Qutlimuratov nurbek matkarimovichning mahalliy xomashyolar va chiqindilar asosida yangi ionitlar sintezi

1.2-rasm- 2,6-diatsetilpiridinning etanolamin (A), glyukozaminning shiff asoslarining tuzilish formulasi (B) va oksamik kislota gidrazid (C).

Monoetanolamin (MEA), dietanolamin (DEA), metildietanolamin (MDEA) va trietanolamin (TEA) sanoat jarayonlarida CO₂ ni ushlash uchun ishlatiladi. Biroq, bu moddalarning ba'zi kamchiliklari bor, chunki ular uchuvchan, oson oksidlanadi va ularning yangilanishi katta miqdorda energiya sarflaydi. Simone G va boshqalar o’zlarining ilmiy izlanishida MEA, DEA, MDEA hamda TEA larning issiqlik harakatlarini o'rganishgan. Termogravimetriyadan foydalanib, ularning issiqlik parchalanishi/uchuvchanligi kinetikasini o'rganishgan, bu esa aktivlanish energiyasini (Ea) va boshqa kinetik parametrlarni baholash imkonini bergan. Ushbu materiallarni tavsiflash uchun boshqa usullar ham qo'llanilgan: elementar tahlillar, massa spektrometriyasi (GC/MS)va gaz xromatografiyasidan ham foydalangan. TEA o'rganilgan etanolaminlarning eng yuqori termik barqarorligiga ega ekanligini isbotlashgan. DEA ning termik parchalanishi ikki bosqichda sodir bo'ldi: birinchisi, MEA va etilen oksidini hosil qiluvchi molekulyar reaksiya, ikkinchisi esa qoldiq materialning parchalanishi edi. Termik barqarorlik tartibi: birlamchi amin < ikkilamchi amin < uchinchi darajali amin. Biroq, CO₂ ni ushlash samaradorligi termik barqarorlikka teskari bog'liqdir. Fazoviy to'siq etanolamin va CO₂ o'rtasidagi reaksiyani sekinlashtiradi. Shunday qilib, MEA boshqa etanolaminlarga qaraganda kamroq barqaror bo'lsada, CO₂ ni ushlash samaradorligi yuqori bo'lganini ko’rishimiz mumkin[69; 666–671]. Ammo bunday aminlarning polimer moddalar bilan reaksiyalari o‘rganilmagan. Demak bunday aminlarning ayniqsa, chiqindi aminlarning polimer zanjiriga modifikatsiyalash orqali yangi xossali polimer materiallar olinishi ilmiy amaliy ahamiyatga ega.

Ionitlarning sorbsion xossalari. Ionitlarni sanoat miqyosida ishlatish uchun ma’lum talablarga javob berishi kerak. Chiqindi oqava suvlardan zararli ionlarni tozalash uchun odatda munchoqsimon ionitlar qo‘llaniladi. Ionitlar turli haroratda, agressiv ta’sirli muxitda, turli bosimda, har xil o‘lchamli ionlarni sorbsiyalash qobiliyatiga ega bo‘lishi zarur. Mualliflar yuqoridagalarni inobatga olgan xolda maqolada makrog‘ovaklarning ba’zi fizik-kimyoviy xususiyatlarining sorbsiyadan keyin o‘zgarishini o‘rganishgan. Buning uchun kuchli asosli anionitlar (Wofatit SZ-30, Lewatit MP-500 va Duolite A 101 D) va kuchsiz asosli anionitlar (Wofatit AD-41, Wofatit AD-42 va Lewatit MP-62) ishlatilgan. Bunda ionitlar elektroqoplama zavodlarida hosil bo‘lgan tarkibida CrO₃— 385 mg/dm³, HNO₃— 91 mg/dm³, H₂SO₄— 51 mg/dm³ saqlagan chiqindi oqava suvlarda sorbsiyadan avvalgi va keyingi fizik-kimyoviy xossalari o‘rganilgan. Sorbsiya jarayonlari dinamik sharoitda 200 ml hajmli, diametri 20 mm bo‘lgan kalonnada tezligi 15 dm³/dm³•soatda 20 martagacha qayta tiklanishi 5 % NaOH eritmasi bilan desorbsiyalash orqali o‘rganilgan. Bunda ionitlarning 20-siklda Cr⁶⁺ ionlari uchun o‘rtacha sorbsiyasi 10-15 % ga kamayganligi kuzatilgan, ya’ni dastlab 25-30 g/dm³ dan 20-siklda 22-25 g/dm³ gacha pasaygan. Shuningdek barcha sorbentlarning g‘ovakliklari kamayishi kuzatilgan. O‘zaro solishtirilganda anionitlardan Lewatit MP-62 mexanik xossalari yuqoridagi boshqa anionitlardan yuqori turishi xulosa qilingan. Ҳozirgi kunda rangli metallarni olish uchun texnologik jarayonlarga katta miқdorda қoldiқlarni beruvchi қarovsiz rudalarning katta ҳajmi jalb etilmoқda, қisman oқova suvlar ҳam shular jumlasidandir. Rangli metallurgiя katta miқdorda suvni sarflaydi [70, 196–202-b.; 71, 721–727 b. 72.; 2387–2392 b].
Turli xil metall ionlarining ionitlarga юtilish kinetikasini taҳlil қilishda bir қancha modellar mavjud bўlib keng doirada ўrganilgan.