Qissa ua h ik o y a L a r sharq* n a sh riy ot-m a tba a

Q orda q a rg 'a ch o 'm ild i,
I k k i k o 'z i y u m ild i,
B u v im n in g qo'lidagi
K o so v bilan quvildi.
M in ish g a ulo v bo'lsa,
Q ish keldi, olov bo'lsa!
Qor q a lin , sovuq q a ttiq !
S e r g o 'sh t yo g 'liq p a lo v bo'lsa.
Oyim shaqillab qaynab tu rg a n sam ovarni olib 
keladi. G ang u r-g an g u r bilan choy icha boshlaym iz. 
D asturxonda h a r kungi non, faq at non. Yog‘ ham
yo‘q, s u t ham yo‘q. S igirni allaqachon sotib yubor- 
ganm iz. Qand ham yo‘q, tu rsh a k ham yo‘q. «Hech 
b o 'lm ag an d a jiy d a bo ‘lsa-chi», deb o‘ylaym an 
ichim da, ammo indam aym an. Isa bilan K arom
opam nari-beri non chaynab, b ir piyoladan choy 
ichishadida, jild la rin i bo‘yinga osib, m aktabga
40

---

y u g u rishad i. Men ham u larg a ergashib ko‘chaga 
chopam an. B ir gala bola qor to ‘zitib o‘ynamoqda. 
Men ham qo‘shilib ketam an. M uzday qorni ho- 
vuchlarim izda yum aloqlab, bir-birim izga otam iz. 
Dam u rish ib , dam yarash ib , to ‘yguncha, charcha- 
guncha o ‘ynaym iz. Q orning ertalab k i sh id d atli 
yog‘ishi to ‘x ta g an , fa q a t yengilgina uchqunlam oq- 
da. Quyosh b u lu tla r ostidan goho b ir lahza chiqib 
qolsa, d a ra x t novdalariga chiroyli yastangan qor 
uchqunlanib ketadi.
0 ‘yindan zerikkandan keyin, bolalar hammamiz 
k a tta ko‘chaga, g u zarga tu sh am iz. G uzarda qato r, 
o‘tirib , qo‘n g ‘iro q larin i ja ra n g latib o ‘tg an kon- 
kalarn i un in g h an sirab chopgan o tla rin i tomosha 
qilam iz. G uzarda odam qalin, yalangoyoq, yupun 
kiyingan, q a ltira g a n odam lar ko‘p. Baqqollar so­
vuqdan q altirab , oyoqlarini z ig ‘ird ay tanchaga 
tiq ib , sabzi to ‘g ‘rab o‘tirish a d i. Boyvachchalar 
bo‘lsa otda, izvoshda ta lta y ib o 'tad i.
Tom larda qor k u ra g a n lar ko‘p. H azillashib, 
to ‘satd an bolalarning boshiga tom dan kim d ir qor 
tashlab yuboradi. B izning yelkam izda, boshlarim iz- 
da qor, tom dagi y ig itla rn i hazillashib so‘kamiz.
B a’zan shovqin k o ‘ta rib , gaplashib qo‘yamiz:
— H a, men yaqinda dadam bilan konkaga tush- 
ganm an. Maza qilib uzoqqa, gorodga borganm iz... 
Y ana dadam b ilan tu sh a m iz . O tla ri ju day am
chopqir, — deydi b ir bola.
— Men konkaga sira tu sh g an em asm an, pulim iz 
yo‘q ... — deydi yana b ir bola.
To‘satd an qorovul kelib qoladi.
— X o‘sh, nim a qilib tu rn a q a to r terilib o ‘tirib - 
sanlar?! — baq irad i ko‘zlarin i xun u k olaytirib.
Men yuvosh to vush bilan javob beram an:
— A m aki, qor yaxshi, tom osha qilib o‘tirib m iz.
U g ‘oyat badjahl, ko‘rim sizgina, xun u k , uzun
m o‘ylovli, ko‘zlari ola-kula, tis h la ri so‘yloq, ban- 
ginam o kishi. Biz ju d a qo‘rqam iz undan. M a­
hallada kichik b ir h u jra d a yolg‘iz yashaydi.
Qo‘lidagi tayoqni ko‘ta rib , po‘pisa qiladi:
41

---

— H arom ilar! H ayda, jo ‘nalaring! H ozir hush- 
ta k n i chalib yuboram anki...
Bolalar, ham m am iz duv etib qocham iz, bo‘shgi- 
na b ir bola odatdagidek, qorovulning qo‘liga tusha- 
di-yu, ho‘ngrab y ig ‘lab yuboradi.
Quyosh b u lu tla rd a n allaqachon chiqib olgan. 
Tom bo‘g ‘o tlarid an , tarn o v lard an chak-chak suv 
tom adi. Tom lar tu ta sh ib ketgan, ham m asi bo‘g ‘ot. 
Onda-sonda tu n u k a tom ko‘rin a d i, bu a lb atta boy­
ning ich k ari-tash q ari hovlisi, deyavering.
B izning uyda Isadan boshqa qor kuraydigan 
odam yo‘q. Bobom hassada, keksa, men boTsam 
kichkina. M aktabdan qaytgandan so‘ng Isa tom ga 
chiqadi, erigan qorni zo‘r g ‘a-zo‘r g ‘a hovliga tash- 
laydi. H ar tash lagan d a b ir «uh!» deb qo‘yadi. Men 
b ir belni surgab, narvonga chiqam an. Oppoq qor 
bosgan to g T ar yaqin ko‘rin ad i.
— E-e! Qo‘y! Belni tashla! — qichqiradi tom dan 
Isa.
— Qo‘sh n ilard an so‘rasam b ittasiy am k u rag in i 
berm aydi, ham m asi, o‘zim izga kerak, deydi, — dey­
man noxush tovush bilan, belni yerga otam an-da, 
bu rn im d an kelgan su v n i yenglarim bilan artam an .
— Tush pastga, falo k at yomon boTadi-ya, tu sh , 
tom ju d a s irg ‘anchiq! — deydi Isa tom dan tu rib .
N arvondan asta, istam asd an g in a tusham an-da, 
ko‘chada biroz aylangandan keyin Toji buvim niki- 
ga chiqam an. 0 ‘sp irin o ‘g ‘li Mo‘m in qorni kurab, 
narvondan tu sh ib kelmoqda.
— H a, og ‘ayni, keling-keling, b ir cho‘pchak 
topib qo‘ydim , — deydi Mo‘m in kulib.
— E-e, cho‘pchak kechasi yarash ad i, — deym an 
Mo‘minga.
— BoTmasa, sen ay t, biz eshitam iz. Erm ak-da, 
tan ch ad a o‘tirib m aza qilib eshitam iz, — deydi Mo‘- 
m in k u ra k n i qordan tozalab, ayvonning devoriga 
suyab qo‘yadi, k a ftla rin i ishqalab, tanchaga tiqiladi.
— X o‘bam qor tush d i-y a, b u g ‘doyga baraka! — 
deydi menga joy ko‘rsa tib va yonidan ko‘rpan ing
b ir ch etin i ko‘ta ra d i imlab.
42

---

Issiq tanch ag a suqilam an. Toji buvim , semiz, 
b aq u v v at kam pir tan ch ag a boshini tiqib, kichkina 
kurakcha bilan olovni ochadi. Tancha bozillab ke­
tad i.
— Cho‘pchakni kechasi aytam an, — deyman 
Mo‘m inga qarab.
Shu p ayt uydan Mo‘m inning akasi Turob akam 
chiqib qoladi. U qop-qora, boshi k a tta , kiyim-boshi 
tu z u k k in a , o ‘n to ‘q q iz -y ig irm ala rd a , eslikk in a 
yig it.
— E-e, bilm aysiz siz, bu xum p arnin g dard i t u r ­
shak, — deydi iljayib. — Lekin s h a rt sh uk i, xu fto n
boTm asa ham cho‘pchakni ay tasiz, keyin tu rsh a k
sizniki.
Men sevinib ketam an va d arro v ko‘nam an. 
B ular bog‘dor. K uzda bog‘dan tu rsh a k , mayiz, 
shin n i o rtib -to rtib kelishadi. T u rsh ak lari moTu, 
ammo eti danagiga yopishgan, bemaza tu rsh a k . 
S hu n d ay bo ‘lsa-da, tu rs h a k yeym an deb Toji 
buvim nikiga tez-tez chiqib tu ram an .
— B ir b o r ekan, b ir yo‘q ekan, b ir kam bag‘al 
y ig it bor ek an ... — U zundan uzoq, qiziq, ham m a 
eshitib kuladigan b ir yaxshi cho‘pchakni aytam an. 
H am m alari qotib-qotib kulishadi, men burnim dan 
bugun ko‘proq oqib tu rg a n suvni tez-tez yengim 
bilan a rtib qo‘yam an.
— Qani endi cho‘zing tu rsh a k n i, — deyman 
cho‘pchakni tam om lagach Turob akaga qarab.
— Shoshm a, yana b ir g ‘a la ti qiziq, cho‘pcha- 
ging bor-ku, o ‘sh an i aytsan g ikki hovuch tu rsh a k
beram an, — deydi Mo‘min.
— Yo‘g ‘-e, unisi esim dan chiqib ketg an , bering 
tu rsh a k n i, — deym an.
Toji buvim kulib deydi:
— Q olganini kechqurun aytadi, v a ’da shu , — va 
semiz gavdasini bazo‘r ko‘ta rib , o‘rn id an tu ra d i, 
h u jrad an b u ru shg an , toshday q a ttiq b ir hovuch 
tu rs h a k n i olib chiqadi-da, telpagim ga to ‘kadi. 
K a lish la rim n i 
oyog‘im ga 
n a ri-b e ri 
ilib , 
u ra
qochaman.
43

---

Shu paytda m ahallada qan d ay d ir u r-su r, jan jal, 
to ‘polon boshlanib ketadi. B unday ja n ja lla r bizning 
m ahallada tez-tez bo‘lib tu r a r edi. B izning tor, 
tiqilinch xonadonlar bir-b irig a siqilgan m ahallada 
h a r b ir oilaning ahvoli, g ‘am -g‘ussasi ham m am izga 
m a’lum . T urm ush q u rg ‘u r nihoyatda og‘ir. H ar 
kun deyarli ham m aning qozonida yovg‘on x o ‘rda, 
qora sho‘rv a, ahyon-ahyonda yarim qadoq go‘sh t 
bilan palov dam lansa — uyda to ‘y his qilasiz... 
H am m aning ahvoli tan g , ojizlik, g ‘ariblik , qashoq- 
lik h a r b ir xonadon, h a r b ir oilaga og‘ir cho‘kkan...
M ana, bizning yon qo‘shnim izda shovqin ko‘ta- 
rild i. G‘a ffo r aka jan jaln in g boshi. U ning yuzi xo‘- 
rozday qip-qizil, ko‘zlari ayyorgina. To‘rv a soqoli 
m oshkichiri, keng yag ‘rin li, o‘rta bo‘yli kishi. Yoz- 
da saharlab, qorong‘ida bozorga jo ‘naydi, m ardikor- 
ch ilik q ilad i. Q ishda u s u p u rg ic h i. T ogk-to g ‘ 
su p u rg in i tayyorlab, uzoq kechalari m ijja qoqmay 
zo‘r hafsala bilan bog‘lab, peshindan so ‘ng su p u rg i­
ni keng yelkasiga ortib , bozorga k etadi. Shu yo‘sin 
k a tta o ilasin i b ir am allab boqadi. M ahallam izda 
birov bo‘zchi, birov m ahsido‘z, birov baqqol... H ar 
b ir o ilan in g o‘ziga y a ra sh a tirik c h ilig i, bitm as- 
tuganm as, qiyinchiligi, g ‘am -h asrati bo r...
G ‘a ffo r akaning xotin i R ohat kelin oyi oppoq- 
qina, ko‘zlari o ‘ynoqi, isim likkina juvon. U hozir 
ho‘ng-ho‘ng y ig ‘lab, n im alarn id ir kuyunib gapir- 
moqda.
— E, harom i, bas deyman senga, shallaqi! 
X o 'rd an i m ing sh u k u r deb ichib o‘tirav er! — 
vag ‘illaydi. G‘a ffo r aka. — Palovjonni men ham 
xo‘p bilam an, lekin qani daromad?! 0 ‘zim bo‘lsa, 
yozda m ardikor, qishda supurgichi! B ilasan-ku, 
buni, chulchit?!
X otini eridan baland kelib baqiradi:
— H a, bilam an, toshdan q a ttiq lig in g n i bilaman! 
Pul deganda joningni berasan. Ha desa — qanoat, 
ha desa — qanoat! 0 ‘lib ketsin , qanoat bundan 
o rtiq bo‘ladimi?! Qachondan beri qora qozon o‘lg ur 
palov ko‘rmadi! Shu bugun kuni bilan ko ‘z tu td im ,
44

---

go‘sh t-y o g ‘ ko‘ta rib kelarm ikan deb, bolalarga b ir 
siqim palov qilib beram anm i deb, yer y u tg u r imon- 
siz!..
B olalar chuvvos, G ‘a ffo r aka so‘kib v a g ‘illaydi.
Qo‘sh n ila rn in g , ayniqsa, erk ak larn in g bu janjal- 
ga ishi yo‘q, beparvo. H ar kungi m ashm asha, 
ham m a o ‘rganib qolgan.
— 0 ‘zlari tin ib qolar, — deydi buvim qo‘lini 
si 1 tab. Ammo er-u xo tin jan jali tinm aydi, borgan 
sari avj oladi. R ohat kelin oyi bizning hovliga yon- 
dosh om onat devorga m inib oladi-da, qo‘lin i paxsa 
qilib qichqira boshlaydi.
— R o h at, hoy R ohat, bo‘ldi, bas! Bu nim a degan 
n arsa, uyat-k u ax ir, nom us qil! — yalinadi onam.
— Voy-voey, aylanay sizdan, o‘ldim -ku, axir! 
Ko‘rd in g izm i u to ‘rv a soqol o ‘lg u rn in g og‘zidan 
chiqayotgan gaplarni?! — deydi R ohat kelin oyi.
Ayvondan buvim cholga gapiradi:
— U yat b o 'ladi, G ‘afforjon! Tinchgina o‘tirish
kerak. Ham m am iz faq irm iz, ham m am iz kamba- 
g ‘alm iz, olloga s ig ‘inaylik! Sen ham R ohat, bas qil, 
vaysama! B olalaring k a tta bo‘lsin, y o ru g ‘likka 
chiqib qolarsan, sab r qil!
— Sabr ham o ‘lsin, ilohim! — deydi R ohat kelin 
oyi va y ig ‘lab a x ir devordan tu sh ib ketadi.
G ‘a ffo r aka yana biroz u ru sh ib , so‘kib, xullas, 
keyin nafasi o‘chadi.
* * *
Q ahraton q ish ... Iz g ‘irin , sham ol... G‘arch- 
g ‘urch qalin q o r... Quyosh goh-goh b ir k o ‘rinib 
qo‘yadi. Biz ayvondan uyga ko‘chib olganm iz. 
K a b u tarlar, chum chuqlar va m usichalar p a tla rin i 
h u rp a y tirib , sovuqdan titra b och, parishon ten ti- 
ray d i. U larga achinam an-da, m aydalab, hovuch- 
hovuch nonni to ‘kam an. Ba’zan tu n d a sovuqdan 
qotib o ‘lgan b ir chum chuqni yoki m usichani buvim
avaylab devorning tag ig a ko‘m ib qo'yadi.
Bizda tin im yo‘q, j inday qor o ‘ynab, danak 
o ‘ynab, yoqalashib, yarashib, kun o ‘tkazam iz. Qop-
45

---

qora, qalin b u lu tla r orasidan m o‘ralag an quyosh 
sira isitm aydi.
S hu n d ay sovuq k u n la rn in g b irid a ham m am iz 
y ig ‘ilib hovuz u s tid a , m uzda to ‘polon bilan 
s ir g ‘a n a r edik. Qo‘qqisdan m uz u stid a g i tesh ik - 
ka — huq q iga b ir bola tu s h ib k e tad i. B olalar 
qichqirib, chuvvos k o ‘taram iz. Y etti-sakkiz yosh- 
larda, pishiqqina bola edi. A tro fd a k a tta la rd a n hech 
kim yo‘q. Shovqin-suronim izni h ay to v u r eshitgan 
sh ek illi, L avang M axsum kelib qoladi (U ju d a
lavang bo‘lganidan, biz uni shunday deb ataym iz).
— Nima gap o‘zi? — deydi ko‘zlarin i ola-kula 
qilib.
— Bola cho‘kib ketdi! — deymiz ham m am iz b ir 
og‘izdan.
Lavang M axsum indam aydi, chaqqonlik bilan 
choponini yechib ir g ‘itadi-da huqqidan hovuzga 
o‘zini tash layd i. H ovuzning to r tesh ig idan pastga 
sho‘n g ‘ib ketadi. Ham m am iz jim , nafasim iz to ‘xta- 
ganday, ko‘zlarim izni tesh ik d an uzm ay tu ribm iz. 
B irdan Lavang M axsum bolani suvdan tash q arig a, 
muz u s tig a ir g ‘itib y u b o rad i-d a, o‘zi d ir-d ir 
q altirab hovuzdan chiqadi va darrov choponiga 
o‘ralib oladi. K a ttaro q bolalar bolani ko‘ta rib
hovuz chetiga yotqizadilar.
— Tirik! Tirik!.. — qichqirishadi bolalar.
B irpasda odam y ig ‘ilib qoladi. B ir y ig it darro v
bolani ko‘ta rib , bir-ik k i silk itad i. Og‘zidan laq-laq 
suv keladi. Bola ko‘zini sekin ochib, a tro fg a q aray ­
di.
— Ishqala, oyoq-qo‘lin i ishqala! — deydi b ir 
chol haligi yig itg a. — T irik , odam b o 'lad i. Onasiga 
olib bo rin g lar, tezroq, tan ch ag a tiq ib isitsin , — 
deydi bolaning ko‘k rag in i silab.
Y ig itla rd a n b iri, bolani q o ‘lig a ko ‘nd alan g
ko‘ta rib oladi. Q oTlarini orqasiga qo‘yib bukchayib 
kelayotgan b ir chol bizlarga do‘q qilib deydi:
— Hey, bolalar, chiroqlarim , bu hovuz jahan- 
nam day c h u q u r... E h tiy ot bo‘lin g lar. 0 ‘ynaym an 
desanglar, ana, qor ko ‘p, — qo‘lin i ko‘ta rib , hovuz
46

---

yonidagi maydonga ish o ra t qiladi. — Bolalarim , 
ana 
keng 
m aydon, 
yax m alak
o tin g la r, 
qor 
0
‘yn an g lar, qorbobo y asang lar, lekin zinhor hovuz­
ga yaqin yurm anglar.
— Otam to ‘g ‘ri ay ty ap ti. Hovuz chuqur. Tushib 
ketsak oTamiz xuddi. Yozda m um kin, m aza qilib 
cho‘m ilam iz, — deydi b ir bola.
H am m am iz 
du v
e tib , 
b o lan in g
k etid an
ergasham iz.
* * *
Bobom kichkina, zax, qorong‘i h u jrasid a o‘tirib - 
di. O m onatgina, eshigi kichkina, sovuq h u jra. 
Bobom yelkasiga qalin paxtalik choponini tashla- 
gan, boshiga eski k ir telp ag in i bo stirib kiygan. 
Q oshlari o‘siq, soqoli uzu n, tish la ri yo‘q. A llaqan­
day ch uq u r xayol og ‘ush id a, boshini quyi solib, jim
o ‘tirib d i.
Oyog‘im bilan a sta eshikni itaram an , bobomga 
m oshxo‘rd a olib kiram an.
— M oshxo‘rd a ... Qaynoqqina oling, buva, — 
deym an kosani u zatib va tanchaga tiqilam an.
Bobom g ‘iv irlab , k o ‘rpacha tagid an b ir narsa 
oladida, m enga uzatadi:
— Ma, ol! Lekin buving bilm asin, uqdingm i? — 
deydi y u zlariga tabassum yoyilib.
Bobomning qoTidan b ir hovuch popuk va qand 
olam an. Sevinganim dan en tikib ketam an. Bobom 
ham m am nun holda boshini a sta q im irlatib deydi:
— K alitn i topib, sandiqni sekin ochdim -da, shu 
popuklarni senga deb oldim. Lekin zinh o r buving 
bila ko ‘rm asin. K am pir ziq n a... — deydi yog‘och 
qoshiq bilan m oshxo‘rd an i shopirib.
Buvim uyda yo‘q. Labzakka, am m am nikiga k e t­
gan. Pochcham doim bosh og‘riq , echki so‘yib 
ko‘ch iriq va xudoyi qilam iz, deb kecha buvim ni 
olib ketishgan.
Bobom sekin-sekin non kavshab, m oshxo‘rdani 
ichadi. Men boTsam popuklarni, qandni qurs-qurs 
chaynaym an.
47

---

Bobom oshni ichib tu g a ta d i, bir-ik ki kekiradi, 
bird an hiqichoq tu ta d i. H iqichog‘i bosilishini kuta- 
m an.
— Buva, gap irin g o ‘tg an zam onlardan, — yali­
nam an qandni chaynab.
— 0 ‘g ‘lim , tek o ‘tir , cho‘pch ak lar esim dan 
chiqib ketdi, ko‘p bilard im , — deydi buvam soqol- 
larin i silab.
— A y tin g , jo n buva, bilam iz, sizd a ju d a 
cho‘pchak ko‘p, — deym an x iralik qilib.
— H u v ari o‘lm agur, qarib qoldim , b ilganlarim
ham m asi yoddan k o ‘ta rild i-k e td i. Y oshligim da 
uzun-uzun cho‘pchaklarni ko ‘p b ilardim , ham m asi­
ni unu td im . A ql-farosatdan ajrayapm an. Cho‘t 
qoqib, hisob-kitobni b irpasda boplardim , — deydi 
bobom yo‘talib.
Uzoq s u k u t etad i bobom, balki o‘ylab-o‘ylab, 
yodiga tu s h ira r. « 0 ‘h o ‘, o‘ho‘», deb yana q attiq ro q
yo‘talib oladida, sekin so ‘zlarn i b itta -b itta salmoq- 
lab gapiradi:
— Qani, yaxshilab quloq sol! Senga b ir alia 
aytay. Esim dan chiqib ketg an u , lekin esda qolgani­
ni aytam an, — deydi bobom va ohangga solib ayta 
boshlaydi: