i. M asalan,
[kulmoq],
|
j i g ‘lamoq\, [xursand b o ‘lmoq\
lek sem alari o ‘z atrofida k o ‘plab
fe ’llarni birlashtirgan. L ek in ular bu u c h leksem a m ansub tizim ga
kira olm aydi, quyi b o s q ic h d a qoladi.
Fe’Ida so‘zshakIning turlari.
F e ’ lda h am , boshqa turkum da
b o ‘lgani kabi, s o ‘zsh a k lla r nol sh a k lli, sintetik, sin tetik -an alitik ,
takroriy k o ‘rinishda b o ‘ladi.
N utq d a
fe ’ln in g
m o d d iy
( n o l
k o ‘rsatkichdan
b oshqa)
gram m atik shakldan x o li q ilin gan q is m i har doim kelasi z a m o n ,
fcuyruq m ayli,
aniq
nisbat,
ik k in c h i
shaxs, birlik
m a ’nosin i
ifodalaydi: (
bor), (k el),
(
o ‘qi
),
(yo z),
( ^ v ) ,
(ayt),
(
ishon
) kabi.
Bunday so'zshakllar
n o l shaklli
d ey ila d i. Yuqorida aytilgan id ek , nol
shakl masalasi o 'z b e k tilsh u n o slig id a o ‘z yech im in i kutayotgan
m uam m olardan.
G ram m atik sh a k li q o ‘shim cha
tusida bo'lgan f e ’l
sintetik
shaklli
so'zshakl
d e y ila d i:
(o'qiyman),
(
bordim
),
(kelyapman),
(.
yozayotimian),
(
shoshib
),
(kelgach),
(kelgan)
kabi.
Bunda
gram inatik shakl fe ’l o ‘zak -n egiziga « y o p ish g a n » holda b o ‘ladi.
F e ’llar n o m u sta q il fe ’l bilan sh ak lla n g a n d a , albatta, sin tetik -
analitik
ko'rinishda
b o ‘ladi.
M a sa la n ,
(o ‘qib chiqdt),
(ayta
boshladi),
(borgan ekari)
kabi. B u n d a ham «yop ish gan », ham
«ajralgan» g ra m m a tik shakl y a x litlik n i tashkil qilganligi u ch u n u
sintetik-analitik shakl
atam asi bilan y u r itila d i.
Takroriy sh a k lla rn i faqat ta k r o r iy deyish u n ch a lik t o ‘g ‘ri
em as. Cliunki b u n d a tak rorlan ayotgan f e ’l a w a l sin tet'k shakl
q iyofasiga kiradi, s o 'n g r a takroriy shaklga aylanadi. M asalan,
189
(
a y td i-a ytd i
), (
o‘q id i-o ‘qidi), (bordi-bordí)
kabi. M isol:
aytib-aytib
charchadi, chopib-chopib o ‘ynadi
v a h.k. Banda takrorlanuvclii fe’l
n isb at,
o ‘zgalovch i,
kesim lik shaklini oigan
va
undan keyin
tak ro rla n g a n .
A y r im m anbalarda fe'ln in g
fuft s o ‘zshakl
turi h a m ajratilib,
unga
(
aytdi-qo'ydi
),
(topshirdi-qo‘ydí)
tipidagi m isol kiritiladi.
B u n ga q o ‘shilib b o'lm ayd i. C hunki juftlanayotgan fe’lning ikkalasi
h am m u sta q il b o ‘lsa v a ularning juftlanishidan y a n g i gram m atik
m a ’n o o'q ilsagin a, uni so ‘zsh ak llam in g juftligi deyishga aso s b o'lu r
ed i. B u n d a esa juftlikning ikkinchi qism i k o ‘m akchi fe’l sifatida
g r a m m a tik m a ’no ifodalash u chungina xizm at qilm oqda.
Fe’l derivatsiyasi
F e ’ l o ‘ziga x o s so ‘z yasalish tizim iga ega.
U ,
asosan,
a ffik sa tsiy a va k om p ozitsiya usuli.
A ffik sa tsiy a usuli. Affiksatsiya usuli keng qamrovli. Bu usul
b ilan f e ’ l b o ‘lm agan so ‘zdan fe'l yasaladi.
Y a s a s h asosiga q o'sh ilib , f e ’l hosil qiluvchi afFiksning s o ‘z
yasash
darajasi ham turlicha.
[-la], [-tan], [-lashtir], \-(a)\r),
[~(a)y\
k a b i afílks a n c h a m alisuldor bo'lib, ko‘p m iqdorda fe ’l hosil
q iladi. B u affiksning liar biri turli derivatsion qolip tarkibida f e ’l
y a sa y d i:
1
.
[ot/sifat/ravish/olmosh/taqlid/undov + la — 1) asosdan
anglashilgan narsa/predmetga ega holatli qilisk harakaú; 2) asosdan
anglashilgan asbob vositasida bajariladigan harakat; 3) asosdan
anglashilgan narsa/predmerni yuzaga keltirish harakati
] qolipi k o ‘p
m a ’n o li b o ‘lib, uning hosilalari quvidagicha:
1
)
( o ‘g ‘itla),
(
moyla), (betonlá)', (Jilovla), (kishanla),
(
tikla
),
(tekisla),
(
dumaloqla),
(
t o ‘g ‘rila),
(
tushovla
);
2
)
(ran dala), (qayclülá),
(
egovla
) ,
(arrala);
3)
(u ru g ‘la), (inog‘orla), (bolala), (chuhla),
(
dodla
),
(gumburla),
(
sizla), (sen/a), (hozitia)
kabi.
2
. [
ot/sifat/son
+
lan/lash
+
subyektning asosdan anglashilgan
belgiga eg a b o ‘lish\ harakati
] q olip i tarkibidagi
[-lan/lash]
afFiksi
o ‘z in in g murakkab tabiati bilan xarakterlanadi. Z oh iran ular ikki
a ffik s n in g birikuvi ( -
la+n
va -
la+sh
) dek k o ‘rinadi. C hunki hozirgi
o ‘zb ek t il ida
[-la]
so ’z yasovchi va [-¿/t] ham da [-«] nisbat shakllari
Do'stlaringiz bilan baham: |
