R ah im ov a sh od iy a shu xr at q I zi ingliz va ozbek till arid a bahuvrining

“barefoot”

-  oyoqyalang.  Ko‘rinib  turibdiki,  bu  yerda  birinchi  ma’no  “oyog‘ida 

hech  narsa  kiyib  olmagan  odam  “  tushunilsa,  keyingi  ma’no  esa  ko‘chma 

“ kambag‘al odamni” ifodalab kelgan. 

Ingliz  tilidagi  qo‘shma  so‘zlarning    uchinchi  turi  bu 

kopulativ

  qo‘shma 

so‘zlar  hisoblanadi.  Bunday  qo‘shma  so‘zlarda  har  bir  komponent  o‘z  ma’nosini 

saqlagan  holda  uchinchi  bir  narsa  hodisani  nomlaydi.  Masalan  , 

“fourteen”

  so‘zi 

‘four’-‘to‘rt”,  ‘teen’-‘o‘n’  ikkita  o‘z  ma’nosidagi  so‘zlar  qo‘shilmasidan  biz 

uchinchi bir so‘z, ‘o‘n to‘rt’ sonini anglaymiz. Yana bir boshqa misol keltiradigan 

bo‘lsak, 

“sleepwalk”

-‘uxlamoq yurmoq’ bu degani uchinchi bir ma’no “yurganida 

ham hamisha uyqusirab yuradigan odam”ni anglatadi. 

Qo‘shma  so‘zlarning    navbatdagi  va  oxirgi  turi  bu   

appozitiv 

qo‘shma 

so‘zlardir. U shunday komponentlardan iboratki, ular o‘z zid ma’nolarini saqlagan 

holda  uchinchi  bir  narsa  hodisani  nomlaydi.  Masalan  ,  actor-director-  direktor 

sahnada  yoki  kinoga  boshchilik  qiladigan  shaxs  ,  aktyor  esa  u  olayotgan  filmda 

shunchaki rol ijro etadigan shaxsdir. Mantiqan ular bir birlariga ma’no jihatdan va 

bajaradigan  vazifalari  jihatidan  qarama  qarshi  hisoblanadilar,  lekin  yuqoridagi 

qo‘shma  so‘z  misolida  biz  bitta  filmni  suratga  olish  jarayonida  ham  direktor  ham 

aktyor vazifasini bajarayotgan shaxsni tushunamiz. 

Endi  o‘zbek  tilidagi  attributiv  qo‘shma  so‘zlarga  kelsak,  bu  atama  hali 

tilshunoslarimiz  va  tilimiz  uchun  ham  yangi  ekanligini  hisobga  olsak,“bahuvrihi” 

so‘zi kelib chiqish nuqtai nazaridan sanskrit tilidan olingan bo‘lib, eski  hind tilida 

---

 

 

 

60 

“ko‘p  guruch”  yoki  “guruch  boyi”    ma’nosini  anglatadi.    Bahuvrihi    aniqlovchili 

(attributiv)  qo‘shma  so‘zlarning  bir  turi  ;  uning  ostida  inson  shaxsi  nomlanishi 

bilan bog‘liq holda yasalgan qo‘shma so‘zlar yotadi. 

Qolaversa bahuvrihining boshqa attributiv qo‘shma so‘zlardan farqlariga,  u 

orqali  ifodalanilayotgan    kimsa  ma’nosi    ko‘chma  -    metaforik-metonimik  va 

sinekdoxadan  foydalanilib  ma’no  anglashilish  xususiyatga  egaligi  ,ya’ni  bu 

qo‘shma  so‘zlar  ostida    asosan  odam  tushunilishiga  keng  qamrovda  ta’rif  berib 

o‘tdik. “Xumkalla” bahuvrihisi ostida ahmoq odam tushunilishi, “xum “va” kalla” 

so‘zning lug‘aviy ma’nolari  soyada qolishi va ko‘rinmasligiga ishonch hosil qildik. 

O‘z  o‘rnida  izohli  lug‘atimizdan  topilgan  bahuvrihilarni  ham  guruhlarga  ajratib, 

guruhlarni esa  ular anglatayotgan ma’nolar orqali guruhchalarga ham bo‘ldik. 

Shu  jumladan,  tub  ma’nolarigacha  muayyan  shaxsning  xarakterli 

xususiyatlarini anglatuvchi  qo‘shma so‘zlarni ijobiy va salbiyga 

a)  yanada  aniqroq  ko‘rsatsak, 

nafs  quli  bo‘lgan  kimsalarning  xarakterini 

ifodalash  uchun  qo‘llaniladigan  bahuvrihilar

: