Qutlimuratov nurbek matkarimovichning mahalliy xomashyolar va chiqindilar asosida yangi ionitlar sintezi

1.1-rasmPVX asosida kationit, anionit va amfolit xossaga ega ion-almashinuvchi moddalarninng sintezi

Og’ir metallarni ajratib olish uchun polivinilxloridni kimyoviy modifikatsiya qilib, olingan moddani ion almashinish xususiyatini baholash asosiy maqsad hisoblanadi, chunki bu metallar bilan ifloslanish atrof-muhitni muhofaza qilishning asosiy muammolaridan biriga aylandi[33; 211–218-b.]. Polimerik embrane bugungi kunda og’ir metallarni olib tashlash uchun qo’llaniladigan protseduralardan biridir[34; 340–345-b.]. Ionli yoki boʻlmagan xelatlovchi moddalar bilan almashtirilgan polimerlar yordamida metal ionlarning sorbsiyasi boʻyicha tadqiqotlar ishlab chiqildi[35; 37–45]. “Katalizlangan azid/alkin siklo yuklanishi” (CuAAC yoki mis (I) – katalizlangan Huisgen reaksiyasi) bu sohada [36; 56–61-b.]. Abid Ouerghui va b. o’zlarining ilmiy izlanishlari natijasida metalllarni ajratib olish uchun polivinilxloriddan polivinilazid guruhlarni kimyoviy modifikatsiyalash orqali “klik” triazollarni o‘z ichiga olgan kation almashinuvchi materiyallarni sintez qilgan. Birinchi bosqichda PVX qisman natriy azid bilan azidlanadi. Klik kimyosiga asoslangan Mis (I) katalizlangan Huisgen reaktsiyasi (CuAAC-“Katalizlangan azid/alkin siklo yuklanishi”) keyinchalik ba’zi sintezlangan alkinlar yordamida polimer bilan biriktirilgan 1,4-triazollarni hosil qilish uchun ishlatilgan.

1.2-rasm. PVX-triazol olinish mexanizmi

Ikkinchi bosqichda Huisgenning reaktsiyasi asosida PVX azidlanganidan keyin, xelatlovchi qismlarni payvand qilindi, triazol uchun to'g'ri almashtirilgan terminal alkin yordamida polimer tarmog'i hamda xelatlovchi ob'ekt o'rtasida kiritilgan molekulyar birliklarning metallarni xelatlash qobiliyatini tekshirish uchun metall ionlari mavjud suvli eritmalarda sorbsion xususiyati baholandi. Yangi sintez qilingan sorbentlar og'ir metallarni (Cd(II), Cu(II), Ni(II) va Pb(II)) sorbsiyalanganda foydalanildi. Polimer tashuvchida hosil bo'lgan triazollar infraqizil spektroskopiya va termal tahlil (DSC) bilan tavsiflangan. Metall kationlarining sorbsiyasi qolgan eritmalarning atomik yutilishi bilan baholangan. Uchta sintez qilingan ion-almashinuvchi polimer Ni(II), Cu(II) va Pb(II) ni 50 dan 90% gacha samarali ravishda yo'q qilgan. O'rganilgan sorbentlarning ikkitasi yaxshi samaradorlik bilan (taxminan 80%) kadmiy olish uchun yuqori selektivlikka ega edi[37; 191–197].
Polivinilxlorid modifikatsiyalari, xususiyatlari va qo'llanilishi sohalari bo’yicha Peter Lieberzeit va b. ilmiy izlanishlarini keltirgan [38, 1-12-b]. Ushbu tadqiqotda suv va oqava suvlarni tozalashda ion almashinuvchilarning ro’li kabi ba'zi ilmiy ishlarga e'tibor qaratilib, donador va kukunsimon polivinilxloriddan (PVX) asosida tarkibida azot saqlagan anionitlar, sulfoguruh saqlagan kationit hamda N hamda P tutgan poliamfolitlarning sorbentlarning sintezi, bundan tashqari azot saqlagan ion-almashinish xususiyatiga ega sorbentlarning gazlarni tozalashda, sorbentlarni membrana sifatida qo’llash va modifikatsiyalash sohasidagi so'nggi ilmiy ishlanmalar haqida umumiy ma'lumotlar keltirilgan. Polivinilxlorid asosida sintez qilingan sulfokationitning olinish usuli, olinishining standart sharoitlari, sulfokationitga Ca(II) va Mg(II) ionlarining sorbsion xossalarini izotermik hamda kinetik modellar yordamida tahlillari keltirilgan. Plastifikat polivinilxlorid asosida olingan donador sulfokationitning fizik-kimyoviy xossalari o‘rganilgan, kimyoviy va termik barqarorliklari aniqlangan. Olingan ionitni skanerlovchi elektron mikrofotografiyalari tahlili uning sorbsiyalash jarayonini osonlashtiruvchi g‘ovak tuzilishga egaligini isbotlashgan. Sulfokationitning aniqlangan fizik-kimyoviy parametrlari uni sanoat miqyosida suvdagi mavjud ionlarni ajratib olishda ishlatish GOST 20298-74 talablariga mos kelishini ko‘rsatib o’tilgan. [39]. Olingan ionitning kimyoviy strukturta formulasi quyidagicha qilib tavsiflangan: