Qissa ua h ik o y a L a r sharq* n a sh riy ot-m a tba a

S u r m a q o 'y m a y m u n c h a h a m jo n o q a ro d u r ko 'zla rin g ,
H a r biri jo n q a sd ig a boqqan balodur ko 'zla rin g .
Q u m ri, sa rv i q a d d u , b ulbul g u l y u z in g n in g volasi,
M e n M u q im iy g a h a m ish a m u d d a o d u r ko 'zla rin g .
— X o‘sh, m a’nosini tu sh u nd in gm i, o‘rtoq? Bu 
b ayt qo‘shiqdek to tli, m a’nodor narsa.
— M engayam qaym oqday yoqadi, lekin baliq 
qo rin n i to ‘ydiradi. E sing yo‘q, bu baytdan qorning 
to ‘ydim i? X um par! — deydi T u rg ‘un qo‘lin i siltab.
U ning gapi qulog‘im ga k irm aydi, xayolim ki- 
tob d a...
157

---

*
*
*
Quyosh endi kuydirm aydi. Goho osmonda b u lu t­
la r kezadi. B arg lar to ‘kila boshlagan. Q ushlar ham 
b irin -sirin issiq m am lakatlarga yo‘l olgan. Meni 
g ‘am bosadi — m ahsi-kalish yo‘q. Sovuqlar bosh- 
lanadi, yalangoyoq, diydirab m aktabga qatnaym an- 
mi?! Y angibozordan, dadam dan d arak yo‘q, x at 
ham yozdim , jim jit. Onam boyoqish Oqm achitga 
chiqib buvim ga h a sra t qiladi.
— Dadang ham o ‘lgiday ziqna-yu, yalinib- 
yolvorib so‘rasan g yo‘q dem as, b erar m ahsini. 
Lekin kalish d ard isar, o ‘zing am allab olib berarsan . 
Hademay qilichini ko‘ta rib qish ham keladi, sovuq 
ham tu sh a d i, bechora b o lag in ang n ing g ‘am ini 
yegin tezroq, — deydi buvim oyimga.
Bobom kelgandan keyin onam sekin silliqlik 
bilan gap boshlaydi.
— Ey, qizim , qanoat qil, bor boricha, yo‘q 
holicha. X arajatim boshim dan oshgan, — deydi 
bobom qovog‘ini solib.
— H asratim n i sizdan boshqa kim ga aytam an, 
dadajon. K uyovingiz bo‘lsa cho‘lda te n tira b yurip- 
ti. Jiy ak tik ib qozon qaynatib oH iribm an, qanoat 
bundan o rtiq bo‘ladimi?! 0 ‘zingiz tik ib berasiz, 
a lb atta, M usavoyga m ahsini.
Bobom javob berm aydi, b ir lahza o‘ylanib o ‘tir- 
gandan so‘ng a sta tu rib tash q arig a chiqib ketad i va 
hayallam ay, qo‘lida b ir ju f t m ahsi, kulib eshikdan 
k iradi.
— Mana, bolam, kiy, pishiqqina m ahsi.
— A jabm i, buyursin-ey, — deydi buvim sevin- 
ganidan shoshilib.
M ahsilarni m ahkam quchoqlab onam ni ham kut- 
m asdan G ovkushga yuguram an. Orqam dan bobom:
— Bergan xudoga yoqipti, — deb qahqahla- 
ganicha kulib qoladi.
E rtasi dadam dan to ‘satd an pul keladi. D arrov 
bozorga tu sh ib kalish olamiz.
158

---

*
*
*
H a r ku n m aktabga qatnaym an.
B ir kun peshinda domlam meni chaqirib:
— Qani y u r, o ‘g ‘lim, k a tta bo‘lding, biz bilan 
b irg a chillayosin o ‘qiysan, b ir bem or bor, — deydi.
— Yo‘g ‘-e ...— qizarib yerga qaraym an.
Domlam bosh-oyog‘im ga b ir razm soladi va
tu sh u n ad i shekilli:
— M -m... — deydi o ‘ylanib, — y u g u r, kiyinib 
kel. Ozoda bo‘lsa bas!
G ovkushga yuguram an.
— Tez bo‘ling, oyi! Salla qani?
— Nima gap o‘zi? — so‘raydi onam tushunm as- 
dan.
— Chillayosin o‘qiym iz, chillayosin! — deyman 
jiddiy tovush bilan va shoshilib ustim ga paxtalik 
c h it to ‘n , oyoqlarim ga yangi m ahsi-kalish kiya- 
man. Qoziqdan buvim ning doka ro ‘molini olib 
boshim ga n arid an b eri o‘raym an-da, m aktabga 
chopam an. M aktabda o ‘n choqli bola yig‘ilgan, 
ham m asi o‘n besh-o‘n o lti yoshlarda, eng kichki- 
nasi men — endi o ‘nga to ‘lganm an. B olalar meni 
ko‘rish la ri bilan nim an id ir sh iv irlash ad i. Domlam 
payqaydi shekilli:
— Yosh bo‘lsa ham pishiq, sizlardan qolishmay- 
di, ch an d ir, — deydi hazillashib.
Men qizarib chetga qaraym an.
D omlam old in d a, ham m am iz jim , ko‘chaga 
chiqam iz. B oradigan joyim iz yaqin. J in k o ‘chaga 
b u rila r ekanm iz, to ‘polon ustid an chiqam iz. Bir 
to ‘da odam lar m ushtlashm oqda. Domlam hayron 
bo‘lib qotib qoladi. Q arilar d arro v dom lam ga yali- 
na boshlaydilar:
— A jra tin g , a jra tib qo‘ying b u la rn i, taqsir!
Domlam jahldan oqarib ketgan:
— Bas, bas! — deydi u bo‘g ‘ilib. — Ollodan 
qo‘rq in g lar, nodonlar!
M ushtlashayotgan yoqavayron b ir necha kishi- 
la r a sta chetlashadi.
159

---

— T aqsir, ta q sir, u z r... — deydilar ular.
— Nima gap o‘zi, nim a g ‘avg‘o? — so‘raydi 
domlam, hanuz jah ld an tu sh m ag an holda.
Q arilar dom lam ga tu s h u n tira d ila r:
— B ir kam bag‘alning q arzi bor edi, nochorlik- 
dan, qoTi kaltalik d an so ty ap ti hovlin i... Hovli 
talash , xolos! Men olam an, men olam an, degan 
to ‘q lar ko‘p-da.
Domlam kulib yuboradi:
— E, hovli jan jali denglar, bundan oson ish 
borm i? Tog1 toqqa qovushm as, ammo odam odamga 
qovushar. Y axshilik bilan b itish in g la r, tinch lik
yaxshi, tin ch lik boTsa olam gulisto n . Y uringlar! — 
deydi bizga qarab.
O zgina y u rg a n d a n key in m u y u lish d a chap 
qoTdagi hovliga kiram iz. M uloyim gina, pakana, 
o‘ttiz besh-qirq yoshlardagi kishi shoshilib bizni 
qarshilaydi. K eng rovon ayvonda bem or yotibdi. 
U yning egasi qoziqdan k a tta shol ro'm ol oladi-da, 
shoshilib bem orning yuzini yopadi.
— T aqsir, m arham at! — deydi, t a ’zim bilan 
k o 'rp ach alarn i ko‘rsatad i.
— Zaifangiz qalay? — so 'ray d i domlam kavush- 
larin i yecha tu rib .
— T aqsir, kundan kun orqaga k ety ap ti, — shi- 
v irlay d i uy egasi... — C hillayosindan keyin zoraki 
boshini k o 'ta rsa .
— Q u r’on — ta n g rin in g so'zi. Chillayosin ko'p 
hikm atli n arsa, duo — ins-u jin sn i qochiradi. Olio 
taolo o‘zi shifo b ersin, chiqm agan jondan um id; 
noum id shayton. — K asalning q arsh isig a chordana 
qurib o 'tira d i domlam va: — Qani boshlaym iz, — 
deydi b izlarg a qarab.
H am m am iz 
u n in g
a tro fid a g i 
yum shoq 
k o 'rp ach alarg a o ‘tiram iz-d a, boshlab yuboram iz.
H ovli k ich ik ro q b o 'lsa ham , uy v a ayvon 
qutichaday shinam . T unuka tom , rovonlar sir- 
lan g an , hovli yuzi to ‘la gul. Q u r’onni o ‘qiy- 
o'qiy ham m asiga a sta razm solam an. Oshxonada 
b ir k a m p ir k a tta qozonda dum ba e ritm o q d a .
160

---

Jizz a n in g hidi hovlini tu tg a n . B ir kichkina qiz 
bola p a q irn i zo‘r g ‘a ko‘ta rib , osh x o n ag a suv 
tashim oqda.
Y osinni ham m am iz b ir o g ‘izdan, qoidasi va 
q iro a ti b ilan vazm in o ‘qim oqdam iz. Domlam 
goh-goh «suf» deb qo‘yadi, bizlar ham u bilan 
b irg a bem orga a sta egilam iz. Uzoq o ‘qiym iz. 
Ham m am iz ham charchaym iz. Domlam ko ‘zini 
yum ib tin iq ovoz b ila n , q iro a t b ilan og ‘ir
o‘qiydi. U ning charchagani bilinm aydi. B olalar 
goho b ir-b irin i tu rtib , hazillashib qo‘yadi. Ikki 
soat o‘qib, yosinni tam om laym iz. «Uh» deymiz 
asta ham m am iz bird an .
Domlam u lu g ‘vor o ‘tirib d i.
— Uh, su v ... — deydi sekin bem or g ‘ivirlab.
Uy egasi shoshilib xotin g a b ir piyola suvni tu-
tadi.
— M arham at, ta q sir, m arh am at, uyga k irs in - 
la r , — deydi qo‘lini qov ushtirib boy.
D om lam bosh liq ham m am iz uy g a k ira m iz . 
Domlam to ‘rg a , yangi ko ‘rp ach alarg a o‘tira d i. 
K o‘rp ach alar u stig a yum shoq yo stiq lar terilg an . 
X onadagi jihoz ko‘rkam . Q ator-qator sandiqlar, 
idish-asboblar to ‘la. To‘rd a , b u rch ak lard a ik k ita 
asl xitoy ko‘ra . Ham m am iz jim tom osha qilamiz. 
Domlam k o ‘ra la r u stid a so ‘z ochadi. Boy a sta kulib 
gapiradi.
— P adarim iz rah m atlik Q ashqardan olib kel- 
g an lar. Men yosh edim , xo‘p asl n arsa, — deydi 
g ‘u ru r bilan.
D asturxon yoziladi. Yumshoq nonlar, qand- 
q u rsla r va shaqillab qaynab tu rg a n sam ovar kelti- 
rilad i.
— Oling, oling, — deb boy dom lani va bizlarni 
d astu rx o n g a d a ’v a t etad i. Biz uyalibgina non tish- 
laym iz, sh irin lik la rd a n uncha-m uncha totinam iz. 
Ko‘r qori qand-qursni xo‘p tu sh ira d i. Men bo‘lsam 
uyalganim dan ju d a sipo o ‘tirib m an .
Yog‘liq, sergo‘s h t osh keladi. Domlam ish tah a 
bilan palovga kirish ad i.
6 — 4 4 5 2
161

---

— Qani, olin g lar, bolalar juda lazzatli osh 
bo ‘p ti. Hech iqlim da yo‘q palov bo‘pti! — bizlarni 
qistaydi domlam.
B izlar ham ish ta h a bilan palovni tu sh ira m iz . 
Palovdan so‘ng achchiq-achchiq choy ichib, keyin 
domlam «Omin!» deydi qo‘lla rin i ko ‘ta rib . Uzoq 
duo o ‘qiydi. X ayralshib chiqib ketam iz.
Goho b itta -y a rim ta odam lar kelib, domlamga 
yalinishadi:
— T aqsir, shu piyolaga (yoki kosaga) duo bitib
bering.
B irisi «qizim kasal», b irisi «kelinim og'ridi» 
yoki «ayol notob» deydi. Domlam d arro v ishga 
k irish ad i.
— H ozir, h o z ir... Duo m u sh k ullarg a davo. 
P ay g ‘am barlarim iz ay tg an lar: «Duo h a r dardga 
shifo beradi».
A rabcha duo larn i kosaga, lag an larg a siyoh bilan 
yozib beradi domlam.
B o lalar 
b u n d ay
p a y tla rd a
sek in
o ‘yin g a 
k irish ad ilar. Domlam payqab qolarkan: «Ey, bas, 
o‘qinglar!» deydi b ir lahza to ‘xtab.
Duoni odam iga to p sh irib , domlam pulni oladi, 
keyin qam chini q a ttiq tu tib , bolalarni sharaq- 
sh araq u rib qo‘yadi.
*
* *
Ju m a. Havo bug u n tin iq . Quyosh m avjida. 
Bobom peshinni o‘qigandan keyin meni oldiga solib 
ketadi. K ayfim yo‘qroq.
— Y igit bo‘lding, namoz o ‘qi, odam larga salom 
ber. Sho‘xlikni bas qil, — deydi bobom. Yumshoq 
tovush bilan gapiradi: — O nang xo ‘p chaqdi seni, 
qaysar boTib k ety ap ti, deydi. E shonning oldiga olib 
boram an, duosini olasan, o‘g ‘lim.
Ammo men g ‘iq etm asdan jim boram an. N egadir 
ko‘nglim x ira. A llaqanday xayollarda boshim ni 
quyi egib yalqovgina ketm oqdam an. E shonning uyi 
bizga uzoq em as. J a r k o ‘chada. Bobom h a r jum a 
peshin nam ozni o ‘qib eshonga boradi. Goho biz
162

---

ham — b ir to ‘da bolalar — o‘ynab yu rib , borib 
qolamiz.
M achitga kiram iz. Odam ko‘p. Bobom kavushi- 
ni yechib, chetroqqa ehtiyotlab qo‘yadi-da, xonaqo- 
ga kirib ketad i. B olalar oz. B itta bola yerga 
n im an id ir chizib o ‘ynab o ‘tirib d i. Men ham zerikib, 
cho‘p bilan yern i chiza boshlaym an. «Juda u sta 
ek an siz», deb bola m ening yonim ga su rilad i. Shu 
choq meni bird an bobom chaqirib qoladi. D arrov 
xonaqoga kiram an.
Xonaqo keng. Eshon ko ‘zlari chaqnagan, soqoli 
quyuq, uzu n yax tak u stid a n keng m alla to ‘n kiy- 
gan. B urni k a tta , peshonasi yapasqi, pachaqqina, 
ammo sav latli keksa. Uyalib ketganim dan bo‘lsa 
kerak, shoshilib: «Assalom», deym an.
— T aqsirim , duo qiling, n ab iram ... Pishiqqina 
bola, ammo sho‘x, so‘zga kirm aydi, badjahl, — 
deydi kulib bobom.
— Qani, b eri kel, bolam, — deydi eshon va 
m enga tik ilib biroz qarab tu rg a n d a n keyin: — J u d a
mo‘m in-ku, — deya jilm ayadi bobomga.
U yalganim dan terlab ketam an, boshim ni quyi 
solam an. Eshon ichida n im a la rn id ir sh iv irlay d i va 
qo‘lim ni ushlab:
— Og‘zingni och, — deydi ko‘zlarim ga tikilib.
Men hayron bo‘lam an. Og‘zim ni k a tta ochsam,
eshon «tuf» deydi.
— T u r, ishing b itd i, duo qildim , bolam, m a ’qul 
bo‘l! O tangni, onangni h u rm a t qil, — deydi eshon.
G ‘izillab te rla g an im ch a xonaqodan ta sh q a ri 
yuguram an, yirganib tu fu ram a n . Boshimda g 'ala ti- 
g ‘a la ti o 'y lar. B irdan hovliga shovqin-suron bilan 
k irg an bolalar fik rlarim n i bo‘lib yuboradilar.
— Y ong‘oq o‘ynaym izm i? — deyishadi chuvil- 
lashib k atta-k ich ik o‘rtoqlarim .
— Pulim yo‘q, qarzga bo‘lsa m ayli. Yutsam
beram an yong‘oqni, — deyman ularga.
— E-e, — kulishadi bolalar, — qiziq ekansan, 
yo‘q, qarzga bo‘lmaydi!
Keyin qayoqqadir g ‘oyib bo'lishadi.
163

---

Xonaqo xalqqa liq to ‘la. B irdan «hu, ho-hu» deb 
q a rila r o‘rta g a tu sh ib ketishadi. K eyin a tro fn i 
o‘rag an xalq ham huhulab o‘rta g a tu sh a boshlaydi. 
Z ik irch ilar M ashrabdan, X o‘ja H ofizdan, So‘fi 
Olloyordan b ay tlarn i t a ’s irli ohang, hayajon bilan 
q a ttiq o‘qiydilar. Eshon jiddiy holda o hista «Huv- 
huv!» deb tu rib d i. O dam lar «ho-hu», deb sh id d at 
bilan ay lan ad ilar. O g‘zi-b u rn id an ko ‘pik-ko‘pik 
oqib, b a’zi keksalar yiqiladilar. Xalq hayajonda, 
ho ‘ngrab y ig 'lay d i ham m asi. Zikr avjiga chiqadi. 
Y iqilgan k ish ilarn i a stag in a chetga to rta d ila r. U lar 
sek in -sek in h u s h la rig a k e la d ila r. Eshon yana 
xalqni hayajonga soladi, endi h o fizlar ham y ig ‘lab 
g ‘azal o‘qiydilar. Eshon p a st ovoz bilan vazm in 
gapirib, dunyoning poym olligidan, o x ira td a n , ulviy 
pok qalb haqida so‘z boshlaydi. Bobom a sta yurib, 
ichida huhulagancha y ig ‘i aralash zik r qiladi.
Dod-voydan zerikam an. M achit hovlisida k atta- 
k a tta qozonlarda m oshxo‘rd a qaynam oqda. N uqul 
mosh, guru ch d an d arak yo‘q, bem azaligi hididan 
m a’lum.
— Mosh pok, u lu g ‘ narsa. Y olg‘iz so‘fila r 
taom i, — deydi h a r vaq t bobom.
A stag in a yu rib b ir qozonning boshiga boram an.
— Qani suzing, to g ‘a! — deym an oriqqina maj- 
m ag‘il odam ga. D arrov k ir, iflos b ir sopol kosada 
m o sh xo ‘rd a u z a ta d i m enga. C hetroqqa bo rib , 
x a rsa n g g a
o‘tira m a n -d a , 
icha 
boshlaym an. 
Bem azaki, hech u yog‘i yo‘q! B ir-ikki qoshiq 
icham an-da, kosani qaytaram an. Uyga jo ‘naym an.
*
*
*
O qshom lari 
b o la la r 
« к ер ак -к ер ак» , 
goho 
«qushim boshi», shuningdek h a r xil o‘y in larn i tin- 
m ay o‘ynaym iz. X u fton d an keyin duv etib ham ­
mamiz birpasda, in larig a biqingan q u sh lar kabi — 
uylarim izga k irib ketam iz. Men yolg‘iz qolgani 
qo‘rqam an, o‘rto q larim bilan izm a-iz hovliga y u g u ­
ram an. «X uftondan keyin ko‘cham izdagi Poch- 
chaariqda, k a tta suv bo‘yida ajin alar, jin la r y ig ‘ini
164

---

boshlanadi», deguchi edilar buvilarim iz, oyilari- 
m iz. Pochchaariq jin la rn in g yaxshi ko‘rg an , suy- 
gan joyi emish! Olov sochli m ushukka, echkiga, 
bo‘rig a o‘xshash m axluqlar su ra tid a g i jin la r o‘yin 
boshlarm ish. T u rli b u rch ak lard an chiqib kelgan 
jin la rn in g du m lari ba’zi duch kelgan odam larga 
tegib ketsa borm i, bu odam lar shaytonlab, yo esi 
p ast bo‘lib, yoki shol bo‘lib qolarm ish, ishqilib, b ir 
illa tg a chalinarm ish. O datda k am p irlar, ayollar na- 
m ozshom b o ‘lg an d a sh av lam i, bo ‘tq am i qilib 
P o ch ch aariq n in g lab ig a qo‘yib k e lad ilar. Men 
nam ozshom da yolg‘iz qolganim da Pochchaariqdan 
yuragim ni hovuchlab, tez-tez yurib o ‘tam an. Bu 
jin la r haqida m ahalla x o tin lari orasida bitm as- 
tu g a n m a s m ish m ish lar: «Falonchining ko‘ziga
m ushuk bo‘lib ko‘rinibdi!», «Falonchining ko‘ziga 
olov bo‘lib ko‘rinibdi!..»
M achit yonidagi hovuzning atro fig a ham jin la r 
y ig ‘ilarm ish . Bu y erdan ham men qoro ng ‘ida 
cho‘chib-cho‘chib g ‘izillab o‘tam an. M ahallamiz- 
dagi arav a tu ra d ig a n m aydoncha ham xavfli joy 
em ish. « Jin la r arava o‘yinni ju d a yaxshi ko‘radi», 
deyishadi. U lar ton g otguncha shotiga yopishib 
ucharm ish. M ahallam izda jin la r, p a rila r haqida 
oldi-qochdi gap lar og‘izdan tushm aydi. Dadam 
kech q a y tg an id a buvim : «D aydisan-еу, y arim
kechalari sam ovarm i, balom i, allaqayoqlarda te n ­
tira b yu rasan . J in la r, a jin alard an qo‘rqm aysan- 
mi?» deb koyiydi jah l bilan. «Menda jin la rn in g ishi 
yo‘q. K im ga teg ish n i u la r yaxshi biladi. Bilmadim, 
xalq «jin-jin» deydi, men shu yoshga kelib b iro r 
m a rta sh arp asin i ko‘rm adim », deydi dadam kulib. 
«A sta‘firu llo , de!» deydi buvim va sh iv irlab ichida 
duo o‘qiydi.
K unduz ku n lari bolalar goho zerikib jin lard an , 
p a rilard an vahim ali g ap larn i, d ah sh atli oldi-qochdi 
voqealarni uzoq so‘zlasham iz. A yniqsa A ’zam jin ­
la r cho‘pchagini ko ‘p biladi, o ‘zi ham ishonadi va 
juda qo‘rqadi. A hm ad uni m asxara qilib kuladi:
— M ening buvim tirik ch ilik dard id a kechami-
165

---

kunduzm i su rish tirm a y , uzoqlarga ketadi. Men 
bo‘lsam huvullagan hovlida yolg‘iz yotaveram an, 
baloyam urm aydi. B iror m a rta ko‘zim ga ko‘rin sa 
deym an, qanday ekan ajina? Lekin ko‘rinm aydi. 
B a’zan o‘zim ham oz-moz cho‘chib qo‘yam an. 
Shunda ko‘rp an i boshim ga to rtib uxlab qolaman.
M ahallada g ‘av g ‘o ko‘p. J in , p a rila r haqidagi 
gaplar ham ko‘p. Men b a ’zan u la r haqida o‘zimcha 
yolg‘iz xayol su ram an , xayolda ta sa v v u r etishga 
tirish am an , allaqanday d ah sh atli voqealar ko‘z- 
larim ga ko‘rinib ketganday bo‘ladi. Goho dalada 
yurganim da, uyda yolg‘iz qolganim da allaqanday 
sh arp ala r sezganday ham bo‘lam an. K eyin-keyin, 
aqlim k ira boshlagandan so‘ng jin la r deganda men 
ham dadam day kulib qo‘yadigan bo‘laman.
*
*
*
K o‘chada gulxan. Terak va o‘rik sa rjin la r char- 
sillab yonmoqda, alanga osmonga chirm ashadi. B ir 
to ‘da yosh ayollar, k am p irlar, q izlar yig ‘ilgan. 
Y oshlardan b a ’zilari p aran jid a, b a ’zilari chopon 
yopingan, k am p irlar bo‘lsa ochiqdan ochiq bemalol 
y u rad ilar. Bolalar shovqinda, b irisi qam ishni yoqib 
osm onda chir-ch ir a y lan tira d i, ikkinchisi cho‘g ‘ 
o ‘ynaydi. Shovqin zo‘r. O tin buvi, U zun Sara, 
K alta S aralar boshliq... Buvim qovog‘i soliq, xafa 
holda olov oldida tu rib d i, ixlos bilan berilib, qan- 
day d ir b ir duoni shivirlab o ‘qimoqda.
«Safar oyi — falo k at oyi, g ‘am -g‘ussa oyi. 
P ay g ‘am barim iz s a fa r oyida xayr-sadaqa bilan 
o fatlarn i q ay tarish lozim, deganlar», deyishadi 
kam pirlar. Shu oyda q uruqchilik, sel, tu rli o fa tla r, 
y u rtd a g ‘alayon bo‘larm ish. O dam lar s a fa r oyi 
bo‘ldim i, a lb a tta to ‘y larn i to ‘x ta ta d i.
— Qani, bolalar, kuchukni topinglar! — deydi 
K alta Sara tash v ish li holda. — Qodir, topib kela- 
m an, degan edi-ku, qaysi baloga yo‘qoldi?
X o tin lar orasida g ‘av g ‘o. B olalar chuvvos bilan 
b ir og‘izdan qichqiradilar:
— H ozir keladi, kuchukni topib kelishadi!..
166

---

— Beri kel, T u rg 'u n . B iznikida kuchuk bor, olib 
chiq, — deydi U zun Sara.
— H a, irim i, irim i bor shunday, — deydi 
buvim , o ‘ziga o‘zi gapirganday.
— R asm i, kuchukni astoydil u rib , kaltaklab 
olovdan sa k ra tish k erak , — deydi bilim don K alta 
Sara qovog‘in i solib.
G ulxan joyida, olov baland. Shu p ayt Qodir, 
A ’zam, M ahkam, A hm ad harsillagancha Oqma- 
ch itd an b ir kuchukni su d rab k eladilar. Y unglari 
o ‘siq, tish la ri tu sh g an qoq suyak b ir kuchuk.
— Be, sh u n i topdinglarm i! — deym an m asxara 
qilib. — H ar zam onda ko‘rinib qolardi boyoqish, 
ju d a qaripti-ya!
— H a, ah y o nd a s a n g ‘ib k e lard i bechora, 
judayam ozib k e tip ti, — deydi onam achinib va 
U zun S araga yalinadi: — Irim ig a sal-pal urgan 
bo‘lib qo‘ya qolinglar, uvol-ku. K uchuklarning 
g ‘arib i shu-da.
B olalar ko‘nm aydi:
— U ram iz, azob berib o ‘ldiram iz! «Safar qoch- 
di»da kuchukni o‘ld irm asa bo ‘ladimi?!
— Davosi o ‘ld irish . Ins-jinsu, tu rli balolarni 
shu q ay tarad i, — deydi b ir keksa xotin.
Chuvvos yana kuchayadi. B olalar shovqin-suron 
bilan olov u s tid a n sa k ra y b o sh lay d ilar. K uchuk 
qo ‘rq ib , olovdan h u rk ib , g ‘in g sh iy d i. Q ochishga 
p ayt poylaydi, b u tu n v u ju d id a d ir-d ir titro q . K o‘z- 
larid a vahim a. Y alinganday h a r kim ga term iladi.
B olalar, x o tin la r chuvvos bilan: «M ushkullarni 
oson q ilg ‘ay, xudoyim!» deb kuchukni urib , olov­
dan h atlash g a qistay d ilar. K uchuk boyoqishning 
ko‘zlarid a yosh, alam , hayajon. Bolalar: «Safar 
qochdi! S afar qochdi!» deb kuchukni olovga itarad i- 
la r. Onam koyinib: «Bo‘ldi, bas endi, o‘ldi-ku, bo­
yoqish! » deydi, x o tin la rg a yalinadi. K uchuk gul- 
xan n in g ch et yoqasidan oshib g ‘ingshiganicha qa­
yoqqadir qochadi. O qm achit tom onga yugu radi. 
Bolalar chuvvos bilan duv etib , quvlab k etad ilar. 
Yosh x o tin la r olovdan sakrab, h a r qanday falokat-
167

---

lard an xalos bo‘lish la rin i duo qilib tilay d ilar. 
K eksalar faq at duo bilan cheklanadilar. X o tin lar 
irim -sirim , eski o d a t, ra s m la rg a ish o n a d ila r, 
e ’tiq o d lari zo‘r. Lekin, ayniqsa, U zun S ara bu odat- 
larn i boshiga kiyib olgan, o‘zini vazifashunos tuya- 
di, yenglari sh im arig ‘liq, g ‘a y ra tg a kirg an . Men 
olovdan sak rash n i yaxshi ko‘ram an. X o tin larg a 
ergashib, qandaydir duo larn i pichirlaym an.
B olalar kuchukni topolm asdan qaytib kelishadi:
— Esizgina, qo‘ldan chiqardi-ya, «safar qochdi» 
bu gal joyiga tu sh m ad i, — deydi xunob bo‘lib 
M ahkam.
U ning kam pir onasi goh osm onga, goh pastga 
qarab b ir duoni pichirlaydi.
— M ayli, irim in i qildik, bo‘ldi-da. It-kuchuk 
in s-jin sg a
qalqon, 
o‘lg u d ay
u rd in g la r, 
bas. 
Xudoyim o‘zi ham isha boshim izga panoh bo‘lsin, 
omin! — qo‘lla rin i baland ko‘ta rib , y u zlarig a 
surkaydi otin bibi.
A yollar a sta tarq alad i, lekin biz kul-cho‘g ‘larn i 
sochib uzoq o‘ynaym iz.
Naq jin la r to ‘yiga o‘xshagan bunday kechalar 
uzoq m oziydan chiqib, hanuz yodim da, qarshim da 
tu ra d i.
*
*
*
K uz v a q ti, dadam Y angibozordan kelgan. 
Buvim, dadam va oyim x u fto n d an keyin uzoq sh i­
virlash ib qolishadi. Men b ir chetda quloq solib 
o ‘tiram an . K arom at opam eski om borxonada do‘ppi 
tikm oqda, Isa akam un in g yonida n im an id ir hikoya 
qilib o‘tirib d i.
Ayvonda x ira chiroq m iltiray d i. Sandalda bozil- 
lag an ch o ‘g ‘. D a ra x tla r b u tu n la y y a la n g ‘och. 
A chchiq kuz sovug‘i, osm onda — b u lu t orqasida oy 
xirag in a ko‘rin ad i.
— Y aqinda to ‘yni boshlaym iz, am akim x at 
yozib, jadallab meni c h a q irtird i, o‘ylab qarasam
m a’qulga o‘xshaydi, — deydi dadam k ulim sirab va 
nosvoy chekadi.
168

---

— T engini topsang — tek in ber, degan gap bor. 
Turobjon m o‘m intoygina, aqli hushi j oyida, topishi 
yaxshi y ig it. U nga berm aganda kim ga b erard ik , 
azaldan K arom seniki, derdim , lafzda tu rish kerak 
ax ir. 0 ‘zlari bog‘ro g ‘lik ... — deydi buvim vaqti 
xush holda.
Dadam nosvoyni tu flay d i.
— M a’qul, m a’qul, didim ga to ‘g ‘ri keladi.
Onam xom ush vaziyatda jim o‘tira d i.
— N im a deysan, senga m a’qulm i? To‘yni bosh­
laymiz deyapm an, nega indam aysan? — so‘raydi 
dadam onam ga qarab:
— M ayli, o‘zingiz bilasiz. M enga ham m a’qul. 
L ekin... h a r tom ondan sovchilar ko‘p kelyapti. 
Q arin d o sh -u ru g ‘lard an ham og ‘iz solganlar ko ‘p. 
Turobjon aqlli y ig it, b iro q ... — tu tliq a d i onam , — 
juda ham habashday q o ra... U m r savdosi — qiyin 
savdo. K arom dan b ir og‘iz so‘rasak yomon boTmas- 
d i... Teng ten g i bilan, tezak qopi bilan ...
Buvim va dadam ning jah ldan ra n g la ri о ‘chib 
k etad i...
— Bas! Bu qanday nom a’qulchilik?! — deydi 
dadam to ‘n g ‘illab.
Buvim tasb eh n i sh ild ira tib hovuchiga yig‘ish ti- 
rad i, b u ru sh iq yuzi yana xunu k lash ad i, lablarini 
cho‘zib, nihoyat ran jig an tovush bilan gapiradi:
— S h a h o d a t, e sin g n i yebsan! K arom ham
x oh lay d i, lek in x ohlaydim i-xohlam aydim i, deb 
o ‘tirm a y m iz , b a rib ir b eram iz T urobga. Jav o b
beraver! U zoqning don id an y a q in n in g som oni 
y a x sh i, deg an m aqolni bilasan-ku! — deydi 
dadam ga qarab, ensasi qotgan holda.
— M a’qul, ta q d iri shu ekan, — deydi onam 
m a’yus holda yerga qarab. U endi c h u rq etm aydi, 
su k u td a o‘tira d i.
E rtasig a dadam k a tta am akim ning uyiga chiqib 
uzoq gaplashadi. Fotiha o‘qiladi. S ersav lat, h am i­
sha yasanib y u ra d ig a n , qoracha kelgan U m ar 
am akim zavq bilan kuladi:
— T ayyorligingni ko ‘rav er, Tosh! 0 ‘zim bosh-
169

---

qosh bo‘lam an. Oliq-soliq ish larin i keyin gapla- 
sham iz, m a ’qulm i? K en g ash li to ‘y buzilm as, 
deganlar boboylar.
— Siz nim a desangiz shu-da, — deydi dadam
yerga qarab.
*
*
*
To‘y yaqin. B ir kun choshgohda tu g u n -tu g u n
issiq p a tirla r, somsa, qan d -q urslar bilan yasangan- 
tu san g an opog‘oyim kirib keladi. U ko‘rpachaga 
o‘tirib uzoq fo tih a o‘qiydi:
— B axtli bo‘lsin, toleyi baland bo‘lsin, orqa-oldi 
o ‘g ‘il-qizga to ‘la, evarali-chevarali bo‘lsin!
— A y tg an in g iz k elsin , ay tg an in g iz k elsin , 
o ‘rg ilay , xush kelibsiz, — deya ko‘zlari yoshlanib 
ixlos bilan duo qiladi buvim .
Qo‘shni x o tin lar y ig ‘ilgan, g ‘ov ur-g ‘o vu r k a t­
ta . K am p ir o‘zida yo ‘q x u rsa n d . 
«O linglar, 
ta sa d d u q , yenglar!» deb qo ‘s h n ila rg a tin m a y
m ulozam at qilad i, n ih o y a t v a q ti chog‘, go‘yo 
osm onda deysiz u n i. Oyim ham x u rsa n d d a y , 
indam ay iljayib y u rad i, lekin ichida allaqanday 
yash irin b ir g ‘am borday.
X o tin lar iv ir-sh iv ir gaplashib o ‘tira d ila r:
— T urobning toleyi baland ekan, oyday qizni 
olyapti, — deydi qo‘shni kam pir.
— 
Y ig it 
ham og ‘ir , 
bosiq, 
aq lli y ig it. 
Q orachagina, do‘ndiqqina bola! — javob beradi 
opog‘oyim, kam pirning gapini bo‘lib.
Men goh x o tin la rn in g gapini o ‘g ‘irlab , goh 
qozon boshiga suqilib, aylanib yuram an-da, ombor- 
xonaga k ira m a n . B u rc h ak k a tiq ilib o ‘tirg a n
K arom at opam ni ko‘rish im bilan , d arro v eshikni 
yopib, oldiga boram an. E shik tab aq alari qiyaroq 
yopilgan p astak k in a deraza yonida opam do‘ppi 
tik ib o‘tirib d i. «Kuyovga tikyapti-ku» deb o‘ylay- 
man ichim dan kulib. U ning yuziga tik ilib , ko‘zla- 
rid a, yurag id a allaqanday b ir g ‘am sezam an.
— Opa, to ‘y-ku, nim a qilib ishlab o‘tiribsiz? 
P a tir olib kiraym i? — so‘raym an x u rsan d holda.
170

---

K arom at opam indam aydi. Ichdan b ir uh to rta- 
di-da, xom ush holda deydi:
— Yemayman, bas, tegajak lik qilma! — Birpas 
su k u td an keyin a sta deydi: — Falakning ishi, 
ta q d ir, M usavoy. G‘amim ko‘p, ham m asi ichim da, 
yuragim da. D ard ko‘p, lekin davosi yo‘q. Taqdir 
deb sh u n i a y ta d ila r... — X om ush holda ishida 
davom etadi.
Shunda m ening yuragim ezilib ketadi, indamay- 
m an, o‘zim ni o ‘qday ko‘chaga otam an.
B ir h a fta o ‘ta r - o ‘tm as t o ‘y ham bo ‘ladi. 
M ahalla, q a rin d o sh -u ru g ‘, jam o at jam . Qizoshiga 
behisob qizlar y ig ‘ilgan. D utorga jo ‘r bo‘lib birpas 
qo‘shiq ay tish ad i, «sen tu r, sen tu r» deb bir-bir- 
larin i tu rtk ila sh ib , o‘yinga tu sh ishad i.
E rta si nikoh bo‘ladi. O datdagi g ‘o v ur-g‘ovur. 
H ar b ir to ‘ydagi kabi yor-yor ay tishad i. K uyovning 
uyi yaqin, eshigim iz qarshim a-qarshi. Mahalla- 
m izdagi x o tin la r, qavm i qarin d oshlar b irisi yigTab, 
b irisi kulib, baland ovoz bilan yor-yorni boshlay­
dilar: