R sayfullaye V a, B. M e n g L iy e V, G. Bo q iyeva, M. Q u r b o n o V a, Z. Y u n u s o V a, m a b u z a L o V a h o z I r g I

L IS O N IY BIRLIK
NUTQIY BIRLIK
Fonem a
Tovush
Morfema
Q o‘shimcha
Leksema
So‘z
Qolip
yasama so‘z, so ‘z birikmasi,
gap
Lisoniy va nutqij birlik
1. 
F o n e m a va tovush. Eng kichik bir yoqlama (ya’ni faqat
shakliy 
to m o n d a n iborat) lisoniy birlik — fonema. Fonema
m uayyan til 
egalarining ma’lum tovush tipi haqidagi umumiy
ta sa w u r i. H a r bir fonema s o ‘zlovclu , ngida o ‘z tipini farqlovchi
belgilari 
m ajm ui 
asosida 
vujudga kelgan 
maxsus 
«akustik-
artikulyatsion portret» yoki «tovush obrazi» sifatida saqlanadi.
M uayyan fon em an in g farqlovchi belgilad uning artikulyatsion va
akustik x u su síy a ti asosida sliakllanadi. Artikulyatsion belgi muayyan
tovushni talalTfuz qilish ucliun nutq a’zolarining bir xil harakatga
m oslashgan avtornatik, staudart holati liaqidagi tasawur bo'lsa,
36

---

akustik belgi sifatida bir turdagi tovushga xos talaffuz sifati va
miqdori tushuniladi.
0 ‘zbek tilida so‘zlovchi shaxsning ongida hozirgi o'zbek
tilidagi 30 ta tovush tip i — fonem a haqida maiumot bor. Bu
m aium ot kishi ongida u n in g til o‘ rganishi, o'zgalar va o'zining
nutqini kuzatish natijalari sifatida hosil boiadi. Masalan, o'zbek tili
sohibi o‘zitiing eshitish va so'zlash a’zolari faoliyatini kuzatish
natijasida [a] fonemasining unlilik, kenglik, lablanmaganlik, [«]
fonemasining 
unlilik, 
torlik, 
lablanganlik, 
\p\