•к 'к -к
Hovliqib uyga yuguram an. Buvim , yonboshida
charx, ip yigirm oqda, oyim ko‘zlarin i tizzasidagi
jiyakdan uzm asdan ish tikm oqda.
— Oyi, oyi, ju d a qiziq bo‘ldi!
— Nima gap ekan? — so ‘raydi oyim ishida d a
vom etib.
— O tin buvim Q u r’on o ‘qib o ‘tirg a n edi,
q o 'q q isd an k o ‘rp a la ri lov e tib yonib k etd i.
Innaykeyin otin buvim bilan S ulton aka o‘tn i
d a rro v o ‘c h irish d i. Yomon yon d i... — entik ib
g a p ira m an . — 0 ‘zim to m d an к о ‘rib tu rd im .
J in la r , p a rila r, olov ta sh lab k e td i, dedi otin
oyim ... Sulton aka-chi, qovog'ini solib, xo‘mray-
di. Y odgorga teg ajak lik qilib, p a rila r goho kelib
tu ra d i, sh u larn in g ishi, dedi Sulton aka.
Oyim buvim ga qaraydi:
— Tavba, Y o d g o rn in g p a r ila r i b o r, d e y ish a -
d i-y a, qaydam ... J in la r Y odgorga yaqinm ish, b ir
kun deraza parda o ‘zidan o‘zi y o n ip ti-k etip ti. Bir
k u n S ulton aka endi nam ozdan qaytib, hovliga
k iram an deb eshik ostonasiga shunday qadam
qo‘ygan ekan, birov shaq etib peshonasiga u rip ti.
«Kim?» deb alan g lap ti, hech kim ko ‘rinm asm ish.
X ullas, shunday g ap lar ko‘p-da. J in la rn in g q ilig ‘i,
deyishadi. H am m asini qo‘sh n ilard an eshitam an, —
deydi oyim.
— Be! — deydi buvim qo‘lini siltab. — Men ham
eshitganm an, ishoninqiram aym an.
Shu tobda U zun Sara eshikdan gapirib kiradi:
— Voy-bu! Nima balo, k arm isizlar, gungm isiz-
lar?! Ish tik ib o ‘tiris h ip ti-y a , tavba! M ahalla
to ‘polon boTib ketdi-ya! O tin oyi yonib ketay
dedi! — vaysagancha kelib ayvon labiga o 'tira d i.
— Eshitdik! — deydi buvim , ensasi qotib. Keyin
k am p ir ju d a loqaydlik bilan gapiradi: — 0 ‘t yomon
n arsa. Suv balosidan, o ‘t balosidan saqlasin. —
C harxini y ig ‘ish tirib , «A sta’firullo!» deb yonbosh-
laydi buvim .
141
U zun S ara og ‘zin i to ‘ld irib , la b la rin i qiy-
sh ay tirib , g apira ketadi:
— P a rilarn in g q ilig ‘i shunday bo‘ladi. Bay-bay,
u la r b ir g ‘ash bo‘ldim i, kun berm aydi-ya! K elindan
ajralsa, ana shunda q u tu lad i otin oyim ham , Sulton
ham bu x arx ash ad an ... — deydi, keyin ovozini
pasay tirib shivirlaydi: — Y odgorning eri Eshvoy
ham o ‘lguday lavangda. E rta-yu kech sam ovarda
chap an ilar bilan nasha chekadi. P a rila r erin i xohla-
maydi. B ir kun Eshvoy x u rra k n i xo‘p to rtib uxlab
yotganda p a rila r ta rs etib shapaloq to rtib ketipti-
ku!..
Oyim gapga aralashadi:
— Ins-jins yomon narsa. K o‘p ко‘rib, ko‘p eshit-
ganm iz. Yodgor eri javob bersa — shu bugun jon
deb ketadi. Shaylanib o‘tirip ti. Tez erim javobim ni
bersin, deydi.
Ehtim ol yolg‘ondan, jin la rim bor, deydigandir.
Ehtim ol jin la ri b ordir. Yodgor ista ra si issiqqina
juvon, erig a ko ‘ngli yo‘q.
U zun Sara qoTini paxsa qilib yana gapiradi:
— Y odgorning p a rila ri bor, bilam an, o ‘zi ayt-
gan menga. P a rila r erin i xohlam aydi, g ‘ash bo‘lib
qolgan. K echalari p a rila ri kelarm ish, o tin oyim
buni biladi, h a sra t qildi m enga, pinhon.
Buvim, oyim, Uzun S ara xo ‘p ezm alik qilishadi.
M ahallada qo‘shnilarim iz bu xu su sd a yangi-yangi
g aplarni h a r kuni to ‘qiydilar. Bu gap ham mahal-
lam izning x otin-xalaji orasida k a tta voqea. Goho
bunga e rla r ham aralash ib qo‘yadilar.
* * *
C horshanba bozor. H ar bozordagi kabi vaqtlik
tu ram an . Oyim u chorshanbadan bu chorshanbaga
q ad ar o‘zining va K arom at opam ning tik k a n jiyak-
larin i ro ‘molchaga tugadi-da, qayta-qayta: «Ehti-
yot boT, ot-aravaning tag id a qolma!» deb t a ’kidlab,
duo bilan jo ‘n atad i meni. Do‘ppi, jiy ak bozori
E skijo‘vada. K o‘pchilik x o tin lar. H am m asi xarob,
g ‘ir t bechora, kam bag‘al x o tin lar. K ir, yirtiq -
142
yamoq, ju ld u r p ara n jila rd a, a k sariy ati k am pirlar.
U lar ko‘z n u rin i to ‘kib, kecha-kunduz tik k an
do‘ppi, jiy ak larin i b ir necha tan g ag a sotishga uri-
n ad ilar. T irikchilik shunday m ashaqqat...
B ozorning o‘ziga xos su ro n i, g ‘o v ur-g‘uv u ri
bor. Men jiy ak larn i bilagim ga tash lab , tiqilinchda
te n tira y m a n . H a r u ch rag an xarid o rg a: «Oling
yaxshi jiyak, nuqul ipak!» deb m aqtaym an. Jiy ak
bozor ham isha su st. K o‘pincha, sotib boTsam ham
m aktabdan q u tu lish n iy atid a bozorni aylanib y u ra
m an. B utun bozorni kezam an. Gazlama ra stalari-
dan boshlab, to a tto rc h ilik k a , beshik bozoriga,
nosv o y fu ru sh lar, sh in n ifu ru sh la r, h a tto ko‘m ir-
o ‘tin bozoriga qad ar ham m asini te n tib chiqam an.
B azzozlar, v o fu ru sh la r tag larid a q at-q at ko‘r-
pacha, bozorning sarasi biz, deganday gerdayib
o ‘tira d ila r. Qishda u stla rid a pocha-po‘stin , yozda
xitoy ju ju n . K o‘k ra k la rid a so atning oltin zan jiri
osigTiq, oyoqlarida g ‘arch -g ‘urch am irkon mahsi-
kavush, etik . B a’zan do‘konlarda ta x t-ta x t molni
q alash tirib yahu d iylar o‘tira d i. U lar mol sotishga
ju d a u sta. T u rli ipakli, shol, atlas to v a rla rn in g
x a rid o rla ri nuqul boyonlar. Sinchiklab kuzatib
o ‘tam an bu ra s ta la rn i, to 'x ta b savdo-sotiqqa quloq
solam an.
Bozor boshdan oyoq tim . Yozda salqin, qishda
yog‘ing arch ilik k a boshpana. Q ator-qator tim larn i
tom osha qilish n i, b itta s in i qoldirm asdan kezib
chiqishni yaxshi ko‘ram an.
A rav ak ash lar chaqqon, tinm asdan q atn ay d ilar.
To‘p-to ‘p gazlam a tu sh ira d ila r. Meshkobchi mach-
choyilar «Po‘sh t-p o ‘sht! P o‘sh t-p o ‘sht!» deb mesh-
lard a suv ta sh iy d ilar. Tinm asdan yozda ketm a-ket
suv sepib tu ra d ila r. Mesh juda k a tta boTadi.
«Qanday k o 'ta r a r ekan?» deb ichim da hayron qo-
lam an.
Chor ta ra fg a angraya-an g ray a a tto rlik k a o‘ta-
m an. A tto rla rn in g savdosi qizg ‘in. «Qoch-qoch,
yo‘qol!» deb meni va menga o 'x sh ash bolalarni
yaqin yoTatm aydi u lar. Chinni bozoriga o‘tam an.
143
C hetlariga tu rli g ‘azallar, b a y tla r yozilgan gard in
piyolalardan boshlab, tu rli tovoq, qoshiq, qozonga
q ad ar ham m asini topasiz.
K am bag‘a llar ko ‘p. H u n ar ahli xarob. Zo‘r-
bazo‘r, am al-taqal qilib kun k ech iradilar.
C het-chetda m ard ik o rlar, ham m ollar boshlarini
quyi solib, qachon menga x arid o r keladi, deb in ti-
zorlikda o‘tira d ila r. T ilanchilar, gadoylar behisob,
h a r b ir o ‘tk in ch ig a titro q tovush bilan duo qilib
qo‘l cho‘zadilar, ko‘zlarid a m a’yuslik, g ‘am -g‘ussa
tu m an i...
To‘d a -to ‘da
d a rv e sh la r,
q a la n d a rla r bozor
kezadilar. «Haq do‘s t, yo olio!» deb qichqiradilar.
B oshlarida kuloh, eg n ilarid a uzu n chakm on —
jan d a, bellarida k attak o n qovoq k ash k u llar, ola-
bula m unchoqlar. Qo‘llarid a uzun hassa, o ‘tdonda
isiriq , allan im alar...
U lar M ashrabdan va b a ’zi fo rs sho irlardan
ch uq u r so‘fiyona diniy g ‘azallar o‘qib bozorni
kezadilar. Men o rq alarida ergashib bu g‘azallarin i
tin g lash n i sevam an.
Bozor ajoyib. K a tta dosh qozonday qaynaydi.
X il-xil, tu rli-tu m a n odam lar, bozorning o‘ziga xos
ajoyib gaplari. Bu gap larn i soatlab tin g lash n i
yaxshi ko‘ram an.
Shunday qilib, o‘lguday sa n g ‘ib ku n n i kech qil-
gandan so‘ng, horib uyga qaytam an.
— Q atda qold in g , k o ‘zim to ‘r t bo ‘ldi-ya,
xav o tird a o‘tirib m an ? — tash v ish li to vush bilan
so‘ray d i onam meni qarshilab.
— lya, bozor su stk i, b a z o 'r pul qildim jiyagin-
g izn i... Savdo k a ra x t... Tez, oyi, ovqat! — deyman
oyim ni shoshirib.
— Yolg‘on! A ldashni ham o‘rgan yap san , —
deydi ran jig an tovush bilan onam.
* * *
T u rg ‘un ikkovim iz qalin do‘s t, tengdoshm iz. U
quvgina, betayinroq boTsa-da, yaxshi fa z ila tla ri
ko‘p. Epchil, h a r narsag a aqli y u g u rik , keksalar
144
kabi gapdon. M ahallam izga yaqinginada ko ‘chib
kelgan bo ‘lsa-da, ju d a tez do‘stlash ib qolganmiz.
— 0 ‘rto q , — deydi u b ir kun m enga, — bozorga
borgan edim, nog‘o ra la r biram bisyorki, ko‘zlarim
o‘ynaydi. O lardim -u... Dadam, kam bag'alchilikda
senga nog‘o ra chikora, deb koyib berdi. Men b ir
g ‘arib suvoqchi bo‘lsam , sening dard in g nog‘orada,
y a ra sh m a g a n gap , deb u ru s h d i dadam . X ullas,
n o g ‘ora orzu m ch ip p ak k a c h iq d i... Esiz-esiz
nog‘ora, — deydi T u rg ‘un boshini chayqab.
T u rg ‘u n n in g o ta si — suvoqchi, kasalm and
odam. B a’zan jin d ay ish topib qoladi, ak sari vaq t
bekor. M ing m ashaqqat bilan hayotini yarim och,
yarim to ‘q su rgab tu rg a n ko‘p bechora k ish ilarn in g
b iri u.
— Men bozorga borganda nuqul n og‘orachilar
ich id a
y u ra m a n ,
—
deydi
xom ush
tu sd a
T u rg ‘un . — U lar ch alad ilar, o‘tirib maza qilib
eshitam an, goho, m ullakajon, b itta chalay, deb
yalinam an.
Men ham bozorga borganim da no g ‘oralarga,
ch ild irm alarg a havasim kelardi. U larni m aqtaym an
T u rg ‘unga.
— M enga q ara, T u rg ‘unvoy, nah o tki dadang
no g ‘oraga pul berm aydi? — so‘raym an achinib.
— E-e! — deydi T u rg ‘un qo‘lini um idsizlarcha
siltab . — Y alinam an, y ig ‘laym an, befoyda! N og‘ora
bu yerda — y u rag im d a... — deydi ikki qo‘li bilan
ko ‘k ra g in i u rib .
B ir lah za su k u td a n
keyin
zah arx an d a bilan aytadi. — Otam ham o‘lguday
ziqna-da, toshday q a ttiq . B ir kun olib beram an,
sab r qil, sab r tu b i — sari oltin , deydi. H a, sh u n
day, puch yong‘oqqa qo'ynim ni to ‘ldiradi-qo‘yadi.
Y u g u rg an im ch a uyga k iram an . Oyim bilan
opam jiyak tik ib o‘tirish ib d i.
— Oyi, oyi, bozorda no g ‘o ra ju d a serob. Ovozi
baland, chalish oson... Olib berasiz! — Onam ning
pinjiga suqilib yalina boshlaym an. — N og‘o ra asl
n arsa, h a r xil usulg a chalsa bo‘ladi. D ardim
nog‘orada, ishqim nog‘orad a...
145
Onam ish id an boshini ko‘tarm ay d i, h o rg ‘in
tovush bilan gapiradi.
— Bu x arx ash a yana qaydan chiqdi? — so‘raydi
m endan.
— C hapanilarning ishi, obermang! — deydi
K arom at opam chiroyli qoshlarini chim irib.
— Sizning ishingiz bo‘lm asin, — deyman jahl
bilan opamga va ta g ‘in onam ga yalina boshlaym an.
Y ig‘laym an, x arx ash a qilam an.
Onam s h a rtta o 'rn id a n tu rib , xipchin bilan bir-
ikki achchiq savalagandan so‘ng, n og'oradan umid
uzam an.
* * *
M achitda, hovuz bo‘yida d a rd isar saboqni biz
yuz d a f ’a, m ing d a f ’a q a y ta -q a y ta o ‘qiym iz.
H alqum lar quriydi, ko‘zlar tin ad i. Qo‘llarda ta x ta ,
h a ftiy a k ,
Q u r’o n ...
N avoiy,
H o fiz,
B ed il...
Tebranib o‘tirib o ‘qiym iz, o‘qiym iz...
H ovuzda qu rb aq alar sayraydi. D a rax tlar uchida
chum chuqlar ch u g 'u llay d i. To alifbedan to rtib
Q u r’ondan oyatlar. Navoiy, F uzuliyning g ‘azallari,
B edilning forsiy b ay tlari — ham m asi qo‘shilib,
a ra la sh ib ,
havoda
h am ish a
allaq an d ay
b ir
shovqin — ovoz b u lu ti tu ra d i. Bu shovqin quloq-
larn i to T ata d i... B oshlar ham , quloqlar ham g arang
boTadi... Kim yoniga, kim oldiga chayqalib, kim
yum uq ko‘z la r bilan tin iq osm onga te rm ilib
o‘qiym iz... o ‘qiym iz...
M aktabim izning naq to ‘g ‘risid a q a to r-q a to r
m irsh ab lar o‘tira d i. Bu yerda u la rn in g m ahkam asi
bor. B iri kirib, b iri chiqib, iz g ‘ib tu ra d i. H am m asi
badjahl, qo‘rs, badqiyofa odam lar.
Bir lahzagina domlam bizni yolg‘iz qoldirguday
boTsa, du v etib , o ‘zim izni ko ‘ch ag a u ra m iz ,
m ahkam a oldini, undagi shovqin-to‘polonni tom o
sha qilam iz. Yo‘r g ‘a o tlard a, yaraqlagan izvoshlar-
da kekkayib o‘tgan boy, boyvachchalarga m ir
sh ab lar ikki bukilib t a ’zim qiladilar. K am bag'allar,
m ard ik orlar, g ‘a rib la r m irsh ab larn in g zu g ‘um idan,
146
qahrid an d ir-d ir q altiray d i. Men o‘ylaym an: nega
m irsh ab lar bunday yomon, badbaxt bo‘la r ekan?
N ega m irsh a b la r o ra sid a b iro rta g in a fa q irg a
m ehribon, rah m d ili topilm as ekan?..
Domlam paydo bo‘lishi bilan hammamiz yana
m aktabga yuguram iz.
Boy bolalaridan b iri m enga m aqtanadi:
— Y angi, k attak o n nog‘ora oldim, — deydi
qulochi bilan ishora qilib. — H ali peshindan keyin
biznikiga y u r, chalam iz.
— Oldingmi-ya? — so‘raym an darro v undan, b ir
lahza su k u td an keyin. — O yim larga pul tu sh g an
zamon men ham olam an, — deym an yerga tikilib.
— Kecha dadam larga ayta qolgan edim , kechqu-
ru n d arro v gu m ashtasi g ‘irillab nog‘orani olib
keldi. P u l degan n arsa bizda tayyor-da. P u l asl, pul
bo‘Isa changalda sho‘rv a. B irpasda nog‘o ra qo‘lga
teg d i, — valdiraydi boyvachcha.
«B uning ham oyisi uzoq tu n la r qadalib o ‘tirib ,
kerosin bo‘lm aganda sham y o ru g ‘ida jiyak tik sa,
o‘zi menga o ‘xshash jiyak sotib, b ir necha tan g an i
ro ‘mol uchiga tu g ib , uyga y u g u rsa, m undaqa
valdiram as edi», deb o‘ylaym an ichim da.
D arsdan keyin boyvachcha meni uyiga surgaydi.
Keng tash q arid a, sh arqirab oqib tu rg a n k a tta
ariq bo‘yida cham anday gulzor. H ovli bo‘ylab,
haq iq atan go‘zal, hash am atli im o rat, o‘ym akor
p an jaralar.
Bola g ‘izillab ichkaridan k attak o n nog‘orani olib
chiqadi. N og‘ora barm oq tegib ketsa bom-bom qila
di. N og‘o ra cho‘pni ushlab bola chala boshlaydi.
B irpas qarab tu ram an -d a, kulib yuboram an.
B oyvachchaning
qovog‘i
so lin ad i-y u ,
lekin
indam aydi.
— 0 ‘rto q , tu p p a-tu zu k chalasan, ammo maqom-
ni bilm aysan, — deym an.
B oyvachcha
p ich a
y e n g illa sh a d i,
n o g ‘ora
cho‘pni m enga uzatadi.
— Q ani, chal o ‘zin g , ko‘ra m iz , — deydi
nog‘orani men tom on surib.
147
Men no g ‘ora chalishni sal-pal bilam an. To‘ylar-
da,
h a y itla rd a ,
ay n iq sa o‘ttiz
k u n r o ‘zada
S hayxantovurda, m adrasaning tornida qozonday
k a tta no g ‘ora chaladilar. Men, M ahkam , Hoji,
T u rg ‘un — ham m am iz b arv aq t borib, nog‘ora
c h a lin ish in i k u tib o ‘tira m iz . S o at o ‘n ik k id a
no g ‘o ra-su rn ay boshlanib ketadi. N og‘orachi oriq,
pakana,
surnaychi bo‘lsa qorni m eshday semiz
odam.
N og‘o ra -su rn a y b o sh lan g an id a q im ir etm ay
o‘tirib tinglaym iz.
Uyga kelib, buvim ning kepchigini nog‘ora qilib
chalam an. Buvim *bir kam ing nog‘o rach ilik m i?»
deb meni q a rg ‘aydi, koyiydi, kepchigini ham isha
allaqayerlarga yashirib qo‘yadi.
— Qaydam, esim dan chiqib qolganm ikan? —
deyman no g ‘o rani barm oqlarim bilan chertib.
— Chal-chal, bilasan, xum par! — deydi boy
vachcha m in g‘irlab.
M ening xayolim uzoqda. M aqom larni qidira-
m an. B irdan g u m b urlatib chalib yuboram an, o‘zim
ham h ay ratd a qolam an.
— lya, u sta ekansan-ku, tuppa-tuzuk chalasan-a.
N og‘orachi bo‘l! — deydi boyvachcha p astk i labini
o siltirib.
Jin d ay g in a chalishim bilan boyvachcha nog‘o-
ra n i y ig 'ish tira d i.
— Bo‘ldi, zerikdim n og‘oradan! — deydi osmon
ga qarab.
A chinam an, endigina maqomni topib, dadil cha-
layotgan edim , esiz! S h a rtta tu ram an -d a, in d a
m asdan chiqib ketam an.
M enda nog‘oraga chindan m uhabbat, ishtiyoq
zo‘r. H a r ku n onam ga x arx ash a qilaveram an,
yig ‘layveram an, onam u rad i ham , so ‘kadi ham ,
bo'lm aydi. Bu n iyatdan qaytm asligim ni payqagan
K arom at opam ning rah m i keladi shekilli, endi o ‘zi
oyimga yalinadi, a x ir ko‘n d irad i. C horshanba kuni
oyim jiy ak larn i ro ‘molga tu g ib beradi, T u rg ‘un
bilan bozorga yuguram iz.
148
E sk ijo 'v a tiq ilin ch . Do‘ppi, jiy ak ko ‘ta rg a n
ayollar ju d a ko‘p. Bozor su st. T u rg ‘un shum , quv,
epchil emasmi:
— Oling, aka, ju d a pishiq-da, ipagini qarang,
biram quyuq tik ilg an . J u d a arzon beryapm iz, z a ru r
ishim iz bor. Asl jiyak, jon aka, ola qoling! — deb
h a r b ir duch kelganning yo‘lini to ‘sadi.
A x ir jiy a k la r so tila d i. K o ‘ylagim ich id ag i
yash irin cho‘n ta k k a pulni ehtiyotlab joylaym an-da,
T u rg ‘un ik ko v im iz n o g ‘o ra bozoriga rav o n a
bo‘lamiz.
B ozorda no g ‘o ra ju d a ko‘p. X ilm a-xil. Biz
bozorni xo ‘p oralaym iz. A x ir arzonroq kichkina bir
nog‘orani m o‘ljallaym iz.
— M ulla aka, necha pul beraylik? — so ‘raym an
nog‘orani q o iim g a olib.
— Uch tan g a, akasi. J u d a pishiq-da. Terisini
qara, gum burlaydi, — deydi nog‘oran in g egasi,
sariqd an kelgan cho‘t i r kishi.
— Y o‘g ‘-a, arzim aydi! — deydi T u rg ‘un
nog‘oran i k am sitish g a tirish ib . — N og‘oraning
a sili k a tta s i. Bu n im a, sh u y am n o g ‘oram i?
Zig‘irday-ku, po‘k illay d i... — Y engim ni to rtib
im laydi T u rg ‘un go‘yo yoqtirm aganday. Boshqa
nog‘o ralarg a qarab ketam iz.
B ir-ikki d a f’a ketib-kelib, a x ir nog‘orachini
ko‘n dirib n a rx in i yarim ta n g a tu sh ira m iz . Ikki
yarim tan g ag a olamiz. Nog‘oran i galm a-gal qu-
choqlab, h a rsilla g a n im iz c h a G ovkushga y u g u
ram iz. M ahallada du v etib bolalar yopishadi bizga.
— Qani, o‘rto q , eng yaxshi maqomdan olib
yubor! — deydi T u rg ‘un cho‘p la rn i qo‘lim ga
tu tq azib.
N og‘orani yerga qo‘yib chalib yuboram an.
B olalar jim , qotib ting lash adi.
— X udoning bergan kuni sah ard a tom ga olib
chiqam iz, — deydi T u rg ‘un keksalarday salmoq-
lanib. — N og‘oran i M usavoy chaladi, sizlar quloq
solib sel bo‘lasiz. B uguncha bas! — deydi T u rg ‘un
nog‘o rani ko‘ta rib .
149
— Hm, yangi qiliq! — deydi U zun Sara esh ik
dan boshini chiqarib.
— Sog‘ quloqlarning p ard asi endi y irtilad ig an
bo‘p ti. Bu shum takadan hech kim ga kun yo‘q, —
chiyillaydi q arsh i eshikdan ensasi qotib K alta Sara.
Men nog‘o rani yana gum burlatam an.
*
*
*
Egam berdi to g ‘am surgalib yurib , ax ir dardga
yengiladi — yotib qoladi. Oyim h a r kun xabar
olgali b irrov chiqib keladi. Buvim , ayniqsa bobom
ichdan yonadilar. K elin oyim ning chehrasi b ir zum
ochilm aydi, ham isha qovog‘i soliq. Qo‘li ishga bor-
m asdan, g ‘im irlab yuradi.
Egam berdi to g ‘am dam cho‘zilib yotadi, dam
orqada qo‘sh yostiq, devorga suyanib o‘tira d i.
Goho ko‘ngli kelsa zerikib, picha qiziq gaplardan
so ‘zlab beradi menga. R angi siniqqan, a w a lg id a n
ham ozib ketgan.
Bobom ketm a-ket yosh-qari h a r xil tab ib larn i
olib keladi. T urkona d o rilarn i, xilm a-xil giyohlarni
is te ’mol qilishga qistaydi to g ‘amni.
Men h a r kun ikki-uch qatnab tu ram an .
— Kel, jiyanim , kel! — deydi to g ‘am meni
oldiga chaqirib. U ning v aziy atig a, kay fiy atig a
qarab, goh birpas o‘tiram a n , goh soatlab o‘tira -
man. Y axshi k o 'ram an unin g su h b atin i.
— A vji bedana vaq ti kelyapti, jiyan, — deydi
to g ‘am ,
ko ‘zla rid a g ‘am v a d ard tu m a n in i
ko‘ram an, ichdan xo‘rsinam an. — Tuzuk bo‘lay,
ikkovim iz cho‘lga chiqib, tuzoq bilan bedanalarni
qirib yuboram iz...
— Bo‘p ti, tezroq tu zu k bo‘lin g ... — deyman
sevinib.
H aqiqatan bu to g ‘am ju d a bedanaboz, bedana-
ning tilin i yaxshi biladi.
Tog‘am yangi bedana olib kelgan kun i m enga
sekin shivirlab, eshik-derazani yop, derdi. Men
d arro v eshik-derazalarni avaylab bekitardim -da,
burchakda to g ‘am ning qarshisiga a sta o‘tira rd im .
150
— Tovushi chiqdi, yaxshi-ya, qara, jiyan, zo‘r
bedana! — derdi to g ‘am sevinib. Q anotlarining
o stiga, u stig a suv purk ab , yengiga solib, samovar-
ga jo ‘n ard i. Mabodo bedanasi qochguday bo‘lsa,
menga b erard i.
— Ma, ol, sen bop bedana, — derdi kulib.
B edanani qo‘ynim ga solib, G ovkushga yugu-
rardim .
Bedana boqish, bedana p arv arish in i juda joyiga
qo‘yard i to g ‘am. E sh ak q u rt, pashsha, go‘sh t, ari-
ning u y asi... allanim a balolarni a x ta rib y u rard i
ham isha. «Bedananing p iri sh u !» deb menga shi-
virlab qo‘y ish ard i xalfa-shogirdlar.
Tog‘am n in g x a sta lig in i, ah v o lin in g og ‘irlash -
g anini payqaganim dan men ham x afa edim. Baland
bo‘yli, qoshlari payvasta, kiyim lari o‘ziga yarash-
gan, chiroyli to g ‘am endi cho‘pday oriqlagan, rang-
lari s a rg ‘aygan, siniqqan, to ‘shakda yotibdi. Oldida
jim , sokin o ‘tirib m a n te rm ilib . T og‘am yum uq
ko‘zlarin i ochm asdan «dard meni yengdi...» deydi
goho sh iv irla b . Q uyilib kelgan ko ‘z y o sh larim n i
y ash irish g a urin g an im d an m i, k o ‘chaga otilam an.
Ko‘chada d arro v o ‘yinga berilib k etam an. Yaqin
b ir boy qo‘shnim iz bor. Keng sahnli ichkari-
ta sh q a ri h o v lilard a, tu n u k a tom li d a n g ‘illam a
u y la rd a g ila m la r t o ‘sh alg a n , ru x k a ra v o tla r,
sandiq-sandiq m ollar... Boy soqoli oppoq, qorni
k a tta , b ir arav a et, dum aloq kishi. U ning b ir gala
m ayda-chuyda bolalariga ergashib, goho hovlisiga
k ira m a n -d a ,
b ir ch ekk ad a biq in ib
tu ra m a n .
B irinchi d a f’a gram m ofonni shu boynikida eshita-
m an. Yangi yaraqlagan qu tich a u stig a k attak o n b ir
karnay o ‘rn a tilg a n . Q utichaning qulog‘ini burasa,
u stid a qop-qora lagancha g ir-g ir aylanadi. Q u ti
chaning ichidan birov karn ay orqali qo‘shiq ayt-
ganday boTadi. K arn ay d an qo‘sh iq la r, k u y la r
yangraydi. H am m asi nuqul ruscha, b iro n ta so‘zga
tushunm aym an. Ammo men taajju b lan ib , qiziqib
quloq solam an. U rishib, to rtish ib o‘tirg a n boy
bolalarining b irid an a sta so ‘ray man:
151
— Y opiray, tilsim m i o‘zi? O ti nim a? — deym an.
B olalar qotib-qotib kulishadi.
— B uning oti gram m ofon. T oshkentda yo‘q
n arsa. D adam lar M askovdan olib keldi yaqinda, —
deydi ko‘zlarin i o‘ynatib b ir o‘g ‘ilchasi. — Hamma
gap shu laganchada, shu chaladi k u y larn i, — deydi
qo‘li bilan aylanib tu rg a n laganchani ko‘rsa tib . —
J u d a ko‘p laganchalar, xilm a-xil ash u lalar. Bas,
boshqa vaq t esh itasan , — deydi s h a rtta gram m o
fonni y ig ‘ish tirib .
G ram m ofonning ovozi o‘chganiga achinam an.
H avasim keladi, ushlab ko ‘rsam , yana eshitsam ,
deyman ichim da...
K o‘chaga chiqib ketam an ...
*
*
*
Uzoq yotib, Egam berdi to g ‘am sarato n d a o‘ladi.
Oyim, buvim , q a rin d o s h la r chuvvos ko ‘ta rib
y ig ‘la y d ila r. 0 ‘sha p a y tn i o ‘y la rk a n m a n , h anuz
bobom qarshim da gavdalanadi. U shu q ad ar q a ttiq
kuydiki, ho ‘ngrab-ho‘ngrab y ig ‘ladi, oppoq soqol-
lari u stig a ko‘z yoshlari buloqday quyildi. Men ham
juda y ig ‘ladim . Y axshi ko ‘rard im shu to g ‘am ni. U
m eni y etak lab B alan d m ach itg a, sam ov arg a olib
ch iq ard i. 0 ‘tirib choy ic h a rd ik . 0 ‘rto q la ri bilan
suh b at qilganda qiziq gap larin i, ask iy alarin i qiziqib
tin g lard im . H am m asi hanuz yodim da...
Vaqt peshindan oqqanda Beshyog‘ochdan qabris-
tonga eltib ko‘mamiz to g ‘am ni...
*
*
*
Yoqimli sen tab r k u n la ri keldi. P ishiqchilik. Xil-
xil m evalar, q o v u n -tarv u zlarn in g g ‘arq pishgan,
to ‘kin , serob v a q ti. Ammo to ‘yib -to ‘yib yeya
olm aym iz... Baqqollar oldidan qarab-qarab o ‘tam iz.
Yolg‘iz tom osha...
Dadam juda siyrak keladi. B a’zan olti oylab
yo‘qolib ketadi. K elganda ham u ch -to ‘r t kungina
tu rad i-d a, ta g ‘in g ‘iz etib ketadi-qoladi. «Qarzi
ko‘p-da» deb o‘ylaym an ichim da achinib.
152
M aktabdan keyin b a r kun ko‘chada ten tiray m iz.
B a’zan b ir o ‘yinga yopishib olamiz. Men oshiq
o‘yiniga u stam an . H oji m endan ham yaxshi o ‘ynay-
di. X ullas, bu bobda ikkovim iz m ahallada bi-
rinchim iz. H a r kun peshindan keyin, jum a k u n lari
k u n bo ‘yicha o ‘yn ag an im iz oshiq. M ahallada
bolalarning oshiqlarini yutib -y u tib, hafsalam iz p ir
b o ‘lg an d a, ch o‘ntag im izd a oshiq, goh B alan d
m achitga, goh Degrez m ahallaga yo‘l olamiz Hoji
ikkovim iz. Sekin sh ivirlash ib , ko‘zlar bilan imo
qilib o sh iq larn i qirib -q irib y u tam iz-d a, b ird an
jo ‘nab qolam iz. B olalar chuvvos ko‘ta rib chopadi-
la r bizni tu tish g a . Y etib o lsalar, yoqalashish bosh-
lanadi. Biz bo‘sh kelmaymiz.
*
*
*
K ech q u ru n lar qizlar, K arom at opam ning teng-
d o sh lari
b iz n in g
hov lid a
koptok
o‘y n ag an i
y ig ‘ilad ilar. U lar y ig itla r, ayniqsa chollar yo‘q
joyni q id irad ilar. B izning hovli qizlar o‘yiniga bop,
tin ch hovli.
B ir to ‘da qizlar:
— 0 ‘n y e tti, o ‘n sakkiz, o ‘n to ‘qqiz, yigir-
m a... — deganda q a ttiq u rilg and an koptok juda
balandga chiqadi-da, hovlining b ir burchiga ketib,
suvga tu sh ad i. Yaqin qo‘shni qiz Salom «uh!» deb
qo‘li bilan peshonasidan te rn i sid irib tashlaydi-da,
ayvonning labiga o ‘tirib oladi.
Q izlar chuvvos ko‘ta rib , b ir lahza «Mening
galim!», «Ho, m ening galim!» deb navbat tala-
shadilar-da, yana o‘yinda davom etad ilar.
B u la r
a k sa riy a t
k a m b ag ‘al,
fa q ir q iz la r.
N im c h alarin in g cho‘n ta g ig a b itta d a n qo ‘ldan
so‘qm a to ‘r k optoklarini solib chiqadilar.
U lar koptokni p ax tad an , yengil bo‘lsin uchun
ko‘pincha ju n d an yasab u stin i rang -b aran g ipaklar
bilan pish iq -p u x ta qilib to ‘rla r edilar.
B unday koptok shalop etib ariqqa tu sh sa borm i,
suvga bo‘kadi-qoladi. Shu sababdan boyoqish qizlar
153
juda eh tiy o t bilan o‘ynaydilar. Ikki qizda rezinka
koptok bor.
Toji ingichka kelgan, nozikkina, ko‘zlari uch-
qunli, b u rn i pistaday bejirim , o‘rim i sanoqsiz
sochlari taqim iga tu sh g an , ko‘rkam qiz. C hir-chir
aylanadi. Uzoq, ju d a uzoq aylanadi. A x ir koptok
qochadi.
— 0 ‘la, yer y u tg u r, m uncha koptokka yopish-
m asang! B a rib ir, qoldin g -k u , n a fa sin g n i ro stla -
ya! — deydi ko‘zlarin i ola-bula qilib pakana Savri.
Toji ham Savrini uzib-uzib oladi:
— Doim ishing kam sitish. Qani, ko‘ram iz!.. —
deydi labini burib.
K aro m at opam go‘zallikda ham , sh o ‘xlikda
ham , o‘yinga u stalik d a ham o ‘rto q larid an qolish-
maydi.
So‘zda, o 'y ind a to rtish u v la r, ja n ja llar, a ra zla r
q iz la rd a tez-tez b o ‘lib tu ra d i. S h u n d ay p ay td a
o ‘y in n i to ‘x ta tib , b a ’zan b ir-b irla rig a b u ru n
qiyshaytirib, te rs b urilib qolishadi. Onaboshi dam
b irin i q a rg ‘ab, dam aldab, o v u tib , y a ra sh tira d i.
0 ‘yin ta g ‘in davom etib k e tad i. B u la rn in g ona-
boshisi — qaqildoq Salom. N ovchadan kelgan, bilak-
lari tem irday, peshonasi keng, m ahm adona qiz u.
Men o ‘y in larin i tom osha qilishni, u la rn in g hazi-
lini tin g lash n i yaxshi ko‘ram an.
— Qurib ket, iloyim! Tekin tom osham i? T u r
o‘rnin g d an , koptokni tash av o r bu yoqqa, — boshi-
ni siltab buyuradi menga Salom.
Men b ir sakrab, ilib olam an-da, tom ga otam an
yoki qo‘sh n i hovliga osh irib , tu r a qocham an.
Opamni ra n jitib , teg ajak lik qilam an.
Q izlar te rla b , po ‘rsilla b , y o n o q lari loladay
qizarib, jon-dillari bilan qiziqib o‘ynaydilar.
Uzoq, soatlab davom etgan koptok o ‘yindan
charchagandan keyin, q izlar o‘tirib gapga tushadi-
lar. H a sra tla r, h azillar, s irla ri ko‘p ... Sekin, ju da
sekin shivirlashib, bird an qiq ir-q iq ir kuladilar.
N im a gap ek an ,
deb q iziq am an .
G ‘a z a lla r,
qo‘shiqlar ay tish ad i. Sevgi, m uhabbat haqida juda
154
ham m axfiy ish o ralar bilan su h b at y u ritad ila r.
Sovchilar kelganini b ir-b irlarig a aytishib, b a ’zan
sevinib, ba’zan g ‘am gin, xom ush o ‘tira d ila r.
Oqshom bo‘lib, qorong‘ilik quyuqlashganda b iri
p aran ji, b iri yax tak yopinib, u y larig a jo‘naydilar.
A k sariy at qizlar, ju v o n lar kechalari ham ish-
pechlarini ko‘ta rib , biznikiga chiqadilar. B iznikiga
y ig ‘ilib, yarim kechagacha jiy ak , do ‘ppi tik ish odat
bo‘lib qolgan. Dam qahqaha kulgi to ‘la gap, dam
qo‘shiq bilan ish tik a d ila r. Goho b itta s i uzundan
uzoq cho‘pchakni boshlab yuboradi.
Men sevinib, siljim asdan o‘tirib eshitam an.
Cho‘pchak tu g ab qolsa «qani boshlab yuboring
yaxshisidan» deb yalinam an. O yilaridan, buvilari-
dan esh itg an cho‘pchaklarni q izlar b a’zan menga
aytib berad ilar. Goho endigina boshlangan cho‘p-
chakni s h a r tta bo ‘lam an: «B oshqasini ay tin g ,
eshitganm an buni, o‘zim bilam an», deb shovqin
k o 'taram an .
Shunday qilib, ayniqsa qish kechalari, qizlar
suh b ati qoq yarim tu n g ach a cho‘ziladi.
*
*
*
T u rg ‘un ikkovim iz shoshilib bozor tom on yugu-
ram iz. Soat o‘n b ir, o ‘n ikki. Qirq tiy in pulni bel-
boqqa q a ttiq tu g ib olganm an. Egnim da uzun y ax
tak , boshim da yangi do‘ppi, oyoqyalangm an.
Havo b u lu t, quyosh dam y a lt etib b ir ko‘rinib
qoladi, dam b u lu tla r ichiga bekinib oladi.
— K itob judayam q im m at... — Meni alday bosh-
laydi T u rg ‘un. — Olamiz b ir m azalik n a rsa...
— Yo‘q-yo‘q! — deym an d arro v unin g niyatin i
payqab. — K itob yaxshi narsa. H ali qarab tu r,
unda h a r b ir ajoyib b a y tla r borki, tushunm aysan,
e, qo‘y-yey. — B ir zum su k u td an keyin davom eta-
man: — M arojniy sh irin narsa-yu, lekin oyimdan
qo‘rqam an, pulni K arom opam kitobga deb bergan.
T o rtis h a -to rtis h a
bozorga
y etam iz.
Bozor
q izg‘in. A rav alar, o tla r, x ach irlar, esh ak lar tiqi-
linch. N onvoylar serob. B irin in g boshida sav at,
155
b irin in g qo‘lida savat: «Jizz a non, yum shoqqina,
b arrag in a...» deya qichqira-qichqira bozor oralab
yu rad ilar.
T u rg ‘un ikkovim iz o t-arav alar orasidan suqilib,
kitob do ‘ko n larig a y etam iz. K itob ra s ta s i sokin.
A hyon-ahyonda uzu n , keng y ak tak d a k ir sallali,
soqollari o‘sgan, oriqqina, ra n g p a r b iro r m ullavach-
chaning kitob varaqlab tu rg a n i ko‘rin ad i. Jim jit.
Go‘yo b u tu n k ito b fu ru sh lar m udroqda deysiz.
T u rg ‘un ikkovim iz h a r b ir do ‘kon oldida to ‘xtab
ra sta n i xo‘p aylanam iz. Tomda urish ib -talash ib
y u rg an k u ch u klarg a T u rg ‘u n n in g ko‘zi tushib
qoladi:
— E, a tta n g ... — deydi meni tu rtib . — B iror
joy yo‘qm ikan tom ga chiqishga? K u ch u k lar ko‘p
ekan, yaxshisini tanlab olib k e tard ik ...
—
J in n i-m in n i
bo ‘ldin g m i?
—
deym an
qovog‘im ni solib. — Tappa talaydi-ya!
N uqul diniy, x u ro fo t kito b lar do‘konlarda liq
to ‘la. Jam ik i do‘konlarda Q u r’on topam iz. A rabiy,
forsiy kito b lar serob.
— A m aki, M uqimiy borm i? Ishqiy baytlari-
d an ... — so‘ray man k ito b fu ru sh d an , b ir do‘kon
oldida to ‘xtab.
— Hov, — deydi k ito b fu ru sh , oq soqolli,
peshonasi keng, sh irin so‘zli, m uloyim gina k i
shi. — K ichkinasan, yoshsan-ku, o ‘g ‘lim . Lekin
M uqimiy bor, — deydi yum shoq tabassum bilan.
— H ar xil kito b larn i o‘qiym an, — deym an-da,
birdan kulib yuboram an, — qizlarga k erak edi.
M uqim iyni yaxshi ко‘rib o‘qiydi qizlar. Y axshi
b ay tlari bor-da, amaki.
Choi xaxolab kulib y u b o rad i. K eyin sekin
qo‘zg ‘alib p astn i, yuqorini kov lash tirad i. M uqimiy
bayozini topib, menga uzatadi.
A vaylab qo‘lim ga olam an. Y axshi ishlangan,
chiroyli m uqova, kichkina kitob. A sta varaqlay-
m an, pichirlab, ichim da o‘qiyman.
— O ta, necha pul? — so‘raym an kitobni yopib.
— Y ur-e, yomon kitob, bo‘lm aydi, olma! Oshiq-
156
m a’shuqdan boshqa gap yo‘q ichida, — qistaydi
m eni tu rtk ila b T u rg ‘un.
— O m isan-da, m a’nosini tushunm aysan. M u
qim iy ajoyib shoir. Opam ay tg an, topib kel shu
kito b n i, degan, — jahlim chiqib tu sh u n tira m a n
T u rg ‘unga.
Choi k o ‘zlarin i qisib, kulib qo‘yadi:
— Y axshi. M a’nolik n arsa. M uqimiyni ko'rgan-
m an. X u sh fe’l, dono odam edi m arhum . M uqimiy
k attak o n shoir. Qo‘qonda tu ra rd i u kishi. Bu —
sh o irn in g yu rak parchasi! Bolam, n arx i ikki tanga.
01, q izlar ishqining davosi, — deydi yuziga yoyil-
gan tabassum bilan m enga m a’noli qarab.
«Karom opam o‘zi ham ikki tan g a bergan edi,
b ila r ekan n arx in i» , deyman o‘z-o‘zim ga va tan-
g a la rn i avaylab belboqdan yechib olam an-da,
tavoze bilan cholga uzatam an.
K itobni qo‘ltig ‘im ga tiqam an. Bozordan chiq-
qandan so‘ng, ja r yoqasida b ir pas o‘tirib , suv
icham iz. Yo‘l-yo‘lakay qovurm a baliq, go‘sh tkuydi,
kaboblar h a r qadam da. U larning b u rq irag an hidi
ju d a yaxshi. Ammo chaqa qani?
H ad rag a yetib olgandan keyin, qadam ni sekin-
la sh tira m iz . M uqim iyni a sta , b ir-b ir varaqlab
ichim da o‘qiy boshlaym an.
— E, o‘q isang e sh ittirib o ‘qi-ya, bo ‘lm asa
qadam ingni te zlat, — deydi T u rg ‘un o‘qrayib.
Men kitobdan k o 'zim n i uzm asdan kulam an.
Sekin o ‘qiy boshlaym an:
Do'stlaringiz bilan baham: |