M a sh ra b sen i deb, k ech d i ja h o n d a n ,
B o sh in i qo'ydi ostonalarga.
E y , m a y fu r u s h im , b ir kosa m a y her!
V a h d a t m a y id a n ich ko li keldim .
— Hay-hay-hay! B araka top, otin qiz! Mash-
rabn in g g ‘azallari sel qilib yuboradi odam ni... Erib
ketdim -ey... M ashrab ajoyib qalandarnam o ki-
shi, — deydi y ig ‘lam siragan tovush bilan kam pir.
K arom at opam n asrn i o‘qiganda, b a ’zan to ‘xtab
kulim siraydi va u y atli gap larin i tash lab o ‘qiydi.
— S id irg ‘asiga o‘qiyver, bu nim asi, b izlar ham
eshitaylik, shayton qiz! — deydi R ohat kelin oyi.
— Yo‘q, o ‘qim aym an M ashrabni, Fuzuliy yax
shi, — deydi opam qizarib.
— M ashrabning g ‘azallari k o ‘p h ik m atli, —
deydi kam p ir boshini q im irlatib . — U k a tta
darvesh, olloning osh ig ‘i! Olio deb dunyoning aysh-
ish ra tid a n kechgan. Ovozingdan o ‘rg ilay , o‘qi,
o‘zim qoqindiq! — deydi k am p ir K arom at opam-
ning orqasini qoqib.
Opam o‘qiy boshlaydi:
P a rish o n h o lin g o 'ld im , so 'rm a d in g holi p a rish o n im ,
G 'a m in g d a n d a rd a d u sh d im , q ilm a d in g ta d b iri d a rm o n im ,
N a d ersa n ro'zgorim b o 'y la m i k e ch sin g o 'za l xonim ?
G o 'zim , jo n im , a fa n d im , se vd ig im d a v la tlu sultonim ...
— Oh-oh-oh, shunday sh o irla rn in g sad ag ‘asi
bo‘lsang arziy d i, — deydi R ohat kelin oyi ko‘zla-
rin in g yoshini artib .
80
— F uzuliyning o‘zi oshiqlikda jig a ri kabob
b o ‘lg an , d e y d ila r. U n in g oshiqona g ‘a z a lla ri
odam ning y u rag in i eritib , m ast qilib yuboradi, —
deydi kam p ir yum ilgan k o ‘zlarin i ochib.
— Fuzuliy otin oyisining qiziga q a ttiq oshiq
ekan, lekin vasliga yetolm ay, b u tu n u m r hijronda
o‘tg an em ish. U ning g ‘azallaridagi o ‘t, h a srat
sh u n d an ... E sh itg an m an ... — deydi onam.
Men ayvonning chetida chiviq yo‘nganim cha
opam ning o‘qishiga jim quloq solib o ‘tiram an .
Sevaman Fuzuliyni.
— Y ugur, M usavoy, S hayxantovurga borib kel.
Ipagim sob bo‘lib qoldi, — buy u rad i onam menga.
— H a, xo‘p, pulni cho‘zing, — deym an o‘rnim -
dan tu rib .
Onam h a r xil kerak ip ak lardan nam una beradi
va b ir so ‘m pulni ro ‘molchaga tu g ib t a ’kidlaydi:
— M ahkam ushla, pulga h azir bo‘l, yo‘qotib
qo‘yma, uqdingm i?
K o‘chaga yuguram an.
K o‘chada A ’zam xipchindan ot m inib, o ‘ynab
y u rg an ekan.
— S hayxantovurga boram iz, shuyam o ‘yinmi?
Qo‘y-e! — deym an jiddiy tu sd a.
— Zerikkanim dan erm ak qilib yuribm an-da,
y u r, — deydi A ’zam xipchinni b ir chetga otib.
A ’zam m enga tengdosh. Ikkovim iz qalin o‘rtoq,
do ‘stm iz.
O qm achit ko‘chasidan jadal yu rib , Shayxan
to v u rg a jo ‘naym iz. Yo‘lda unda-bunda to ‘d a-to ‘da
u ch rag an bolalar oldida to ‘xtab , u larn in g o‘yinla-
rin i tom osha qilam iz-da, ta g ‘in chopamiz.
S h a y x a n to v u rg a y e tg an d a b ir a riq oldida
to ‘xtay d i A ’zam.
— B irpas o ‘tir! — deydi suv bo‘yiga o‘tirib .
Y uzim izning te rin i etak larim izg a a rtam iz, ikki
qo‘limiz bilan su v n i hovuchlab to ‘yib-to‘yib icha-
m iz. M adrasa a tro fid a a srla r u m r ko‘rgan qadim
ch in o rlar, quyuq ko‘lankali q ay rag ‘ochlar ko‘p.
D a rax tlar salqinida to ‘d a-to ‘da sh o g ird lar allaqan-
81
day m asalalar u stid a talash ib qizg ‘in bahs yurgiz-
m oqdalar. A tro fd a k ay flari ta ra q nashavon, k o ‘k-
no ri, b an g ilar ham oz emas.
— H ozir b ir ish qilam iz, jim!.. — deydi b ir
d a ra x t orqasiga pusib A ’zam.
— Qanday ish? — so'raym an to q atsizlik bilan
A ’zamdan.
— Sekingina kesak tashlaym iz ko‘knorilarga.
Cho‘chib b ir irg ‘ib tu sh ish ad i. Qarab tu r , juda
qiziq bo‘ladi.
Sekin pusib tu rib , men va A ’zam b itta d a n kesak
otam iz. K ayfi zo‘r k o ‘k n o rilar birdan cho‘chib,
alanglashadi. Ikkovim iz jim gina kulam iz. Ingich-
ka, qil bo‘y in larin i cho‘zib k o ‘k n o rilar u yoq-bu
yoqqa qarashadi. Sap-sariq silnam o kishi chayqalib
o‘rn id an tu ra d i.
— Ey, kim di? K ayfim uchib ketd i-y a... — deydi
va gandiraklab bir-ik k i qadam tashlaydi.
— K elyapti, tu r qochamiz!.. — shivirlaym an-da
A ’zam ga, qochaman.
Shu paytda ko‘knori A ’zam ni tu tib oladi. A ’zam
oqarib ketadi.
— Yo‘q, biz em as, — deydi qaltirab .
— H arom i valad! — deydi ko ‘knori A ’zam ning
yelkasidan ushlagan holda b ir siltab. — K esakni
g ‘ir-g ‘ir otding, endi tu y a ko‘rdingm i — yo‘q, biya
ko ‘rd in g m i — yo ‘q!... A blah, ji g ‘in g n i ezib
qo‘yaman!
Men tik k a ko ‘knorin in g oldiga boram an.
— Amakijon! Qo‘yvoring! — deb yalinam an. —
R ost, biz otdik, lekin sizga em as, qu sh larg a otgan
edik... Ana qarang, d a ra x tla rd a qush ko ‘p ekan.
— Ey ko ‘n o ri, qo ‘yvor! D illarin i og ‘ritm a
go‘daklarning! — qichqiradi sam ovarda o‘tirg an -
lard an birov.
Sam ovarda odam qalin.
K o‘knorin in g g ‘azabdan ko ‘zlari bejo. K o‘zining
oqiga q ad ar s a rg ‘ayib ketg an, tu m an li x ira ko‘zlari
xunuk olayadi. A ’zam ni b ir siltab tashlaydi-da,
p astak qorong‘i h u jra g a kirib yo‘qoladi.
82
T u ra qochamiz. Q ator a tto rla r va bazzozlar.
U larning do ‘konlari kichik-kichik va bir-biriga
yondashgan. Ikkovim iz h a r b ir do‘kon oldida mol-
larin i tom osha qila-qila, nay va koptoklarning
narx-navosini su ris h tirib , xarid or-u , d o 'k o n larnin g
uzoq to rtish m a savdosiga quloq solib yura-yura
kichik b ir do‘koncha oldida to ‘xtaym iz.
A tto r — m uloyim , k am tar, sariqqina kelgan,
uzun soqolli kishi.
— A m aki, assalom -u alaykum! — deym an b ir
sum pu ln i va nam una ip ak larn i uzatib.
— Borakallo! V aalaykum assalom! — deydi kulib
chol. — R angdor ipaklardan kerakm i, a? X o‘p-
xo‘p, ipak ko‘p, o ‘g ‘lim. — P ulga, ipak namu-
n alarig a b ir-b ir qarab chiqadi. — B argikaram ,
qovoq sariq , go‘los, pistoqi, n im p u sh ti... — deydi
chol ip ak larn i bir-b irid an ayirib.
A ’zam va men qafasdagi qu sh larg a hushim iz
og ‘ib, jim qotib tom osha qilam iz.
— Amaki! — deyman hapriqib. — Bu qanday
qush?
— 0 ‘g ‘lim, bu bulbul jon. E shitganm isan bulbul
degan qushni? Q ushlarning asili shu.
— K o‘rg an em asm an, — deyman ko‘zlarim ni
q u sh lard an uzolm asdan. — Oyim ay tg an edi,
ahyon-ahyonda, to n g payti, g u llar ochilganda kela
di, deb. S ayragan in i esh itg an m an , am aki, b ir
s a y ratin g , — yalinam an cholga.
— 0 ‘zing aytding-ku, o ‘g ‘lim , bulbul gul ochil
ganda kelarm ish, deb. H a, guln in g osh ig ‘i b u ... —
asta kuladi chol.
Bulbul sira sayram aydi.
— A m aki, bulbul nima yeydi? — so‘raym an
choldan.
— Q u rt yeydi, o‘g ‘lim, tu sh u n d in g m i? — javob
beradi chol ham oh kulim sirab va davom etadi: —
B ulbulni boqish ju d a qiyin, negaki bu nozik-da,
nozik. Ammo sayrab bersam i, ko ‘ngilni yayratib,
m ast qilib yuboradi.
A ’zam ikkinchi qafasga qo‘li bilan tegib deydi:
83
— Men ko‘rganm an bu qushni.
Bu m ayna. T um shug‘i sariq , qora p atli kattag i-
na qush.
— Men ham ko‘rganm an. Sayraganini ham
eshitganm an, — deym an jid d iy tu sd a. — Amaki,
qushlaringiz qachon sayraydi?
— Sayraydi, o‘g ‘ilcham , o‘zi sayragisi kelganda
sayrab yuboradi!
X il-xil ip ak larn i b ir qog‘ozga o ‘rab menga
u zatad i chol.
Ip ak larn i ehtiy otlab , qo‘ynim ga tiqam an-da,
A ’zam ga qaraym an.
— Shoshm a, birpas o 'tira m iz . Zora qu sh lar
sayrab qolsa.
— Yo‘g ‘-e, bulbul ham , m ayna ham sayram aydi.
Bozorda, shunday shovqinda say rarm id i? Ket-
dik! — shiv irlay d i A ’zam.
Tez yurib ketam iz. Qo‘qqisdan orqadan mayna-
ning sayraganini eshitam iz. Taqqa to ‘xtaym an.
— A na, aytm ovdim m i, ovozini q a ra , ju d a
yoqimli-ya? — deym an A ’zamga.
— Qo‘y shu q u sh larn i, y u r konkalarni tom osha
qilib, k a tta ko‘chadan ketam iz, — deydi A ’zam
m ening qoTim dan to rtib .
S hayxantovurda qassoblar, baqqollar, sartaro sh -
lar, som sapazlar, z arg arlar ju d a serob. A yniqsa
zarg arlarn i tom osha qilib, p astg a k a tta ko‘chaga
tusham iz. Otli konka ketm oqda.
— Esizgina, o ‘tib k etip ti-d a, konkaga osilib
k etard ik , — achinadi A ’zam.
— A tta n g , chakki boTdi! — deym an men ham.
Lo‘killab uyga chopamiz.
* * *
Tong pay ti. Bog‘larda ishkom lar uzum ga to ‘la.
C hillaki endi q izara boshlagan. H avoda q u sh lar
ovozi y a n g ra y d i... Tong sh ab ad asin in g salqini
ko‘n g illarg a orom b erad i...
Men va A ’zam arav ad a ketm oqdam iz. Biz endi
yorishib kelayotgan osm onning m ayin shohisini,
84
seh rli m usiqa v a ohangga, m islsiz h u sn -lato fatg a
to ‘la bo g‘la rn i ta n ta n a li sa y r e tib boram iz.
Qalbimizda h is-tu y g ‘u lar, shodlik, zavq toshadi.
Kecha m aktabdan qaytganim da onam oppoq
qilib yuvgan ko‘ylak-ishtonlarim ni arqonga yoyar
ekan, meni kulib q arsh i olgan edi.
— E rtag a jo ‘naysan, — degan edi ko‘zlarida
m ehr, sevinch chaqnab.
— Qayerga? — deb so ‘radim hapriqib.
— Y angibozorga borasan. H ali to ‘satd an dar-
vozani qoqib b ir kishi keidi. D arrov chiqdim ,
dadangning oldidan kelipti. Tayyor bo‘lib tu rsin
M usavoy, e rta g a, tongda olib jo ‘naym an, dedi.
A ’zam ham boradi, buvasi c h a q irtirip ti, oyisiga
aytib keldim.
Men o‘zim da yo‘q x u rsan d edim. B irpasda
cho‘lla r, buyuk to g ‘la r ko‘z oldim ga keladi. Qozoq
o vu llari, n o rtu y a la r, chopqir o tlarn i ko‘rganday
bo‘lam an.
M ana, seh r va go‘zallik to ‘la to n g og‘ushida
A ‘zam ikkovim iz nihoyat shod, m am nun ketm oq
damiz.
A ravada yuk ko‘p. Qand, choy, lam pashisha, ip-
ig n a kabi ik ir-c h ik ir. A rav ak ash m o‘m ingina,
m uloyim , к am gap kishi. Goh-goh «chuh!» deb otga
b ir qam chi u rib qo‘yadi va o ‘zicha m in g ‘irlab qan-
daydir b ir qo‘shiqni, ehtim ol erm ak uchun, sekin
aytadi.
K a tta suvning bo‘yidagi b ir sam ovarga yetam iz.
A ravakash otdan tushadi.
— T ush in g lar, yig itch alar, tushinglar! — deydi
aravakash.
A ’zam ikkovim iz ir g ‘ib arav ad an o‘zim izni
otam iz.
— G ‘ish tk o ‘p rik deymiz bu m anzilni, birpasgina
chiqaraylik otn i, beda yesin, yayrasin jonivor, —
deb o tn in g yuzini, yolini silaydi va uni aravadan
chiqara boshlaydi.
P a std a keng «Zax» an h o ri oqmoqda. Sam ovar
a tro fid a a ra v a la r, o tla r, esh ak lar ko‘p. Shovqin-
85
su ro n . Sam ovarda g ‘u j-g ‘uj odam . S am ovarchi
ellikdan oshgan oriqqina kishi. Almisoqdan qolgan,
zang bosgan kichkina p atnisda ik k ita suvi qochgan
non bilan tu m sh u g 'i tu n u k a choynak va chegalan
gan ik k ita piyolani ta q etib oldim izga qo‘yib ketadi.
A ’zam ikkovim iz o y ilarim iz yopib berg an
yum shoq nonni xaltam izdan olib burdalaym iz.
Sam ovarchi sira tinm aydi. Ik k ita k a tta k ir, iflos
sam ovar qaynab tu rib d i. Egasi o‘lg u r bu sabil qol-
g u rla rn i kuzdan b eri yuvm agan desa bo ‘ladi.
«Samovarchi, beda!», «Darrov b itta choy!» deb tin-
may ch aq irad ilar, u boyoqish: «Hozir! Hozir!» deb,
sam ovarning u boshidan bu boshiga yug u rad i.
G asht qilib choy icham iz.
— Isib ketdim -a, uh! — deydi A ’zam yelpinib.
— Isidi kun, — deym an osmonga qarab.
Indam ay h o rg ‘in o ‘tirg a n holda ozgina non yeb,
ik k i piyola choy ichgandan keyin nosvoy chekadi
aravakash.
V aqt choshgoh bo‘lgan. O tni aravaga qo‘shib,
yana yo‘lga tusham iz.
Cho‘l boshlanib ketadi. U nda-m unda m ujiklar-
ning uy lari ko ‘rin ib qoladi. U lar bu yerlarda
dehqonchilik q iladilar.
Quyosh osm onning qoq o‘rta sid a. Havo dim.
— Qalay, issiqm i? C hidanglar, yigitchalar! —
deydi a ra v a k a sh b izn in g b e to q atlan g a n im iz n i
sezib. — B uni, cho‘li biyobon, deydilar. Q aranglar,
o‘tla rn in g qovjiraganini ko‘rd in g larm i? — deydi
aravakash qo‘lini qulochkashlab.
— Menga issiq yoqadi, issiq sira bilinm aydi, —
deyman o‘zimcha. — Tog‘larn i qara, A ’zam, q an
day u lu g ‘v o r, s a v la tli... Sevam an to g ‘la rn i...
C hiroyli m anzara!.. — deym an ko‘ngilda chayqal-
gan hislard an , shodlikdan entikib.
Quyosh n u rid a jim irlag an tin iq osm onda goho
b ir k alx at paydo bo‘ladi va aylanib bir-ikki doira
chizadi-da, qaygadir sho‘n g ‘ib ketadi.
Cho‘lda to ‘d a-to ‘da q u sh larn in g ovozi yoqimli
yangraydi.
86
Men sevinchim ni, h islarim n i s ig ‘dirolm aym an.
G ap iram an , g a p ira m an . Dam A ’zam ga, dam
aravakashga gapiram an.
— Qachon yetam iz Yangibozorga? — so‘raym an
arav ak ash dan , ko‘zlarim ni uzoqlarga tikib.
— Uzoq yo‘l, ikki kun yuram iz, o‘g ‘lim! —
javob b e ra d i a ra v a k a sh . Q alpog‘in i k o ‘ta rib ,
peshonasidan quyilgan te rla rin i a rta d i. U endi
ch arch ag an id an m i, o‘zini eg arga ta sh lag a n —
bukchayib o‘tira d i. — Yo‘l shunday og ‘i r bo'ladi.
Lekin Y angibozor b ir bem a’ni joy-da. H ayronm an,
nim a qilib o talarin g sen larn i c h aq irtirib y u rip ti?
Taajjub! Hamm ayoq dash t-u biyobon!
A ’zam d arro v so‘zga tu sh ad i:
— A m aki, unday dem ang, bo‘lm agan gap.
B ilam an-ku men, Y angibozor ju d a obod joy. K o‘p
borganm an, ko‘rganm an.
— E, tavba! B ir dala-da. Bozor o ‘tdim i — ham
mayoq jim jit, hech kim qolmaydi. H aftad a b ir
m a rta bozor. M ayli, ch iro g ‘im , M usavoy ham
ko‘rsin-chi, qan i...
Lekin men Y angibozorning t a ’rifin i, ayniqsa qo-
zoqlarni o‘zim cha m aqtab, aravakashga gapiram an:
— Yo‘q, yo‘q-yo‘q! Y angibozor ajoyib, yaxshi
joy em ish, eshitganm an? Tog‘lari, u v alari ko‘p,
qim iz serob...
— To‘g ‘ri ay tasan , misoli ja n n a t, — t a ’kidlaydi
A ’zam. — Men uch m arta borganm an Y angi
bozorga, otam olib ketgan oyim ikkovim izni.
— Esim da bor, Y angibozorda uzoq qolib ket-
gansan, — deym an jiddiy tu s bilan.
Shu ta rz d a g ap lash a-g ap lash a D arv ish ak k a
yetam iz. A rava to ‘xtam asdanoq b izlar ir g ‘ib tushib
olam iz. K un nihoyat issiq. Ot boyoqish suv terd a.
A ravakash shoshib otn i aravadan chiqaradi. Otga
ju d a achinam an. A tro fid a aylanib, otn in g yuzini,
bo ‘y in la rin i silay m an . H avo issiq d an yonadi.
Ham mayoq cho‘l. K ichkina b ir sam ovar, yonida
bitta-y u b itta q u rig an d a ra x t qaqqayib tu rib d i,
xolos!..
87
K o‘rim siz, qotm a, lavanggina b ir sam ovarchi
bizni q arsh i oladi. Sam ovar G‘ish tk o ‘prikdagidan
ham b a tta r. Eski, k ir nam at, singan-uchgan chega-
lik piyola-choynaklar.
— Qani, choy olib keling, ju d a tash n am iz, —
deydi aravakash h o rg ‘in o ‘tirib .
H aqiqatan q a ttiq chanqaganm iz. A ’zam ikko
vim iz d arro v quduq boshiga yuguram iz. Quduqdan
suv to rtib pachoq chelakni navbatlashib boshimiz-
ga k o ‘ta ra m iz , q u it-q u it icham iz. J u d a k o ‘p
icham iz. Suv sho‘r. A ravakash bo‘g ‘ilib, samo-
varchiga do‘q qiladi:
— Tashnam iz ax ir, choy ber deyman! — qichqi
ra d i u.
— H ozir, hozir, qaynasin, — deydi sam ovarchi
yalqovgina g ‘im irlab.
K ichkina, m ayishgan, sirsiz b ir p atn isd a ikk ita
q a ttiq non k eltirib qo‘yadi.
Soqollari oppoq, kelishgan b ir qozoq chol to ‘sat-
dan do ‘m birasini chertib yuboradi. Shunda men
b irin c h i m a rta d o ‘m b iran i e sh ita m a n . B erilib
tinglaym an.
Chol do‘m birasiga jo ‘r boTib, boylar zulm idan
shikoyat qiladi, yoqim li, yan g rag an ovoz bilan
m u n g li qo ‘shiq a y ta d i. Do‘m b ira n i, cho ln in g
qo‘sh ig ‘in i tin g lab , uchovim iz ham jim o ‘tiram iz.
Qozoqlar hayotining o ‘zi go‘yo:
Do'stlaringiz bilan baham: |