yoqasini, narsani bildirib turgani yo‘q, aksincha ‘oq yoqali odam’( yoqaning rangi
ijtimoiy iqtisodiy mavqe uchun metonimiyadir)ni anglatayapti. Bu misolda ma’no
54
narsadan bevosita shaxsga ko‘chgan. Bahuvruhining tabiati murakkab hisoblanib,
uni hech qanday so‘z ochib bera olmaydi. Boshqa yana bir misol keltirsak,
“barefoot”
- oyoqyalang. Ko‘rinib turibdiki, bu yerda birinchi ma’no “oyog‘ida
hech narsa kiyib olmagan odam “ tushunilsa, keyingi ma’no esa ko‘chma
“ kambag‘al odamni” ifodalab kelgan. Biz ham o‘zbek tilida bu so‘z haqida o‘ziga
yarasha ma’lumotga egamiz va nutqimizda ham qo‘llaymiz. Misol uchun,
“couchpotato”
so‘zini odamga nisbatan televizor ko‘rishga mukkasidan ketgan
ma’nosida qo‘llash mumkin,chunki kartoshka poyasi qanchalik uzoq yerda
ko‘milib tursa, shunchalik chuqur ildiz tashlaydi, demak televizor ko‘rishga
mukkasidan ketgan odam kartoshkaga o‘xshatilayapti. Bu so‘zning lug‘aviy
ma’nosini izohli lug‘atda sog‘lomlashtiruvchi mashqlarni bajarmay, nuqul vaqtini
televizor tomosha qilib o‘tkazadigan odam deb berilgan. Ekzosentrik qo‘shma
so‘zlar ingliz tilida kam uchrasa ham nutqda qo‘llaniladi. Bunday qo‘shma
so‘zlardan anglashilayotgan narsa va hodisa so‘z ma’nosi bilan juz’iy bog‘liq
bo‘lsada aynan shu so‘zlar anglatgan ma’nolarga uzviy aloqasi bo‘lmaydi. Bu
ta’rif hech qanday e’tirozlarsiz ikkala o‘zbek va ingliz tillaridagi attributiv
qo‘shma so‘zlar uchun umumiy deb olinishi mumkin, chunki ular orasidagi
o‘xshashlikni anglash qiyin emas. Misol uchun, ingliz tilidagi
“egghead”
qo‘shma so‘zini olsak, u tuxum shaklidagi boshni emas, balki umuman boshqa
ma’noni ya’ni judayam zehni o‘tkir shaxsni ifodalab kelmoqda. Yoki
“longlegs”
so‘ziga murojaat qiladigan bo‘lsak, u ‘uzun oyoqli odamni emas, balki kriket
o‘yinida to‘p oshiruvchining orqa tomonida turadigan o‘yinchi’ ma’nosini ochib
bergan. Shu o‘rinda o‘zbek tiliga to‘xtaladigan bo‘lsak, bunday misollarni ko‘p
uchratishimiz mumkin. Fikrimning isboti sifatida “xumkalla” so‘ziga izoh bersak,
bu yerda kallasi xumga o‘xshagan odamni va albatta, asosan “miyasi yo‘q,
kallavaram, qovoqbosh ya’ni esi pastroq odamni tushunamiz. Yoki bo‘lmasam
“qovoqbosh” soziga ta’rif bersak, lug‘at tarkibiga kiritilmagan bo‘lsa ham kundalik
nutqimizda ko‘p qo‘llaymiz, qaysi ma’nodaki boshining o‘rnida xuddi qovoq
turgandek, miyasi ishlamaydigan, bo‘m bo‘sh sifatida. (19;211)
55
Ingliz tilida bahuvrihilarning oxirgi komponenti odatda ot bilan tugaydi,
ammo qo‘shma so‘zning o‘zi ot yoki sifatni bildirishi mumkin. Urg‘u esa so‘zning
birinchi komponentiga tushadi. Ingli tilida ham bahuvrihilar shaxsning
belgilarinini
sinekdoxa
orqali
tasvirlaydi.
Misol
uchun,
Do'stlaringiz bilan baham: