R ah im ov a sh od iy a shu xr at q I zi ingliz va ozbek till arid a bahuvrining

bo‘zaxo‘r  va  baloxo‘r

’  qo‘shma  so‘zlarining 

o‘rtasida katta farq borligini sezish qiyin emas, chunki bo‘zaxo‘r- “bo‘za ichuvchi 

odamni 

bildirsa, 

baloxo‘r-“(balo+yeyuvchi) 

birovning 

haqini 

yeyuvchi, 

---

 

 

 

51 

tekintomoq”  shaxsni  ifodalab  keladi.  Shu  o‘rinda  “odamxo‘r,  qonxo‘r” 

bahuvrihilari  ham  bir  biriga  ma’no  jihatidan  juda  yaqin,  jumladan  biz  hayvoniy 

nafs egalariga yuqorida yetarlicha to‘xtalgan edik, ammo ‘odamxo‘r va qonxo‘r’lik 

sifatlari  ham  bevosita  hayvonga  xosdir;  “ontxo‘r,  qasamxo‘r”  so‘zlari  ham 

sinonimlardir. Quyidagi   misollarda ‘xo‘rdan’ fe'li  o‘zining sof  ma’nosida kelgan 

qo‘shma  so‘zlar:  “bo‘zaxo‘r,  etxo‘r,  kabobxo‘r,  norinxo‘r,  oshxo‘r,  qaymoqxo‘r, 

qimizxo‘r,  sharobxo‘r,  chakidaxo‘r”  kabilardir,  chunki  ularning  tarkibidagi 

“xo‘rdan”  fe’lidan  yasalgan  xo‘r so‘zi  o‘zining “yemoq,ichmoq” degan  ma’nosini 

saqlab  qolgan;  bo‘za,  sharob,  qimizni  ichish  mumkin,  kabob,  et,  norin,  osh, 

qaymoqlarni yeyish yoki iste'mol qilish mumkin. Shu ma’noda qolgan xo‘r negizli 

bahuvrihilar  ko‘chma  ma’noni  ifodalaydi:  “  baloxo‘r,  maoshxo‘r,  nafaqaxo‘r, 

ontxo‘r,  qasamxo‘r,  poraxo‘r,  halolxo‘r  va  haromxo‘r”  kabilar.  Misol  uchun, 

baloni  yeb  bo‘lmaydi,  maosh  va  nafaqa  puliga  biror  yegulik  sotib  olib  iste'mol 

qilish  mumkin,  lekin  nafaqa  va  maoshga  kelgan  pulning  o‘zini  bevosita  iste'mol 

qila  olmaymiz;  “halolxo‘r  va  haromxo‘r”  so‘zlari  ham  shunday  tahlil  qilinishi 

lozim,  lekin  bu  misollarda:  halolxo‘r-  peshona  teri  evaziga  halol  mehnat  qilib 

topgan  haqiga  kun  ko‘ruvchi  odam  tushuniladi;  haromxo‘r  esa  butunlay  uning 

teskarisi  ya’ni  qing‘ir  yo‘llar  bilan  pul  topib,  birovning  haqqiga  hiyonat  qilib, 

harom yo‘l bilan topilgan nonni yeb kun kechiradigan odamdir. Qolaversa, bir biri 

bilan  sinonim  bo‘lgan  ‘ontxo‘r  va  qasamxo‘r’  so‘zlari  ham  xo‘r  negizining 

ko‘chma ma’no ifodalab kelayotganligini bildiradi, negaki ont va qasamni piyolaga 

solib  ichib  bo‘lmaydi.  Ontxo‘r-  ontni  ko‘p  ichadigan  odam,  qasamxo‘r  ham. 

(10;56)

 

Bundan  tashqari

  “

 

alamdiyda,  alamzada,  jafodiyda,  jabrdiyda”

  kabi 

qo‘shma  so‘zlar  atrofida  yashovchi  zamondoshlaridan  jabr  ,  sitam,  alam  ko‘rgan 

kishining  ichki  kechinmalarini  ifodalaydi,  ayni  paytda  hayotdan  yoki  do‘st 

yorlaridan alamzadligini bildiradi, jumladan ‘alamzada’. Bizga sir emaski, ‘diyda’ 

so‘zi  ‘ko‘z  va  ko‘rmoq’  ma’nolarida  ko‘p  qo‘llaniladi.  Yuqorida  biz  keltirgan 

misolda alamdiyda qo‘shma so‘zi ‘atrofdagilardan, hayotdan alam ko‘rgan kishiga 

nisbatlab  aytilgan;  jafodiyda  esa  'jafo‘  ko‘rgan  kishi;  jabrdiyda  esa  'jabr'  ko‘rgan 

---

 

 

 

52 

ma'nosida  qo‘llanilgan.  Endi  ‘pashshaxo‘rda’  qo‘shma  so‘ziga  izoh  bersak;  bu 

so‘z  :  (f  pashsha  yegan  talagan;  pashsha  chaqqandan  keyin  uzoq  tuzalmaydigan 

yara,  jarohat)  biror  joyga  tez-tez  kelib  turadigan  xira  bo‘lib  yopishib  oladigan 

odam.”  ma’nosini  anglatadi