A s h r a q a t m in a k s i sh a m sil-q a ’si a n v o ru l
—
X u d u ,
Y o r a k s in m a yd a k o 'r deh, jo m d in ch iq d i sado.
G 'a y r n a q sh id in k o 'n g u l jo m id a bo'lsa za n g i g 'a m ,
Y q tu r, ey soqiy, m a y i v a h d a t m a s a llik a m zu d o .
E y , x u s h ul m a y k in i, a n g a z a r f o 'lsa b ir sin g 'o n safol,
J o m o 'lu r g e tin a m o J a m s h id , a n i ichgan gado.
Ko‘nglim yorishib, ravshan bo‘lib ketadi, ram z-
la ri, h ik m a tla ri, pishiq ra n g d o r qofiyalari go‘yo
k o ‘ng lim g a t o ‘ladi. B a y tla ri ish q iy , fa lsafiy ,
ch u q u r m azm unli.
— N av o iy n in g g ‘a z a lla ri ish q iy , ammo u
Olloning o shig‘i, shu sababdankim , b ay tlari pok
m uhabbatni kuylaydi. 0 ‘qiy ber, borib-borib tushu-
nasan, — deydi domlam.
H aqiqatan, N avoiy menda pok sevgi y aratad i.
lin in g she’rla rin i zavq bilan, ch u q u r his bilan
o‘qiym an. Pok m u h a b b atn i, c h u q u r m a ’noni,
yoqimli hisn i ilk d a f’a N avoiydan o ‘rganam an.
*
*
*
Yana bahor. D a rax tlar sekin-sekin k u rtak lan a
boshlagan. K osiblar, u larn in g x alfa, sh o g ird lari
b a h o rn i ayn iq sa y ax sh i k o ‘ra d ila r. D ehqonlar
bo‘lsa to q atsizlik bilan bahorga in tizo r.
B ahor serzavq, ran g d o r fasl. H ali qarasangiz
to g ‘la rd a n k a rv o n -k a rv o n b u lu tla r keladi-da,
yom g‘ir sel bo‘lib quyiladi, hali qarasangiz, darrov
b u lu tla r tarq alad i, osmon oynaday m usaffo bo‘ladi.
K ulgan quyoshdan olam yarq irab ketadi.
M ahallada bolalar tom m a-tom yu rib , v a rra k la r,
k a tta , bahaybat qu ro q lar u ch irad ilar. Men ham ,
205
odatdagidek, ashaddiy varrakch im an . M aktabdan
kela solib nari-beri quyuqm i-suyuqm i bor taom dan
tam addi qilam an-da, narvondan tom ga g ‘izillab
chiqib, quroqni uchiram an. Mabodo qiiro g ‘im yir-
tils a borm i, darh o l h u jra g a tiq ilib , y an g isin i
yasashga kirisham an. Savag‘ichni baqqoldan olib
kelam an, sh irachn i yalinib-yolvorib bobomdan ola-
m an. Lekin quroqni sav latli va chiroyli yasashga
urinam an. A gar havo varrakbop bo‘lib shamol
tu rs a , v a rra k n i shoshib-pishib shirachlaym an-da,
qurim asdanoq ko‘ta rib tom ga yuguram an. Shamol
tu rg a n d a qorong‘i kechalarning qoq yarm isida
bo‘lsa ham chillakdagi ipn in g ham m asini qo‘yib,
u stu n g a bog‘laym an va quroqning v a g ‘illab uch-
ganini zavq bilan eshitib o‘tiram an .
A gar biro n tam izn in g q u ro g ‘imiz uzilsa, bolalar
chuvvos ko‘taram iz. A yniqsa uzilgan quroq boshqa
m ahalladan bo‘lsa men va o ‘rto q larim u tu sh ar-
tu sh m a s ta la sh ib -to rtis h ib ta lo n qilib olishga
sh o sh ilam iz.
O qm ach itd an ,
D egrezdan
qu ro q
egalari tom m a-tom oshib, yugu rg an cha kelishadi.
A na shunda bo‘ladi jiq-jiq m u sh tlash , u rish , jang!..
B ir kuni, m artn in g boshlaridam ikan, ju m a kuni
shekilli, ertalab d an gu zard a o‘ynab y u rark an m an,
k a tta la r orasidan chaqm oqday b ir gap qulog‘im ga
chalinadi:
— N ekalay ta x td a n tushdi!
— Zolimdan qutuldik!
— Toji ta x ti parchalandi!
— Daf boTsin N ekalay, ochlikdan, m uhtojlikdan
o‘ldik-ku!
D uv-duv gap.
G eneral-gubernator xalqqa P e tro g rad voqealari-
ni bildirm ay, birin ch i kungi teleg ram m alarn i bosib
o‘tirg a n ig a qaram asdan, xalq bor gapni bilib olib-
di.
E rtasi choydan keyin shoshib ko‘chaga y u g u ra
m an. G uzarda h a r kim ning so‘ziga quloq solam an.
B irdan X adradan ziyolinam o odam lar ko ‘rin ad i.
O ralarida b itta -y a rim ta kosiblar, kam bag‘a llar ham
206
bor. Chala-chulpa allaqanday m uzika eshitiladi,
unin g ohangini ham payqab bo‘lm aydi. O rk estr
y aq in d a rasm b o ‘lg an , m u z ik a ch ila r xalq d an
chiqqan havaskorlar.
— Tavba, m uzika degan n arsa chiqibdi-ya,
e sh itd in g iz m i? — so ‘ra y d i b ir baqqol ik k in-
chisidan.
— Yopiray! — deydi ikkinchisi yoqasini ushlab.
— B itdi istibdod! Qonxo‘r, zolim N ekalay daf
bo'ldi! Y a sh a sin v aq tli h u k u m a t! — q ic h q ira d i
ziyolilar va yangi sh a h a r tom on o ‘tib k etad ilar.
B izning g u zar xalqi ham duv etib yangi sh ah ar
tom on yo‘l oladi, biz b ir to ‘da bolalar u larg a
ergasham iz.
Y angi sh ah ard a ru s ish ch ilari, ru s ziyolilari
ko‘p. N otiq b ir ru s ishchi h a ro ra t bilan, zavq bilan
n im an id ir gapirm oqda, ru sch ad an b iro rta so‘z bil-
m aganim dan, hech n arsa anglam aym an. Faqat
o dam larning ko‘zlari va y u zlari ifodasidan b iro r
n arsa anglashga tirish am an .
Uyga horib peshinda qaytam an va ko ‘rgan-
esh itg an larim n i b ir-b ir onam ga gapirib beram an.
— X ullas, iflos, bad b ax t, zolim N ekalay ta x td a n
a g ‘anadi, jahan n am g a ketdi, esh itd im k i, vaqtli
h u k u m a t degan n a rs a m a m la k atn in g jilo v in i
qo‘liga olarm ish ...
— E sh itd ik , esh itd ik , qo‘sh n ilard an esh itd ik ,
R ohat ham topib keldi bu gapni. Ju v o n m arg
N ekalay d af bo‘ldi, ajab bo‘ldi! — deydi onam
buvim ga qarab.
*
*
*
V aqt, zamon, voqealar buyuk s u r ’a t bilan k e t
moqda.
Boylar, y er egalari, sav d o g arlar avvalgidan bat-
ta r quturm oqda. D abdabali, h ash am atli to ‘ylar,
bazm lar, ziy o fatlar, aysh-u is h ra tla r tin m ayd i...
Lekin xalq yupu n-y alan g ‘och, k am bag 'allar, yetim-
bechoralar b ir b u rd a nonga zor. U lam olar bo‘lsa
207
vaqfdan k a tta -k a tta darom ad oladi. M uvaqqat
h u k u m a t, bo y lar v a y e r e g a la ri d eh q o n larn i,
ish ch ilarn i aldaydi. «U rushdan keyin, buyuk g ‘ala-
balarg a yetishgandan keyin yer-suv m asalasi hal
bo‘ladi», deb yolg‘on v a ’d alar bilan b u larn in g
qo‘y n ilarin i puch yong‘oqqa to ‘ld irad ilar.
U lam olar va ja d id la r nizo chiqarib, jan jal, ur-
su r, to ‘polon ko ‘ta rd ila r. A rabcha, forscha gaplar,
h a y b a tli d in iy ib o ra la r b ilan ja r so lad ilar.
U lam olarning m urakkab tilig a xalq tushunm aydi.
Jad id lar: «M illatni m a’rif a t yo‘liga solamiz,
T u rk isto n o ‘lkasi m uqaddasdir, boyonlarim iz yo‘l
boshlaydi!» deb ayyuhannos soladilar. J a d id la r
bilan boylar «Sho‘royi islom »ni tash k il qiladi.
U lam olar esa «Ulamo jam iyati» degan diniy jami-
y atn i tash k il qiladi.
Es-es yodim da, iyunda dum aga saylov bo‘ladi.
Saylov qizg ‘in ta la sh , janjal bilan davom etadi.
B utun ulam o oyoqqa tu ra d i. T eskarichi ru s la r, boy
la r u larg a qo‘shilib b irg a ish k o ‘rad i. X alq tu sh u n -
m asdan ulam olar tash v iq o tig a uchadi — avom larga
d in bo‘lsa bas. U lam olar tash v iq o tg a astoydil
kirish adi. Shunday qilib b u la r Eski sh ah ard a ni-
y a tla rig a erishad ilar.
30 iyul kuni. B alandm achitda tu m o n at xalq
saylovga y ig ‘ilgan. Saylov n a tija sid a n m am nun
ulam olar «Ibroz tash ak k u r» deb, b ir tash ak k u r-
noma bosib ta rq a ta d ila r. B olalar, o‘rto q larim d an
b iri «o‘qi» deb m enga b ir n u sxa tu tq azish ad i.
(M azmuni diniy ekanini bilam an, lekin ta fsili xoti-
ram dan chiqib ketgan. Y aqinda onam dan qolgan
eski kito b lar orasidan qidirib topdim , tubanda
keltiram an):
«H am dlar o ‘lsin . D iy o n a tp a rv a r, g ‘a y ra t va
h am iyat egasi bo‘lgan Toshkent m usulm on aholisi
ushbu 1917-yilda 30-iyul gilasni saylovida o ‘z zim-
m alariga lozim va vojib bo‘lgan m illiy v azifalarn i
va m uhim b u rc h la rn i о‘tab dunyoda ra h b a r va oxi-
ra td a s h a fo a tla ri m am ul b o ‘lg an v a u m id lan g an
ulam o kiro m larin izlarid an yu ru b v a degan so‘zla-
208
rig a b a ltu ’ v a a lr u g ‘ba am alda b o ‘lu n u b husn-
e ’tiqod v a sam im qalb ila h a r b ir m ahalla a h lla ri o‘z
u c h astk alarig a e rta bilan soat 9 dan hozir bo‘lub
qo ‘lla rid a g i saylov k o n v e rtin i aziz im o n larid ek
m ahkam saqlab, necha m ak k o r v a fre b g a rla rn i
sh ay to n at v asv asasig ‘a quloq berm asdan kamol sabr
va m a to n a t ila t o ‘r t v a besh so at to ‘x ta m a k k a
to ‘g ‘r i kelsa ham k alalat va m alolatga yo‘l berm as
dan dehqonlar sahrodan tu sh u b kor-u b o rlarin i va
ahl v a a y o lla rin i y o lg ‘uz x u d o g ‘a to b sh u ru b
m o‘y safid lar esa yoshlardek, betoblar esa tan d ro st-
lardek b ir-b irlarig a ozorsiz jan g va jadal qilm asdan
ushbu izdahom va qo‘rqinch bo‘lg ‘an og‘ir saylovni
nihoyat tin ch va g ‘oyat osoyishtalik ila o ‘tk a ru la ri
va kelajakda b ax tiy o r va m as’udona yasham oqlari
uchun o‘z m a n fa at va foydalari qayu ta ra fg a da-
v ush berm akda ekanin aql va vijd o n lari ilan o‘zlari
bilib o ‘shal ta r a f isfisk asin i o ‘z ix tiy o ru ra g ‘b a tla ri
ila qabul ay lab, molik bo‘lgan soqalarini hech ahdi-
dan iqroh va ijborsiz o ‘z joyiga to b sh u ru rla r.
B orakallo, yashasun haqiqiy m usulm onlar va
sam im iy dindoshlar, q u tlu g 4 o ‘lsun h u riy a t kun-
larin g iz va m uborak o ‘lsun yangi d u m alarin g iz».
Tili ham , m azm uni ham xalqqa yot bo‘lgan bu
u z u n d an uzoq m u ro jaa tn o m a bilan u lam o lar
m eh n atk ash larn i ch alg ‘itish , k u rash d an chetga tor-
tish n i ko ‘zlar ed ilar. U lar d inni qurol qilib xalqni
aldashga, av rash g a m ohir edilar.
Fojiali k u n lar. U lam olar ham m ayoqni egalla-
gan, b u tu n ishn i boshga kiygan, ja d id la r bo‘lsa
b u rju aziy a bilan b u tu n lay og‘iz-burun o‘pishgan,
u la r «Millat!» deb vaysaydilar, lekin b u tu n najotn i
b u rju aziy ad an k u tad ilar.
*
'k
*
A ravada ketm oqdam an. A ravakash muloyimgi-
na, yaxshi chol. B aquvvat, semiz qorabayir ot
qo‘shilgan aravaga yozgi qizil olma o rtilg an . Vaqt
peshin. Quyosh yolqini toshqinda, dim havo nafas-
ni bo‘g ‘adi, aravada lohas boram an. Yo‘lda bilq-
209
bilq tu p ro q n ing changi ot tuy o qlarid an , arava
o rtid an b u lu td ay ko ‘ta rila d i. Osmondan n u r seli
yog‘adi. K o‘k a tla r, o‘sim lik lar s a rg ‘ayib, qovjiray
boshlagan. Q arshidagi u lu g ‘vor to g ‘la r, uv alarn i
tom osha qilib, xayolga botgan holda, arav ad a liqil-
lab, lanj boram an.
— Ota, issiq ju da d ah sh atli-k u , bek at olism i? —
so ‘ray m an peshona te rim n i artib .
U stid a k ir y a k ta k , b o shiga k ir q a lp o g ‘in i
bostirib kiyib olgan, qotm adan kelgan, siyrak
soqolli arav ak ash erinchoqlik bilan javob beradi:
— B ekat uzoq, o‘g ‘lim , picha sab r qil, avji sara-
ton. Mayli isisin, arpa-b ug ‘doy, jam iki m evalar
av ji pishadigan v aq t, m ayli, ch iro g 'im isisin.
Quyosh zo‘r hik m atli n arsa. Issiqning foydasi ko‘p.
B em orlar qum ga, tuproqqa tu sh ib , dard ig a davo
topadi. Ishqilib, ham m a narsag a quyoshning n afi
tegadi, bebaho n arsa.
— Ota, bek atn i so‘rayapm an, qancha chaqirim
qoldi? — deyman yana toqatsizlanib.
— Olis, olis sab r qil! — deydi chol o tn i qamchi-
lab.
Biroz su k u td an keyin kulim sirab gapiradi:
— A shula ay t yoki Q u r’oni karim dan t a ’sirli b ir
su ran i o‘qib yubor. Men yetim qolib, m aktab yuzi-
ni ko‘rm adim , o‘g ‘lim , — deydi u o‘ksingan ohang-
da.
Men uyqudan uy g ‘onganday b ird an yorishib
ketam an.
— Q u r’onni ta k ro r-ta k ro r o‘qib zerikkanm an. U
boshdan oyoq b u tu n arabcha, tushunm aym iz, ota,
m a’nosini ko‘pchilik dom lalarning o‘zlari ham bi-
lish m ay d i. Qo‘shiq a y tis h n i s ira b ilm aym an,
uquvim yo‘q.
— Tavba, ovozim kepchik degin, uka! — kuladi
chol.
Men cholning gapidan t a ’sirlan am an , jiddiy
tu sd a deyman:
— Ota, b ir voqeani gapirib beram an sizga,
haqiqatan boshim dan o‘tg an , chin n arsa.
210
— Qani, gap ir, — deydi arav ak ash qiziqib.
— Bir ku n dadam x a t yozib m eni Y angibozorga
chaqirdi. Men ju d a suyundim , tezroq jo ‘nashning
payiga tu sh d im . Bozorda dadam ning o‘sha tom onda
tu ra d ig a n yaqin b ir o sh n asin i k o ‘rib qoldim .
Bozordan ju d a kelishgan jiy ro n ot olgan ekan. Shu
o tda k etish in g m um kin, dedi. Y angibozorda otni
o ‘g ‘liga to p sh irish im n i u q tird i. K ech q uru n otn i
bizning hovliga olib keladigan bo‘ldi, ot m inishni
bilasanm i, deb q ay ta-q ay ta so‘ra d i. «Е, bilganda
qandoq!» dedim kerilib. D adam ning oshnasi xaxolab
k u ld i. K eyin X ad rad a tu ra d ig a n yan g ib o zo rch i
Qosim cho‘t i r degan b ir arav ak ashn i qidirib borib
yo‘liqdim . U, e rta-in d in Y angibozorga jo ‘naym an,
degan edi. Y ag‘rin d o r, mo‘ylovli, baroq qoshli, bad-
ja h l k ish i edi. O vqat yeb o ‘tirg a n ekan: «Kel,
o ‘g ‘lim, dadangga x a t olib keldingm i?» deb so‘rad i
sho‘rv a liq to ‘la k a tta b ir kosani boshiga ko‘tarib .
B ir ch etd a u rv a q a -ch u rv aq a b ir to ‘da b o lalari
talash ib -to rtish ib handalak yeyishyapti. «Sho‘rva-
dan opke, hey, qayerdasan? Musavoy keldi!» deb
q ic h q ird i o sh xona tom onga q arab . «R ahm at»,
dedim . H ozir ovqatlanib kelganim ni aytdim . Keyin
m uddaoga o‘tib , Y angibozorga qachon k e tish in i
so ‘radim , kim dan ot topganim ni aytdim . Meni birga
ola k etish in i iltim os qildim . « 0 ‘sha qashqa b u ru n ot
berdim i-ya? Ziqnayam odam garchilik qilishni bilar
ekan!» deb m a sx a ra q ild i. K eyin e rta s i b a rv a q t
ta y y o r b o ‘lish im n i u q tird i, b irg a jo ‘nay d ig an
bo‘ld ik . J u d a su y u n ib uyga q ay td im , oyim ham
ham roh to p ilg an ig a x u rsan d bo‘lib, d a rro v meni
sa fa rg a ta y y o rlash ta ra d d u d ig a k irish d i. Quvon-
ch im dan te rim g a s ig ‘m ay T u rg ‘un degan o‘rto -
g ‘im nikiga yugurdim . O tasining b ir nim adan jahli
qo‘zib, o ‘rto g ‘im ni xo ‘p savalab, ko ‘chaga chiqib
k e tg an ek an . Qovog‘i soliq, k o ‘zlari jiq q a yosh.
H ay ron b o ‘ldim , nim a gap o‘tg a n in i so‘rad im .
0 ‘rto g ‘im b ird an kulib yubordi, o‘zi ju d a serzavq
dali-g‘uli, sho‘x bola. Qo‘lini siltadi: «E, qo‘yaver,
d u n y o n in g sh u n d ay d a h m a z a la ri k o ‘p. 0 ‘zing
211
n im an in g ta sh v ish id a y u rib sa n , xu m p ar?» deb
so‘ra d i m endan. E rta la b sa h a rd a Y angibozorga
jo ‘nashim ni, quling o‘rg ilsin jiyron o t topganim ni
m aq tan ib g ap ird im . «R ostdanm i, yo ‘g ‘-e!» dedi,
ishonqiram adi o ‘rto g ‘im. «Xudo u rsin , hali kech
q u ru n ko‘rasan , o‘h , otk i, olamda yakka!» dedim
hovliqib. Birpas o ‘ylanib qoldim , keyin yana to ‘-
qishga tushdim : «D adam ning oshnasi, qalin do‘sti
bozordan olgan yangi ot, qozoq oti, t a ’rifi zo‘r, uloq
chopsa b irin c h i em ish poygada, g ‘i r e ta rm ish -u
m arraga o ‘zi b irin ch i borib tu ra rm ish , o tn i oldiga
tu sh irm a sm ish , b arch a olom on o fa rin derm ish » .
T u rg ‘un hayron bo‘lib qoldi. Shu tobda b ir to ‘da
o‘rto q larim allaqayoqdan kelib qolishdi. Y angibo
zorga ketayotganim ni u larg a ham aytdim . B olalar
indashm adi. 0 ‘yinga k irish ib ketd ik . D adam ning
oshnasi o tn i xufto n d a tashlab ketdi. Qorong‘i edi,
lek in d a rro v sin ch ik lab razm soldim — b o ‘yi
o‘rta c h a , sem izligid an y iltira y d i, y u v o sh g in a o t
ekan. Y ugani yangi, lekin eg ari jo ‘n, ko‘rim siz edi,
yoqmadi. O tni oyimga ju d a m aqtadim , oldiga b ir
quchoq beda tash lad im , bo‘ynini siladim , yuvosh
ekan, deb o ‘yladim ichim da. B ir nim adan shu tobda
h u rk d i sh ek illi, b ird a n orqa o y o q larin i k o ‘ta rib
ta sh la d i. Qo‘rq ib o ‘zim ni c h etg a oldim . E rta la b
uxlab qolishdan qo‘rqib, b a rv a q t yotdim , lekin qani
uyqum kelsa, shodligim dan sira ko‘zim yumilmay-
di. Oyim lam pa yoniga o‘tir ib , jiy a k t o ‘qish g a
k irish d i. O yim ga, sa h a rd a y u ld u z la r bo tm asd an
u y g ‘o tin g , deb tay in lad im . «Uxla, u xla sa fa rin g
uzoq, tin iq ib ol, o‘g ‘lim », dedi oyim. A rang uyquga
ketdim . — So‘zim ni bo‘lib, biroz s u k u t qilam an.
A ravakash chol nosvoy chekib, o tn i qamchi
bilan astag in a urib qo‘yadi. Ot boyoqish te rd a n suv
bo‘lib ketgan, rahm im keladi.
— Qani, g ap ir e rta g in g n i, — deydi aravakash
qalpog‘ini yana ham bostirib.
Men kulam an.
— Erm ak-da, — deydi aravakash va qam chini
bilan etig in in g changini qoqib qo‘yadi.
212
— Shunday qilib, bazo‘r uyquga ketdim . Bir
vaqt cho‘chib u y g ‘ondim -da, sapchib o‘rnim dan
tu rd im . Oy x ira , osmon yorishganroq, unda-bunda
b u lu tla r y u rip ti. Oyim boshini ko‘ta rd i. «Hali
vaq tlik , o ‘g ‘lim, y o ta tu r» , dedi. Indam adim , kiyi-
na boshladim . Oyim tu rib , chiroq yoqdi. K am pir
ham uy g ‘ongan edi, g ‘ivirlab tu rib o ‘tird i. «Yolg‘iz
o‘g ‘lim ga salom ayt, yo‘lda h azir bo‘l, o tn i eh tiy o t
q i b , deb tay in lad i, duo qildi. A p ir-shap ir yuvin-
dim -da, x u rju n n i orqalab, qo‘lim da qam chin, ot-
xonaga kirdim . O tni egarlab, x u rju n n i eg ar u stiga
tashladim , keyin otni yetaklab, ko‘chaga chiqdim .
Oyim: «Vaqtlik shekilli, o‘g ‘lim , eh tiy o t bo‘l, omon
bo‘l!» deb tash v ish bilan xayrlashdi, duo qilib
qoldi. «Yopiray!» deb b ir sakradim , bazo‘r egarga
chiqib oldim. «Chuh!» deb a sta qam chi urg an edim,
ot jonivor yo‘r g ‘alab ketdi. K o‘ch alar zim-ziyo,
jim jit, hech kim yo‘q. Y uganni m ahkam ushlab
ketyapm an. X adraga yetganda, jin ko‘chaga —
dadam ning oshnasining ko‘chasiga qayrildim . Ikki
tabaqali o ‘ym akor eski eshik oldida to ‘xtab , qamchi
dastasi bilan eshikni shaq-shaq urdim . J im jit.
Biroz quloq solib kutd im , hech kim chiqaverm a-
gandan keyin q attiq ro q yana u stm a-u st b ir necha
m a rta eshikni qoqdim. Hech kim chiqm adi, ko‘cha
qoro n g ‘i, b a ’zan itla rn in g h u rg a n i e sh itilard i,
xolos. K echikkan bo‘lsam , ketib qolganm ikan, deb
o‘yladim ichim da. Y ana b ir m a rta q attiq ro q qoqib
ko ‘rdim -da, o rtiq kutm adim , sabrim chidam adi,
unin g ketganligiga ishondim , «chuh!» deb otga qat-
tiq b ir qam chi urdim -da, jo ‘nadim . Yo‘l-yo‘lakay
hech kim uchram aydi, faq at unda-m unda m udrab
o‘tirg a n qorovullar ko‘rin ad i. T axtapulda dahsh atli
guvullab oqayotgan K alkovuz ko‘prigidan o ‘tayot-
g an im d a jim jit ko ‘c h a la rn i o tim n in g d u k u ri
to id ir ib yuborganday bo‘ldi. Shunda men ham hali
to n g otm aganligini payqadim , « attan g , shoshib-
m an-da, vaq tlik uy g ‘onibm an», dedim o ‘z-o‘zimga.
Ko‘nglim ga vahim a tu sh sa ham «Tavakkal!» deb
otn i qam chilardim . Y unusobodga o‘td im . D araxt-
213
larn in g shovullashi, qam ishlarning s h a tir-s h u tiri
vahim ani borgan sayin osh irad i, lekin nuqul otn i
qam chilaym an, tezro q b iro r choyxonaga yetib
olishni m o‘ljallaym an. Onda-sonda dehqonlarning
uy lari ko‘rin ad i, itla rn in g vovullagani eshitiladi.
B ir v aqt qarasam uzoqda, yo‘lning ch etid a b ir qora
ko‘rin y a p ti, yaqinlashishim bilan u a sta yo‘lning
o‘rta sig a tu sh d i. Men yaqinlashganim da: «To‘x ta ,
bola, sh ah ard an chiqdingm i? — deb so‘radi m en
dan xunuk bo‘g ‘iq ovoz bilan boshiga bo stirib tel-
pak kiygan, siyrak soqolli pakana kishi. — Tush
otdan!» dedi o tn in g jiloviga qoT u zatib. «Jon aka,
yoTim ni to ‘sm ang, Y angibozorga ketyapm an, ehti-
mol hazild ir, lekin o tn i berm aym an», deym an
keskin. «Yaxshilik bilan tu sh , boTm asa x afa qila
man! » deb x irillay d i pakana. «Xo‘p, xo ‘p, hozir
tusham an», deym an, lekin yuragim shuv etib k eta
di, jonholatda jilovni ikkinchi tom onga qarab siltab
yuboram an. Ot hu rk ib ketad i, sakrab depsinadi,
u stm a-u st qam chi solam an. Ot pishqirib, chopib
ketadi, ehtim ol ot ham odam ning yomon sharpasi-
ni payqagandir, q a ttiq chopadi. O rqam dan «Bad
baxt!» deb qichqirgani-yu, dum alanib quvlaganini
eshitam an, lekin ot b ir zum da yelday uchib uzoqqa
olib ketadi. Y ana ham m a yoq jim -jit. F aq at yura-
gim ning g u rs-g u rs u rg an i, otim ning d u k u rin i esh i
tam an. Tong endi-endi oqara boshladi shekilli,
b itta -y a rim ta odam ko ‘rin d i. Endi yo‘lto ‘sard an
q utulganim ga ishondim , otn i ham sekinroq yo‘rt-
tird im . Shabada esib, osm onning ch eti q izara bosh-
laganda, men G‘ish tk o ‘prikk a yetib, choyxona oldi
da to ‘xtadim . Sam ovarchi o‘rn id an tu rib , tagidagi
yamoq ko‘rpachani yig‘ish tira y o tg a n ekan. «Xo‘sh,
saharlab nim a qilib yuribsan, tin chlik m i o ‘zi»,
so‘radi a riq ch etig a cho‘qqayib yuz-qoTini yuva-
yuva. «Kelmadimi?» deb so‘radim un dan to ‘r t
yoqqa alan g lab .
«Kim?»
dedi ta a jju b bilan
sam ovarchi ariqdan boshini k o ‘ta rib . «D adam ning
oshnasi-da, bilasiz-ku Qosim cho‘tirn i?» dedim .
«Ha, bilam an, e-e, vaq tlik tu rg an san -d a, kelib
214
qoladi, x o tirjam bo‘l, uka, o tn i hu v otxonaga
boyla», deb choyxonaning yonboshidagi eski b ir
otxonaga ishora qildi. « 0 ‘tir , dam ingni ol, birpas-
da choy qaynatam an», dedi sam ovarchi. Suv quyib,
o‘tin yorib, ik ir-ch ik ir ish larig a kirish ib ketadi.
Otni otxonaga boylab, oldiga beda tash lad im ,
choyxonaga q a y tib , yo ‘ld ag i voqeani ichim ga
s ig ‘dirolm aganim dan sam ovarchiga aytdim . H ovli
qib, ko‘p irtirib gapirdim . «R ostdanm i? E, tavba,
ha, shunday yomon odam lar bo‘ladi, harom ilarU
deb so‘kdi boshini chayqab sam ovarchi. U dadam ni
yaxshi ta n ird i. «Rost, am aki, lekin xo ‘p olishdim ,
ja g ‘iga o ‘x sh atib solardim u, qo‘rqin q irad im , yosh-
m an-da. Qosim aka yonim da bo‘lganda-ku, bemalol
olish ar edim -а!» dedim. «X um par-еу, yoshsan-ku!»
deb qotib kuldi sam ovarchi, yakkam -dukkam tish-
larin i ko‘rsa tib . Tong tam om otganda sam ovar
b u rq irib qay n ad i. X u rju n d a n b ir k u lcha olib
burdaladim -da, ish ta h a bilan yedim , u stid a n issiq
choyni ho ‘plab-ho‘plab ichdim . Oftob chiqdi. Birin-
ketin yoTchilar kela boshladi. Bir v aqt qarasam ,
«Assalom!» deb, otin i yetaklab Qosim aka ko‘rinib
qoldi. Men suyunganim dan irg ‘ib o ‘rn im d an tu r-
dim -da, unga qarab yugurdim : «E, tavba! Sho‘t-
dam isan?» deydi Qosim aka yoqasini ushlab. «Qiziq
boTdi, b ir v aq t u y g ‘onsam hamm ayoq yop-yorug‘,
shoshilinch bilan otn i egarladim u, sizlarnikiga
jo ‘nadim . X o‘p eshigingizni qoqdim, ichkaridan
b iro rta tovush boTm agandan keyin, ketib qolgan-
siz, deb o ‘ylabm an. Y anglishibm an-da, oydin ekan,
tong otdi debm an, qoq yarim kechada yo‘lga
tushibm an. YoTda biram d ah sh atli voqea boTdiki,
hozir aytib beram an. Qosim aka, otin g izni bering,
boylab kelay!» dedim -u, o tn i yetaklab ketdim .
Qosim aka h ay ro n boT ganicha qo tib qoldi.
«Yopiray, nim a voqea bo‘ldi?» deb so‘rad i u men
otn i boylab kelib oldiga o‘tirg an im d a. «Govkushga
b ir bosh tiq ib chiqay dedim -u, lekin balki Musavoy
ay n ig and ir deb qayrilm asdan yoTga tu sh a qolgan
edim », dedi. Men bugun boTgan gapni Qosim akaga
215
so‘zlab berdim . Voqea sh u , dedim aravakashga
qarab.
— E, yolg‘on gapga o‘xshaydi-ku, — dedi u
ishongisi kelmay.
Yo‘g ‘-e, xudo haqqi, ham m asi rost! — deym an
gapim ni uqtirib .
— E, tavba! — deydi aravakash otn i sekin
haydab, — yom onlar ko‘p-da, ko‘p yom onlar. Men
o ‘zim bu yo ‘lla rd a ko ‘p y u ra m a n , zim -ziyo
kechalarda yop-yolg‘iz yuram an, ammo b iro r m arta
b itta ham qaroqchi ko ‘rm adim , sira k o ‘rm adim . Ot
o ‘g ‘rila ri ko‘p, deb eshitam an, lekin o‘zim yo‘liq-
m adim , tole-da, xudoga sh u k u r, tole, — deydi
aravakash boshini q im irlatib.
Olisda k o 'k im tir, viqorli to g ‘la r tizm asi ko ‘rina-
di, cho‘l olovday yonadi, o‘tla r, g u lla r ham m asi
qovjiragan. X ullas, chang y u ta-y u ta nih o y at b ir
m anzilga yetam iz.
B irdan bu yerda ham b ir voqea ro ‘y beradi.
K a tta b ir karvon, necha-necha a ra v ala r Yangibo-
zordan b u g ‘doy o rtib kelgan ekan, to ‘satd an b ir ot
kasal bo‘lib o‘lib qolibdi. A rav akash n in g x o ‘jay in i
semiz, sersoqol o‘rta yoshli kishi jah ld an bo‘g ‘ilib
qichqiradi:
— A ytm adim m i, dayus, o tn i yeding! Shoshm a,
jazzangni beram an, harom i, itvachcha!
Y igirm a bir-yigirm a ikki yoshlardagi yuvoshgi
na aravakash yigit:
— X o‘jayin, fa q ir odam m an, hech gunohim
yo‘q, — deydi ko‘z yoshlarini to ‘kib.
Men arav ak ash boyoqishga achinam an. Shu
topda o tn in g boshida to ‘dalanib tu rg a n aravakash-
lard an keksagina b ir kish i engashib otn i ko‘ra
boshlaydi:
— Bas-bas! — deydi bo‘ynini tik lab , yosh a ra
vakashga. — 0 ‘ldi, vassalom . Ehtim ol, n u xala bo‘l-
g an dir, ehtim ol, boshqa b ir d a rd d ir, ishqilib o ‘ldi-
da, y ig ‘laganning foydasi yo‘q. Lekin, ch iro g ‘im , bu
yuvosh bola ekan, — deydi keksa arav ak ash otn in g
egasiga qarab. — Bu m o‘m in bola, tegm a.
216
— Mo‘min em ish-a, bu bachchag‘a r, lavashang,
o tn in g tilin i bilm ay d i, harom i! — q ich q irad i
xo ‘jay in bolaga do ‘q qilib.
B irdan u arav akash yig itchan i shaq-shaq u ra
boshlaydi. Men yigitchaga achinam an, y ig ‘lab yu
boram an. Keksa arav ak ash oqarib ketadi. D arrov
yig itch an i chetga oladi-da, xo‘jayiniga g ‘azab bilan
qichqiradi:
— Alam qildim i, m o‘lto n i, otnin g xu n i kerak
bo‘lsa men beraman!
X o‘jay in indam aydi, xo‘m rayib jim qoladi.
— Bas, b u n in g y u k in i ik ki qopdan b o ‘lib
a ra v a la rg a o rtin g la r-d a , g ‘ir e tib T o sh k entg a
ravona bo‘lin g lar. Ish nin g ko‘zini bilish kerak, —
deydi keksa aravakash.
Ikki kun yo‘l bosib, oqshom paytida Y angi
bozorga yetam iz.
*
*
*
Y aktak u stid an uzun kam zul kiygan dadam
quvonganicha yu g u rib kelib m eni q arshi oladi.
— Y u r, k e td ik , nosvoychi b o r-k u , o‘zing
bilasan, ch aq iryap ti, — deydi kulib dadam .
Dadam bilan ikkovim iz go‘ng bosgan, iflos va
c h an g
ko ‘c h a la rd a n
n o sv o y ch in ik ig a
q arab
ketam iz.
Oqshom tu sh g an , osmon yu ld uzlarg a to ‘lib k e t
gan. Q arshim da oqshom yulduzi porlaydi. Men yul-
duzni zavq bilan tom osha qilam an. U fqqa mayin
atlas u rtilg a n , uzoqda u lu g ‘v o r qad ko‘ta rg a n
Qozig‘u r t xo‘m rayib tu rib d i.
Dadam ikkovim iz K arim nosvoychining hovlisi-
ga kirib borsak, u tash q arid ag i supasida b ir necha
bazzozlar, baqqollar bilan o‘tirg a n ekan. Nosvoychi
bizni ko‘rish i bilan iljayib kulib, o‘tirg a n joyida
qo‘lin in g uchini u zatad i.
B izdan so‘ng yana u c h ta-to ‘r tt a do‘kondor kirib
keladi. O riq -tiriq , ziq n a, ko ‘pch ilig i p astk ash
odam lar. B ular bilan b u ltu r yozda kelganim da ta-
nishganm an.
217
— M usavoy, T oshkentda nim a gap? — deydi
ch o 'tirn am o b ir baqqol og‘zidagi nosvoyni qo‘li-
ning uchiga olib ir g ‘ita rk a n .
Men u yoq-bu yoqdan gapirib, so‘ng o hista dey
man:
— Toshkent tin ch lik . Ammo zamon og‘ir, becho-
ra xalq q iy in ch ilik to rty a p ti, q o rin la ri nonga
to ‘ym aydi. M astiravoylar g ‘azabda, ishqilib, y u rt
bejo. Ish sakkiz soat bo‘lsin, ish haqi ko‘p ay tirilsin ,
deb talab qilishayotganm ish. Non, go‘s h t yo‘q...
— Eha, shunaqa degin, o‘g ‘lim , — deydi keksa
baqqol. — N ekalay ta x td a n tu sh ib ish rasvo bo‘ldi.
Ammo xalq, qonxo‘r zolim N ekalay ta x td a n tu s h
di, la ’n a ti oq poshsho tam om bo‘ldi, deb u ra -u ra
qilgan edi. Biroq, m ening fik rim ch a, oq poshsho
yaxshi edi, odil edi, lekin siyosatli edi. Odam lar
qo‘rq ard i. Palisaning qo‘lida ham isha qam chi hozir
bo‘lganidan tartib -in tizo m joyida edi. H ozir-chi?
T artib buzildi!
— To‘g ‘ri, to ‘g ‘ri! Boshboshdoqlik boshlanib
ketd i, — deydi sepkil b ash ara cho‘tirn am o baz-
zoz. — V aqtli h u k u m at ishni bo‘sh olib boryapti.
Aqcha m asalasi x u rju n , K erenskiyning puli arzi-
m aydigan qog‘oz, ju d a kichkina, m ana m unchagi-
na, — deydi u qo‘li bilan ko‘rsa tib . — Aqcha degan
b asavlat b o iis h i kerak, ax ir.
— E, buzildi ta rtib , to ‘g ‘ri aytasiz. N arx-
navo, o‘zingiz bilasiz, kun sayin ko‘ta rily a p ti, —
deydi p a st bo‘ylikkina, ko‘zlari qisiq o lifta ki
shi. — T u rk isto n o‘lkasida huquq ish larig a odil
ulam olar boshchilik qilib, diniy huquq, sh a ria t
m asalalari o‘sh alarga to p sh irilarm ish . Bu og‘ir,
jiddiy m asala.
— To‘g ‘ri, to ‘g ‘ri! — deb m a’qullashadi ham m a
do‘kondorlar. — Fuqaroga ahli ulamo rah b arlik
qilishi kerak!..
— Yo‘q, unday em as, ish ch ilar, m eh n atk ash lar
y u rtn i o ‘zim iz id o ra etam iz, d e y d ila r. Zolim
N ekalaydan qutulganim iz yomonmi?! X alqni ezdi-
ku xo‘p, — deyman astoydil kuyunib.
218
Dadam bo‘lsa ch u rq etm ay o‘tira d i. Keyin hech
kim ga m u ro jaat qilm ay vazm in gapiradi:
— Xudoyi taolo xalqqa tin ch lik bersin, zamon
qaltis! — Keyin t a ’kidlaydi: — Lekin xalqdan
chiqqan bilg ich lar a x ir to ‘g ‘ri yo‘lni topadi-da!
B irdan mezbon n o rin olib k irad i. Do‘kondorlar
«Bismillo!» deb o ‘zlarin i ovqatga u rad ilar. Men
qornim och bo‘lsa ham uyalib, norin g a h a r zamon-
da b ir qo‘l uzatam an. S u r va sho‘r go‘sh td an qilin-
gan norinn i xo‘p yegach, u stid an besh-o‘n choynak
choy ichadilar. Fotiha o‘qilgach, ham m a o‘rn id an
qo‘zg ‘aladi.
X ira chiroq m iltillab yonib tu rg a n kim sasiz
sam ovarga qaytib kelam iz.
— O-ho, keldingizm i, Musavoy! — deydi birdan
qayoqdandir paydo bo‘lgan to sh k en tlik sam ovarchi
va piyola-choynaklarni y ig ‘is h tira boshlaydi.
N am atlari eskib ketg an , to r va p astakk in a bu
choyxona yakshanba — bozor k u n larid an tash q ari
deyarli yopiq tu ra d i. Dadam shu yerda yotadi.
M ana, unin g yoniga men ham qo‘shildim . Dadam
birdan sam ovarchiga bu y ru q beradi:
— M usavoyga joy solib ber, ozodaroq yostiq
qo‘y.
Sam ovarchi m enga q irq yamoq ko‘rp a bilan yos
tiq olib keladi. C harchaganim dan yostiqqa bosh
qo‘yishim bilan uxlab qolaman.
— M usavoy, tu r! Bozor boshlandi-ku, — meni
u y g ‘otadi sam ovarchi ertalab.
T ursam qo‘y bozori g ‘ala-g ‘ov u r, qiy-chuv.
Qo‘ychi qozoqlar ko‘chani changitib, qo‘y-echkila-
rin i haydab kelm oqdalar. Men yangi do‘ppi, eski-
g in a yengil kam zulim ni kiyam an. Lekin o d at
dagidek yalangoyoqm an. Bozorni kezam an. Bir
v aq t qornim ochib sam ovarga qaytib kelam an.
— Lekin bozor su st, — deydi sam ovarchi. —
K o‘rdingm i, bu yer cho‘l-biyobon, oftob yer-u
ko‘kni yondirib yuboram an deydi...
— Toshkent boTm aydi, dala yaxshi, — deb
219
e’tiro z bildiram an men. — H avosi toza, baland-
baland te p alar ko‘rin ib tu ra d i. M enga dala yoqa-
di, — deym an ko‘k choyni ho ‘plab-ho‘plab.
*
*
*
Dadam h a r ku n i gazm ol, bo‘z, ip-igna to ‘la xur-
ju n in i yelkasiga tashlagancha azonlab otda chiqib
ketadi. T entirab y u rib oqshomda horib-charchab
qaytib keladi. Seshanba va shanba k u n la ri qozoqlar
bozor qilm aganliklari uchun dadam bo‘sh bo‘ladi.
0 ‘shanday ku n lard an b iri. Dadam bu yerdagi
qozoqlar uchun kiyim tik adig an b itta -y u b itta
m ashinachi do‘sti bilan suhbatlashib o‘tira d i. Men
b ir chetda odatdagidek eng k a tta orzum — toycha
haqida xayol su rib o‘yga tolganm an.
— Sabr qil, sabr kerak, te n ta k , — deydi dadam.
— Olib berasizm i? R ostdanm i? Qachon olib be-
rasiz? — deb x arx ash a qilam an men.
X u n u k k in a, qotm a, oriq m ashinachi m enga
qarab sekin shivirlaydi:
— Y axshi toycha bor, suluv toycha!.. — deb
meni q u tu rtira d i.
Men bo ‘lsam ishonib, dadam ga y ig ‘laym an.
Dadam d o 'stig a qarab jah li chiqib, un i koyiydi:
— Qo‘ysang-chi, yosh bolani ta lta y tirib nim a
qilasan! Aqcha kerak avvalo!
M ashinachi kulib menga gapiradi:
— B ir hisobda, hali ot m inolm aysan, oriqsan,
cho‘pdaysan, otdan uchib tu sh asan . Ozroq sem ir,
xum par. Bo‘za ichsang sem irasan. Bo‘za dori
bo‘ladi, qozoqlar doimo bo‘za ichadi.
Dadam boyoqish ham uning gapiga qo‘shiladi:
— To‘g ‘ri, o‘g ‘lim , m en ham ich gan m an .
H aqiqatan ham foydasi bor.
E rtasig a dadam:
— Y ur, o ‘g ‘lim, otlan! — deydi. — Bo‘za ichib
kelam iz.
Men sevinib ketam an. Dadam m eni otig a min-
g ash tirib oladi. B aland-pastliklar, ja rlik la r osha
o‘tib qirga qarab yuram iz. Havo n a sh ’ali. Q irda
220
o‘t-o ‘lan lar qovjiragan bo‘lsa-da, ja rlik la r va b a ’zi
joylarda hali ko‘m -ko‘k. Yam-yashil qam ishzor
yonidan o‘tam iz. 0 ‘m rovli, kelishgan semiz ot
to ‘d a-to ‘da yilqi u y u rla ri k o 'rin g a n d a kishnab
qo‘yadi. Dalada qo‘y-qo‘zi, m ollarini boqib yurgan
e rk ak lar, ayollar, bolalar uchrab qoladi.
— Assalom alaykum , o‘to g ‘asi! — deb salom
berishadi u la r dadam ni ko‘rib.
— V aalaykum assalom! H orm anglar! — deydi
astag in a kulib dadam .
K o‘p yo‘l yurgach b ir o‘tovga yetib borib, otdan
tu sh am iz. P astd a b ir ariq suv oqmoqda. Tepada
chum chuqlar g ‘ij-g ‘ij uya q u rish g an . Men aylanib
yuribm an. B irdan k a tta qozonda bo ‘za qaynab tu r-
g anini ко‘rib qolam an. 0 ‘choqqa o ‘t qalab, issiqdan
bo‘g ‘riqqan ikki xotin qozonni kovlamoqda.
Dadam qichqirib meni o‘tovga chaqiradi. Men
y u g u rib ichkariga kiram an. 0 ‘tovda o‘tirg a n olti-
e tti kishiga salom beram an.
— Kel, ch iro g ‘im , o‘tir . Bo‘za ich, — deydi
siy rak soqolli sav latli bir chol.
A sta dadam ning yoniga o‘tiram an .
Shu payt eshikdan qoshlari o ‘sgan, ko‘zlari
qisiq, qora m o‘ylovli, novcha b ir kishi kirib keladi.
M enga qarab jilm ayadi:
— H a, jiy an , bo‘za ichgani keldingm i? Bizda
bo‘za ko ‘p, serob.
— A m aki, bo‘za achchiq bo‘ladim i? — deb
so 'ray m an men jonlanib.
U menga yana jilm ayadi:
— T o rt, jiy an . K ayfi yaxshi bo‘ladi, chiroq.
Dadam unga qarab kulib gapiradi:
— K osani to ‘latib ber, ichsin.
H aligi y ig it m enga b ir zarang kosada limmo-lim
bo‘za uzatad i.
— Ich, chiroq, ich, — deyishadi o‘tovdagi qo
zoqlar.
— Foydali, arsh i a ’loga chiqasan, ich, — deydi
boyagi chol meni qistab.
Qo‘lansa hid burqib tu rg a n bo‘za lim to 'la
221
kosani qo‘lim ga olib bird an ko‘ta ra m an , achchiq
ekan. Y arm iga yetganda kosani yerga qo‘yam an.
Qozoqlar xaxolab kulishadi.
— Y axshi ichding, bolakay, yaxshi, yax sh i...
— M azang yo‘q, — deydi dadam.
— E, h id i yomon, zah ard an ham achchiq
ekan, — deyman men og‘zim ni qo‘llarim bilan
artib .
Menga darrov bo‘g ‘irsoq berishadi. Bo‘g ‘irsoqni
maza qilib yeyman.
— Q orning ochgan ekan, bo‘zaga bo‘g ‘irsoqdan
sol, — deydi dadam kulib.
Men b ir hovuch bo‘g ‘irsoqni olib zaran g kosada-
gi bo‘zaga solam an, kayfi ta ra q b ir kishi do‘mbi-
ran i chalib yuboradi. Men diqqat bilan tinglaym an.
Kuy ju d a yoqim li, a tro f-tev arak d an kelgan ayollar,
kuy tinglam oqdalar. Do‘m birachi qadim gi qozoq
h ay o tid an d o sto n la r kuylam oqda. Goho h azil,
kinoya, uchu riq so‘zlarn i qo‘shib qo‘yadi. Qozoqlar
bo‘zani ichib, do‘m birani zavq bilan tin g lay d ilar.
Ba’zi b ir joylarda bo ‘lsa, zavq-shavqdan tu rli xi-
to b larn i qichqirib ay tad ilar. Men bo‘zadan biroz
m ast bo‘lib dardli, hazin qo‘sh iq larg a quloq sol-
moqdaman.
— Qani ich, ich! — deb qo‘yadi dadam meni
qistab.
Men ikkinchi kosani a ran g icham an. Biroz o ‘tir-
gach o 'to v dan chiqam an. Qozoqlar men bilan hazil-
lashib xayrlashadilar:
— H a r k uni kelib tu r , chiroq.
Otga m inib Y angibozorga jo ‘naym iz.
* * *
Do‘konlardagi baqqollar jaziram a issiq va g ‘uv-
g ‘uv pashshadan yelpig‘ich bilan jon saqlaydilar.
0 ‘s p irin la r va y ig itla r erm ak u ch u n sh ash k a
o ‘ynaydilar.
— A ka, u rin g , u rin g b ira to 'la ik k ita shashkasi-
ni u rib oling, — deb qo‘yam an sh iv irlab va tu rtib
o‘yinchilardan birini.
222
B a’zilari menga o'qrayib:
— Jim o‘tir-e , — deb qo‘yishadi.
Lekin ayrim o‘s p irin la r astoydil xunob bo‘lib,
diqqatlik bilan haydashadi:
— Bor, bor, uka, x alaq it berma! Toshingni ter!
Men azbaroyi zerikkanim dan to v u q lar bilan
xo ‘ro z la rn i q iy q irtirib quvlab y u ram an . T utib
olsam , yangi tan ish g an o‘rto q larim bilan birgalik-
da ta ra fm a -ta ra f bo‘lib u rish tira m iz , deb xo‘roz-
larn i quvganim -quvgan. Lekin u la r tu tq ic h ber-
m aydi.
B ir ku n azonda dadam:
— 0 ‘g ‘lim , y u r, jum a boram iz, bugun bozor, —
deydi.
Men d arro v eski qalpog‘im ni olib, k ir yakta-
gim ni kam zulim u stid an kiyib olam an. Dadam
k a tta x u rju n g a ik ir-ch ik ir m ollarni joy lash tirib
e g ar u s tig a tash lay d i-d a, otg a ir g ‘ib m inadi.
O yoqlarini uzangiga tirab :
— Qani, mingash! — deydi shoshirib.
E g a rn in g o rq asid ag i ko ‘rp a c h ag a jo ylashib
o‘tiram an . Ot o ‘zi bilganidek yu rib ketadi. Qir va
tep alik lard an oshib tax m in an ikki so atlard an keyin
bozorga yetib boram iz. Bozor biyobonga joylash-
gan. Uzoq-uzoq cho‘l-u d ash tlard an keladigan qo
zoqlar bu yerdan kam -ko‘stla rin i b itirib k etad ilar.
K a tta g in a q izg ‘in bozor. T oshkent, C him kent,
Yangibozor va boshqa joylardan o‘zbeklar o tlarg a
o rtib gazlam a, bo‘z, tu rs h a k , yo n g ‘oq, jiy d a,
mayiz, h a r xil ip-igna, lam pashisha kabi ikir-ch ik ir
m ollarni olib keladilar. H ozir bozor ayni avjida.
Men otn i b ir chetga bogTab, oldiga beda solaman-
da, te p a bo‘ylab bozorni a y lan g an i k etam an .
K iyim lari bashang, oyoqlariga p u x ta etik kiygan
qozoq biy lari, boT islari va qo‘ychi boylar viqor
bilan ot u stid a y u rad ilar. Ba’zilari unda-bunda
to ‘dalashib chordona qurgancha sekin suhbatlashib
o‘tirish a d i. Ammo u la rn in g cho‘ponlari, ayniqsa
q arollari nochor, och-yalang‘och, hollari ju d a ham
ayanchli.
223
Keza-keza ot bozorga boram an. Bu yerda savdo
su st. A ylanib kirib , tax m in an ikki yoshlardagi
ko ‘rkam jiyron otni ko‘rib qolam an. U ning qom ati
baland, bo‘yni adl, quloqlari tik , ko‘zlari odam ning
ko ‘zlaridek m a’nodor va tiy ra k . X ullas, unga
hushim ketib m ahliyo bo‘lib qolam an. Egasi otni
silab-siypab atro fid a aylanadi. Men a sta yondashib
jiyro n nin g yuzini silaym an ham da barm oqlarim
bilan yolini a sta-asta ta r ay man. Suluv ot bo‘ynini
yana ham cho‘zib, yoqim li kishnab yuboradi va
oldingi o ‘ng oyog‘i bilan depsinib qo‘yadi.
— Necha pul, am aki? Jiy ro n n in g n arx i q an
cha? — deb so‘raym an.
Oq nam at qalpoq, chakm on kiygan, b ir ko ‘zi sal
g ‘ilayroq, yum -yum aloq, semiz qozoq o tn in g tizgi-
nini qaroliga tu tq azib , m enga g ‘oyat beparvolik
bilan shoshm asdan javob beradi:
— J iy a n , bor jo ‘na! O tni qo‘y, tegma! O tangni
chaqir, toyga ishqivoz bo‘lsang.
Men q izarib -b o ‘za rib u n g a jo n -d ilim bilan
tu s h u n tira boshlaym an.
— Qoch, qoch, tix irlik qilm a, — deydi u. — E,
olm aysan, ammo o t qim m at. Chop, otan g n i olib
kelib, keyin savdosini qilamiz!
Men ta g ‘in yopisham an.
— Jo n aka, n a rx in i ayting! — deb yalinam an.
O tning egasi noxushlik bilan jilm ayadi.
Men y ax sh i b ila m a n k i,
dadam
kelm aydi.
*Yo‘qol, x arx ash a qilaverma!» deb jerk ib beradi,
gapim ga quloq solmaydi. X afa bo‘lib otn in g atro fi-
dan yana b ir m a rta aylanam an-da, keyin xom ushlik
bilan uzoqlasham an.
D adam ning oldida ahyon-ahyonda b itta -y a rim ta
x a rid o r paydo bo‘ladi-da, gazlam alarning deyarli
ham m asini, bo‘z va c h itla rn i ezg ‘ilab, cho‘zib, tor-
tib , oftobga solib ko‘rad i, uzoq savdolashgach oladi
yoki kelisholm ay tash lab ketadi.
O xir peshin. B ir lahzada ham m ayoqni chang-
to ‘zon qoplaydi. K o‘zni ochib bo‘lm aydi, tu p ro q
yog‘iladi. B irdan q a ttiq bo‘ron boshlanadi. Odam-
224
la r tu p ro q b u lu ti ichida qo‘y, echki, o t, tu y a,
esh ak larin i q id irad ilar. B irdan qayoqdandir kelgan
quyun ham m ani e san k iratib qo‘yadi. Men zo‘r g ‘a
tu rib m a n . D adam sh o ‘rlik x u rju n g a yopishib
olgan. X ay riy atk i, m ollarini x u rju n g a tiq ib ulgur-
gan. O tni bazo‘r q idirib topam iz.
— Bo‘ron b irp asd a bosiladi, M usavoy. H ar
zam onda shunday bo‘ron bo‘lib tu ra d i, keyin b ir
dan
tin ib
qo lad i,
—
deydi
dadam
m enga
tu sh u n tirib .
D adam ni ham , meni ham boshdan oyoq chang
bosgan. K o‘zim , quloq-burunlarim tup roq q a to ‘l-
gan. Qalpog‘im ni b ir qo‘lim bilan bo stirib kiyib ola
m an. Y er va osm onni chang-tuproq quyuni ch u lg ‘a-
gan. B ir boshi osm onga yetgan, etag i yerga surgal-
gan tu p ro q q u y u n lari b ir lahzada paydo bo‘ladi-da,
shu onda yana qayoqqadir yo‘qoladi. Bunday quyun-
la r ketm a-ket o‘tad i. B ir so at cham asi davom etgan
q a ttiq bo ‘ro n qan d ay d a b d u ru s td a n b o sh lan g an
b o ‘lsa, sh u n d ay tu y q usdan tin ib qoladi.
A vji qiziganda buzilgan bozor endi qizim aydi.
Qozoqlar asta-sekin o t-tu y ala ri, echki-qo‘ylarin i
haydab ta rq a la boshlaydilar. S avdogarlar, chorbo-
zorga, o tla rig a m inib B eshiktovga, Q oratoshga,
Y angibozorga, C him kentga qarab yo‘l oladilar.
Dadam bilan men Y angibozor em as, boshqa tom on
ga qarab jo ‘naym iz. Uzoq yuram iz. M ening qornim
och, otam ning qovog‘i soliq. Goh-goh cho‘ntagidan
sh ishasin i olib nos otadi.
Quyosh u fq n i qip-qizil qondek lovullatib, botib
borm oqda. M ayin shabada esadi. U nda-m unda
ov u llar ko ‘rin ib qoladi. K elinchaklar va qizlar
su v g a,
m o llarn i q a rs h i olg an i
k etm o q d alar.
B oshlariga k a tta -k a tta lachak o ‘rag an kelinchaklar
s irg ‘a, m unchoqlar bilan bezanganlar. Q izlarning
boshlarida loladay d u rrac h alar.
H ar qay er-h ar qayerda bedanalarning sayrashi
esh itilad i. Bedana deganda o ‘lam an, bu ham menga
tekk an kasal. A yniqsa uzoqdan say rash in i yaxshi
ko‘ram an.
8—4452
225
— Q arang, bedana, bedana! — deym an p a rr etib
bedana uchgan tom onni dadam ga ko‘rsatib . —
Bedana serob ekan. Q arang, hu v an a, bedana past-
ga sho‘n g ‘idi!
Dadam to ‘n g ‘illab qo‘yadi.
S erm anzara d alalarn i tom osha qilib boram an.
Suvi shishadek ko‘m-ko‘k kichkina ariq qayoqqadir
shildirab oqmoqda. B ir chaqirim cha joydan qozoq
ovuli ko‘rin a d i. Sigir-buzoqlar, ayniqsa qo‘y-qo‘zi,
echki-uloqlar ko ‘p. To‘d a-to ‘da bo ‘lib yurishibdi.
X otin-xalaj s ig irla r va so v liq larn i sog‘moqda.
0 ‘choqlarga qalangan tezak tu tu n i oqshom osmoni-
ga o‘rlam oqda.
D adam ning chehrasi ochilib jilm ayadi. Ovulga
yetgach b ir o‘to v oldida otd an tu sh am iz. X o tin lar
bukilib salom berishadi. 0 ‘tovdan keksagina b ir
kishi chiqib keladi.
— Assalom alaykum! — deb biz bilan so‘rasha-
di.
— 0 ‘g ‘lim, o ‘g ‘lim bu, lekin sho‘xroq, — deydi
dadam.
Choi qo‘l olib k o 'rish g ach , ich k arig a ta k lif qila-
di:
— Qani o‘tovga k irin g la r, m arham at! — deydi.
Dadam x u rju n in i orqalab o 'to v g a k irad i va uh
to rtib o ‘tira d i. Men ham d arh o l o ‘tir ib olam an.
0 ‘tov o‘rta c h a, lekin ozoda. T axm inan o lti va sak-
kiz yoshlardagi ikki bola n im an id ir o‘ynab o‘tirib d i.
D arrov u rish ib qolib to'polon ko ‘tarish ad i-d a, qa
yoqqadir chiqib ketish ad i. Dadam u yoq-bu yoqdan
gaplashib o‘tirg ac h , bird an cholga qarab buyuradi:
— Darvoqe, otga yem bering, och qolm asin.
— X o‘p, o‘to g ‘asi, hozir-hozir, — degancha chol
o‘rn id an tu rib chiqib ketadi.
Men g ‘alati bo‘lib ketam an.
— U yat-ku, dada! — deyman.
Dadam xaxolab kulib yuboradi, m enga sekin
u q tirad i.
— B ularda yem -xashak m o‘l bo‘ladi, o‘zlarin in g
fe ’lla ri keng bo‘ladi, ten tak .
226
Men o‘ylanib qolam an. Dadam kulib gapida
davom etadi.
— R asm i, ovulga m ehm on kelsa — tanishm i,
no tan ishm i, otdam i, piyodam i, sovuqdam i, issiqda-
mi, qor bo‘rondam i b a rib ir — qozoqlar u n i yaxshi
qabul qilishadi. Cho‘p, beda, tayyor. Bor ovqatini
oldingga qo‘yadi, kam bag‘alm i, boymi — holicha.
A zaldan b eri bu n arsa qozoqlarga odat bo‘lib qol-
gan.
Men u yoq-bu yoqqa alanglab san d iq lar, q u tila r,
sholcha, n am at, o 'to v n in g qanot va kerag alarin i
ko‘zdan kechirib, otam ga gapiram an.
— T u zu k o‘to v ek an , o 'rta h o l o d am larg a
o ‘xshaydi.
—
E h tim o l,
sig ir-b u z o q la ri,
qo ‘y-qo‘zilari
k o ‘proq ko ‘rin a d i, — deydi dadam .
Chol kirib d a stu rx o n yozadi. B ir kosachada
sariy og ' bilan tovoqda bo‘g‘irsoq qo‘yadi. M eshni
urib -u rib , k attak o n zaran g kosada dadam ga qimiz
tu ta d i. Dadam «Bismillo!» deb qim izni ish tah a
bilan ko‘ta ra d i v a zaran g kosani bo ‘shatib cholga
q ay tarad i. Qornim ochligidan men b o ^ 'irs o q n i
oshalab yeym an. Chol kosani m enga u zatad i.
— Ich, y ig it, ich, — deb undaydi.
Sim irib icham an, lekin yarm iga yetganda kosani
d astu rx o n g a qo‘yam an.
— Voy, ju d a achchiq ekan!
— M azang yo‘q-ku, yigitcha! — deydi kulib
chol.
— T o sh k en tlik -d a. T o sh k en tda qim iz yo ‘q,
o‘rganm agan, o ‘to g ‘asi, — deydi dadam cholga
m u ro jaat qilib. — 0 ‘rg an ib qolar. Lekin o ‘g ‘lim
savodli, x a t yozishni, kitob o‘qishni biladi, q u r’on-
n i yoddan sh arilla tib o ‘qiydi.
— Voy-bo‘, ro std a n m i? B ilgichm isan? Ilm
yaxshi n arsa. B izlarning biro n tam iz ham x a t tani-
maymiz.
E sh ik d an je n g ash a b ir lag an beshbarm oq
ko‘ta rib k irad i. X am iridan g o 'sh ti ko‘p ovqatni
ish ta h a bilan b irpasda yeb, fo tih a o‘qiym iz.
227
Men a sta tu rib tash q arig a chiqam an. Osmonda
g 'ild ira k bo‘lib qolgan oy. Onda-sonda x ira chiroq-
lar, m iltillag an o ‘t ko ‘rin ad i. G ‘ir-g ‘ir shabada
tu rli-tu m a n giyo hlarn in g h id larin i olib keladi.
A llaqayerdan o ‘lan yangraydi. Itla rn in g tinm ay
vovillashi esh itiladi. Goho echkilar va qo‘y lar
m a’rab qoladi. B izning otim iz ho ‘l bedani kasir-
k u sir chaynam oqda.
Uzoq y u ram an , h isla r va o‘ylarga botam an.
Y ulduzlarga qaraym an. H islarim va xayollarim bit-
m as-tuganm as. 0 ‘tovga kirib o ‘zim ni o ‘rin g a tappa
tashlaym an.
Tongda u y g ‘onsam dadam yo‘q. Mezbon chol
namoz o ‘qib bo‘lgach, m enga kulib deydi:
— D adang seni tash lab , qochib ketdi!
Men g ‘a la ti bo‘lib ketam an, lekin d arro v hazilni
payqaym an-da kulib yuboram an:
— Yolg‘on, payshanba bozoriga ketgan dir?
— T u r ch iro g ‘im , — deydi mezbon chol kulib. —
Havo ju d a yaxshi. A riqdan sh arq irab suv oqib
tu rip ti, m uzdek. Y uvinib ol.
0 ‘rn im d an tu rib tash q arig a chiqam an. Quyosh
b u lu tla rn i o ltin ra n g g a bo‘yab to g 4 orqasidan
k o ‘ta rilib kelmoqda. 0 ‘tovn in g orqasidagi ja rlik k a
tu sh am an . J ild ira b oqayotgan suv yaxdek. Maza
qilib yuvingach, o‘tovga qaytib k iram an . Bo‘-
g 'irso q va qatiq bilan n o n u sh ta qilgach, xotin-xalaj
bilan b irg a yovshan te rg a n i ketam an. Uzoqdan
qo‘y-qo‘zilar ko ‘rin ad i. Q irlar bo'ylab chopam an.
B ir cho'pon cholning oldida to ‘xtaym an:
— Assalom, jeka!
Boshiga k ir qalpoq kiygan, egnida ju ld u r, qo‘pol
chakm on, oyog‘ida yamoq choriq, ko‘zlari m a’-
nodor, yuzi serajin , siyrak soqol oriq chol menga
tik ilib so‘raydi:
— Qaydansan?
— Toshkentdan. E latlarg a keldik, — deyman
te tik holda.
Ikkovim iz yonboshlagancha, u yoq-bu yoqdan
so‘zlashib yotam iz.
228
— J e k a , ay tin g -ch i, bo‘r i borm i bu joylarda? —
so‘raym an qiziqib.
— 0 ‘ybayov, bor. Kelib tu ra d i, chiroq.
Men jonlanam an.
— J o n jek a, ay tin g , bo‘ri qanday bo‘)adi?
Qo‘yni bird an bo‘g ‘ib o‘ng arib ketarm ish-a?
Chol kulib so'raydi:
— K o‘rm aganm isan? Bo‘rin i hech ham ko‘rm a-
ganm isan?
— Yo‘q-yo‘q, hech ko‘rg an em asm an. A ft-
b ash arasi qanaqaligini buvim , oyim , o‘rtoqlarim -
d an ko‘p esh itg an m an . U lar ham k o ‘rm agan,
boshqalardan eshitgan-da.
Chol nosvoyini tu flab biroz o ‘ylanib tu rg ach ,
g apirib ketadi:
— A w a lo qashqirni s a rtla r bo‘ri deydi. Q ashqir
yovuz n arsa, qash q ir desa ch o 'p o n larn ing joni
halqum iga keladi. Bo‘ri zoti qo'yga o‘ch bo‘ladi.
Qo‘y yovosh m axluq. B o 'ri asta-sekin keladi, qo‘y-
larn i ko ‘zdan kechirib, p ayt poylab yotadi-da,
keyin lop etib bo‘g ‘adi-yu, o ‘ng arib jo ‘nab qoladi.
Cho‘p o n lar sezg ir, itla r ham ziy rak, bo‘ridan
ayyor. B ir xil itla r borki, bo‘ri bilan tik olishadi.
Bo‘ri to ‘g ‘risid ag i qiziq hangom alar ko‘p, o‘g ‘lim,
eshitaverasan.
Men angrayib qolaman.
— Qani, am aki b itta sin i gapirib bering. Bo‘rila r
otga ham , eshakka ham o ‘zini o tarm ish . Shu rost-
mi?
— To‘g ‘ri, o‘g‘lim . Och qolsa bo‘ri nihoyatda
vahshiy bo‘lib ketadi. O tni ham , eshakni ham
yeydi.
Men b ilag ‘on bu donishm and cholni birpasda
yaxshi ко‘rib qolam an. Ammo suhbatim iz buziladi.
B irdan ik k ita o tliq kishi paydo bo‘ladi. B iri o‘ttiz
besh-qirq yoshlarda, k iyim lari bashang, yalpoq
y u zli,
xo ‘rozdek
qip -q izil,
k o ‘z la ri
yomon.
Ikkinchisi siyrak m o‘ylov, qotm a, yosh y ig it, qam-
chisini havoda o‘y n atad i. D arrov o 'rn im d an tu rib
salom beram an. U lar m enga qarashm aydi ham .
229
nim ad ir deb m ing ‘irlab qo‘yadi. Chol asta-sekin
o‘rn id an tu ra d i.
— X o‘sh, nega m ollarni o ‘z holiga tashlab
qo‘yib, ezmalik qilib o‘tirib san ? — deydi y ig it chol
ga qarab.
— Taqsir, m ollar bemalol o‘tlab to ‘yib yuriship-
ti, cho‘ponlar ham shu y e rd a ...— deydi chol biroz
dovdirab.
— Ha, qayerda daydib yuribsiz? — deb so‘raydi
o ‘zini d a rro v tu tib olgan chol. — E h tim o l,
T u rb atd a y u rg an d irsiz, qim orga tik ilg a n bo‘lsa
kerak b u tu n ham yon, kissa bo‘sh, x u rju n bo‘sh,
endi alam ni bizdan olyapsizmi?
— Qari it, sening nim a ish ing bor? M ening
molimga sen xo‘jayinm isan? — g ‘azabdan qizargan
boyvachcha qam chisini havoda g ‘izillatib aylan tira-
di. — Soqolingning oqi bor-da, bo‘lm asa...
— O tangiz rah m atlik xo ‘p molni topdi, — deydi
chol boyvachchaning g ‘azabiga nihoyat beparvolik
bilan. — Siz bo‘lsangiz yelga sovuryapsiz, oxiri
xayrli b o is in , chiroq. O tangiz rah m atlik qaro llarni
aldab-avrab ish latish g a u sta edi. Men qarib qoldim,
ish boshim dan oshib y o tip ti. K am pir bo'lsa xotin-
la rin g iz oldida doim x iz m a td a , in so f q ilin g .
Otangiz rah m atlik pishiq edi, ammo uncha-m uncha
aqcha berib tu ra rd i, siz bo‘lsangiz, hem iri yo‘q,
nuqul do‘q qilasiz.
— Bas-bas, ezma chol, sendan boshqa q u rip tim i,
qashshoq ko‘p, bukilib, x izm atin g izg a tayyorm an
deb kelaveradi! — deydi kekkayib boyvachcha. —
Bu sartn in g o‘g ‘li nim a qilib y u rip ti? — so ‘rad i
menga imo qilib.
— Toshkentlik bola, — deydi ikkinchi otdagi
yosh yigitcha, — b u la r kichkintoy b o 'lsa ham
shum , ayyor bo‘ladi, qarang, ch urq etm ay gap
tin g lab tu rip ti.
Men indam ay jahlim n i bosib tu rg a n edim . Endi
g ‘azabim toshib ketadi:
— Boy ak a, oppoq soqolli chol odam ni
230
so'kk an in g izg a hayronm an. O ta bilan birpas suhbat
qildim , aqlning kon i...
— Bo‘ldi, m ahm adona, yo‘lingdan qolma! —
qichqiradi m enga o lifta boyvachcha.
Olishib o‘tirish n i istam aym an, foydasi yo‘qligi-
ni bilam an, t a ’bim ancha x ira bo‘lib, allaqanday
xayollar bilan a sta ovulga qaytam an. O vulda yigit-
la r, o‘sp irin la r, o ‘z tengim bolalar ko‘p. Men u la r
bilan ju d a tez tan ish ib olam an. O tda, eshakda,
xach ird a u la r bilan b irg a uzoq-uzoqlarga —yilqi-
la r, qo‘y lar boshiga boram an. X o tin lar, bolalar
b ila n te za k te ra m a n , о ‘tin y ig ‘am an . B u lar
sam im iy, pok ko ‘ng illi, m ehm ondo‘s t, vafodor
odam lar.
Uch ku n o‘tg a n d an keyin dadam qaytadi.
— Qalay, qimiz ich ish n i o ‘rgandingm i? B ir
m azasiga tu sh u n ib olsang, keyin xum or qiladigan
bo‘ladi, — deydi dadam yelkam ni quchib.
— Y axshi yuribm an, o‘rto q larim ko‘p, — javob
beram an.
—
S h u n d ay jo y la rd a y u rsa n g tu rm u s h n i
bilasan, ovulda yashashning o ‘zgacha kayfi bor.
Dadam choy ichib b irp as ro h atlan g and an keyin,
x u rju n id an b ir dum aloq choy, b ir hovuch qandni
u y x o ‘ja sig a berib x ay rlash ad i, o tga m ingashib
Y angibozorga jo ‘naym iz.
Y angibozorda ortiq ch a hayallam ay Toshkentga
ketam an.
E rtasigayoq jildim ni bo‘ynim ga osib m aktabga
yalqovgina boram an. M achit hovlisidagi zaxgina
b ir y erda, suv yoqasida o‘tirib dars o‘qiym iz. Tor
boloxonada q o rilar, b iri ko‘zi yum uq, b iri osmonga
tik ilg an , boshlarini te b ra tib , Q u r’on yodlaydilar.
Domlam b ir lahza ko ‘zdan n a ri bo‘lsa, darro v
o‘tg an -k etg an voqealardan, oldi-qochdi gaplardan
boshlab yuboram iz.
U stid a ola bayroq to ‘n , boshida k a tta salla,
o y o q larida y an g i m ah si-k av u sh , g ‘a rc h -g ‘u rch
yu rib domlam kirib keladi. To‘rd ag i eski k o ‘r-
pachaga o‘tirg a n d a n keyin m enga qaraydi:
231
— T ag‘in Y angibozorda ten tirad in g m i?
— H a, ta q sir, sahroda yurdim . T urm ushning
m ashaqqatini, achchiq-chuchugini to td im ...
D om lam ning ensasi qotadi, indam aydi, keyin b ir
zum gina jim bo‘lgan bolalarga buyuradi:
— 0 ‘qin g lar d arsn i, qani!
B olalar gulduros bilan d a rsn i boshlab yuboradi-
lar. Men F uzuliyning go‘zal sh e ’rla rin i qayta-qayta
berilib o‘qiyman.
— C hirog‘im , — deydi yum shoq to vush bilan
domlam, — oldingga ol b u la rn i, picha sabog‘ini
o ‘rg a t, — kich k in alard an b ir necha sh o g ird larn i
ko‘rsa tad i.
— Jo n im b ila n , x o ‘p ta q s ir, — deym an,
oldim dagi kitobni avaylab yopam an.
Domlamni ju d a h u rm a t qilganim dan menga
nim a ish bu y u rsa astoydil b ajarish g a tirish am an .
Domlam d ars o rasida goho zam ondan shikoyat
q ilad i, y o m o n larn in g , o lch o q larn in g k o ‘p lig in i
ay tib : «X udoyim oson q ilsin m u sh k u lla rin i!..
U lam o larn i iz z a t q ilin g ,
s h a r ia tn i,
o x ira tn i
o‘ylang, ahli ulamo — xalqning yolg‘iz rah b ari» ,
deydi.
P e sh in d a ozod b o ‘lam iz. T u tq u n d a n xalos
bo‘lgan qushdek b ir zum da duv etib ham m am iz ta r-
qalam iz. Ammo k a tta bolalar uchun bu faq at «non
xo ‘ra k » . U lar q a y tib , y an a a lla m ah a lg a ch a x a t
m ashq qilad ilar. Y aqindan beri m en ham x a t yozish
ni o ‘rg a n a b o sh lag an m an . K eyin o d atd ag id ek
ko‘chada, tom da, gu zard a v aq t o ‘tkazam an. Tur-
g ‘un, A ’zam, H oji ham isha b irg a bo‘lam iz. Lekin
boy bolalari bilan o‘ynagani sira hushim yo‘q.
* * *
Govkush m ahalla ah lin in g a k sa riy a ti kosib.
A hm ad bilan A ’zam ikkovlari kosibga shogird
tu sh g an lar. Men zerikib, tez-tez u la rn in g oldiga
borib tu ram an . Kosib baqaloq, semiz kishi. Qo‘llari
b ir zum tinm aydi, doim ishda, lekin o‘zi sho‘x,
u lfa t, gap biladigan so‘zamol odam.
232
B ir
k u n
u s ta x o n a n in g
o sto n asig a qadam
qo‘yishim bilan A hm ad o‘rn id an chaqqon tu rd i-d a,
tokchadan b ir qalin kitobni avaylab oladi.
— K o‘r buni! — deydi m enga uzatib.
Qiziqib varaqlaym an.
— Q ayerdan olding? Y angi-ya juda? — deyman
kitobning m uqovasini ushlab.
— Topdim -da, — deydi Ahm ad kulim sirab. —
Pul y ig ‘ib-yig‘ib oldim ax ir.
— Qani, b ir o‘qib yuboring, m ulla, eshitaylik,
yaxshi kitob, nuqul jan g , — deydi u sta ko‘zoy-
n agini tu z atib .
Bu k ito b fo rsc h ad a n ta rjim a q ilin g a n b o ‘lib,
u n d a x u ro fiy q issa la r, tu r li ja n g la r, sh erlard ay
p ahlavonlar, o‘q-yoy va qalqonlar, d ah sh atli urush-
la r hikoya qilingan. A hm ad kavushga cho‘p m ixni
qoqa-qoqa jim quloq soladi, jid d iy berilib tinglaydi,
go‘yo xayolida m ag‘zini xo ‘p chaqib o‘tirg an d ay .
A ’zam tizzasid ag i m ahsini h afsala bilan pishiq tika-
di, ammo o ‘zi hayajondan, o‘q tin-o‘q tin yurakdan
u h to rta d i. «Azam atlar-ey!», «Otlari bulutday-a!»
deb qo‘yadi.
Men t o ‘x ta m a y o ‘qiym an. P a h la v o n la rn in g
d ah sh atli tig ‘i, o ‘q larn in g uchishi, qalqonlarning
va nay zalarn in g jangi! H aqiqiy m ard pah lav o n lar
n in g
bem isl
m o h irlig i,
a y y o rla rn in g
hiyla-
n a y ra n g lari...
— U zam onning odam lari go‘yo devday, bosh-
la ri qozon, bo‘y lari osmonga y etadi, k iftla ri ikki
toqqa ko‘p rik bo‘lark an . B ora-bora m ushukday
bo‘lib qolibm iz-da, — deydi A ’zam. U jim o ‘tirol-
m aydi, hayajoni, h isla ri ko ‘krag ig a sig ‘maydi.
— Bas jim o ‘tir , jan g av jig a chiqdi, eshitaylik
a x ir, — deydi A hm ad noxush ohangda.
Men berilib, eh tiro s bilan o‘qiym an. K itobda
jang va su ro n la r orasida yorqin parchalar, ajoyib
h ik o y a la r b o r-k i, xay olim n i a lla q a y la rg a olib
qochadi, p arizo d lar, m alik alar go ‘zalligi ko‘ng-
lim ni sehrlaydi. U sta «puf-puf» deb charm ga suv
purkaydi-di, yana ezm alik bilan jonga tegadi.
233
— H a, A hm advoy, parizodning osh ig ‘i bo‘lib ...
— U sta, b ir gap ay tard im u , — kesadi u stan in g
g apini A hm ad, — lekin otam day k a tta siz , ayay-
m an.
Q ani,
M usavoy,
R u sta m
D ostondan,
A frosiyobdan o‘qi!
— H a, ha, ch iro g ‘im jonon m ahbubalardan o‘qi,
esh itay lik , — x iralik qiladi usta.
U stanin g g ap lari qulog‘im ga kirm aydi. Berilib,
shavq bilan o‘qiym an. J a n g la rd a qurbon bo‘lgan
baho d irlar uchun yuragim yonadi, goho yoshim ni
sekin a rtib qo‘yam an. M ag‘r u r shahzodalarning
dabdabali q asrlarig a, saro y larig a kiram an, m a’-
shuqa m alikalarn in g firo q alangasini ko‘ram an,
ayyor josu slard an , u la rn in g badbashara qiyofalari-
dan n a fra t qilam an. A frosiyob kabi qahram onlarga
m uhabbatim toshib ketadi.
Shu choq eshikdan harsillag an ch a T u rg ‘un kelib
kirad i.
— Nima gap? — so‘raym an kitobga x atch o 'p
qo‘yib yoparkanm an.
— Y ur, tez bo‘l! Y ig‘is h tir kito b in g n i, ham m asi
xurofot-e, m ahallada jiq q am u sh tlash ki, y u r tez!
—
M ah allan in g
q o ro v u lim isan
yo
m ir-
shabim isan? G‘alva qilm a, t u r jo ‘na! — u s ta jerkib
o‘qrayadi T u rg ‘unga. — 0 ‘qi, M usavoy, qani, esh i
taylik.
Men indam aym an, kitobni tokchaga qo‘yaman-
da, T u rg ‘un bilan ko‘chaga chiqam an.
— S h ay x an to v u rd a m ajlis bo ‘larm ish , y u r,
o‘sha yerga boram iz, — deym an T u rg ‘un g a qarab.
— E-e, alom at b ir jan jal bo‘ly apti, tom osha qil-
m aym izm i? Rasul o‘ris m ard ik o rlari bilan m usht-
lashyapti. M ardikorlar, haqim ni berasan , deydi,
R asul o ‘ris, bekor ay tib san , deydi.
—
Bas!
S en in g
iz la g a n in g
ja n ja l.
—
Shayxantovurga boshlaym an T u rg ‘unni.
Shayxantovurda — hovuzlar bo‘yida q ato r-q ato r
sam ovarlar, m ad rasalar, m ach itlar bor. Tollar,
q a y ra g 'o c h la r o stid a, odatdagidek a riq ch alard a
su v lar sh arq irab oqib tu rib d i.
234
M achit hovlisining sah n ig a xalq to ‘plangan.
T u rg ‘un ikkovim iz k ish ilarn in g gap larig a, ivir-
sh iv irla rig a quloq solib, biroz angrayib yurgandan
keyin b ir q a y ra g ‘ochga suyanib cho‘kam iz. Ayvon-
da eskigina m ovut yopilgan b ir stol a tro fid a o‘n-
o‘n besh kishidan ib o rat h a y ’a t o ‘tirib d i. B ularning
ham m asi ziyolilar, ko‘pchiligi jad id lar. X alq o rasi
da yo sh lar ko ‘p, uzu n ju ju n kam zul u stid a n
beqasam to ‘n kiygan, b a’zilarid a oq kanop kam zul,
razm solsam , o lifta la r ham oz emas. U nda-bunda
k a tta sallali, uzu n trin k a kam zul u stid an banoras
yoki ola bayroq to ‘n kiy g an lar, lekin a k sariy at k ir,
y irtiq yak tak kiygan, yalang oyoqlarida kavush
su rg ag an fa q ir odam lar. J a d id la r M uvaqqat huku-
m at ishga tu sh g an paytlardanoq tantana-dabdaba
bilan «Sho‘royi islom» tash k il e tg an lar. Samar-
qand, Qo‘qon, A ndijon kabi sh ah a rla rn in g bar-
chasida bu tash k ilo t tu zilg an .
T u rg ‘un ikkovim iz n u tq so‘zlayotgan kishiga
angrayib quloq solamiz.
— Zavolli T urk isto n o‘lkasi faje, рек qaro n g ‘u
zulm atda yotdik. Ammo T u rk isto n diyori, oltin
tu p ro g ‘im iz, buyuk daryolarim iz u zra b u tu n olam-
ga o‘rn ak bo‘lgan sh av k atli d avr tarix im iz qaytib
k elar ehtim ol. Lekin, afan d ilar, ziyolilar va xalo-
yiq, chorizm istibdodidan xalos bo‘ldik. A w a lo siz
b ilin g iz k i, m uqaddas d in im iz, pok, m uqaddas
s h a ria tim iz , p a y g ‘am barim iz M uham m ad alay-
hissalom va so 'n g ra shonli bayroqlarim iz, m illiy
ru h bilan su g ‘o rilg an u rf-o d atlarim iz bor. M uvaq
q a t h u k u m atim iz oz-moz erk in lik berdi. A fan d ilar,
huquqim izni, m uqaddas ishim izni, shavkatim izni,
taq d irim izn i unu tm ay lik , M uvaqqat h u k u m at oldi
da arz va iltim osim izni bayon etaylik. Ehtim ol
m u sh k u llarim iz oson bo ‘la r. Lekin, a fa n d ila r,
T u rk isto n o ‘lkasiga avvalgi shon -sh av k atlar qayta-
ja k , asosan boylar, zan gin lar va u lu g ‘ y er egalari
birlash ib , ahil va h am jih at boTib, tad b ir-ch o ralar
bilan h a ra k a t aylab, sh avk atim izn i, baxtim izni va
m illiy ehtiyojim izni shoyad barpo etsak. Balki
235
orzularim izga m uyassar bo‘lurm iz. V azifalarim iz
og‘ir v a m ush k u ld ir. Islom b u y ru g ‘i bilan bu vazi-
fa la rn i chindan berilib, inshoollo, ado etgum izdir.
A fan d ilar, v azifa sh u ld irk i, dinim izni m uqaddas
qilib, ilm va fan , handasa, falak iy o t, riy ozat va
hokazo bilan m ak tab larn i, m ad rasalarn i sekin-asta
borgan sari o‘s tirib , y u k saltirg u m iz d ir. Omin,
xudo v a p ay g ‘am b ar m u sh k u lla rim iz n i oson
q ilg ‘aylar!
N otiq uzoq v a ’zxonlik qiladi, un ing u stid a
kanop kam zul, boshida k ir duxoba do ‘ppi, ingichka
m o‘ylovli, ko ‘zlari q attiq , peshonasi yotiq kishi.
N ihoyat u charchab, stu lg a o ‘tirad i.
Men h ay ro n b o ‘lib , jim tin g la d im . Lekin
T u rg ‘un xafa bo‘ladi.
— Y ur, ketam iz, bozorlarni aylanib kelam iz.
B olalar oshiq o‘ynashyapti! Cholning m aynasini
ko‘ram iz, yur! — qistay d i u meni tu rtib .
— J im tu r, b irp as quloq solaylik, v a ’zxonlikni
ko‘r, ana, yangisi chiqdi m inbarga, — deyman
qo‘llarim bilan yangi notiq n i ko‘rsa tib .
N otiq nosvoyni tu flab «uh» deb yo‘talib oladi: u
oriq, silnam o. Lekin ko ‘zlari quvgina, egnida eski
kam zul u stid an aynagan keng yalang qav at chopon.
U tu p u k
sochganicha, T u rk isto n oT kasining
xalqlari haqida ko‘p diniy ib o ralar k e ltirib uzoq
so‘zlaydi. G apning o xirida yana b ir k a rra M uvaq
q a t h u k u m atn i m aqtaydi, adolatli h u k u m at, m usul-
m onlarga a lb atta toTa huquq va ozodlik berajak,
deydi, og‘ziga b ir k a ft nosvoyni solib o‘rn ig a
o 'tira d i.
T u rg ‘un jah l bilan yelkam ni tu rta d i:
— Y ur, endi ketam iz, v a ’zxonlik chakkam ga
tegdi!
Men ch u rq etm ay tin g lab , n o tiq la rn in g h a r b ir
ay tg an so‘zlarinin g m ag‘zini chaqishga tirish am an .
— Shoshm a, o‘rto q , qiziq g ap lar bo‘lyapti.
— Gap, gap! B uning nim a qizig ‘i bor! — sh art-
ta o 'rn id a n tu ra d i-d a , qayoqqadir ketad i T u rg ‘un.
H a r b ir so‘zga chiqqan n otiq a w a lo islom dini-
236
ni m aqtaydi, keyin T u rk isto n oTkasi ozodiigi,
taraq q iy o ti haqida gapiradi.
K im dir birov xalq orasidan qichqiradi:
— Olio haqqi, bu qanday gap! N o tiqlar faq at
n asih atg a u sta . X alq nonga zor, n asih atg a emas!
Ulamo h a z ra tla r, boylar, ziyolilar nega bu haqda
ch u rq etmaydi?!
Men darhol u odam ni izlaym an, u p astd a —
m achitga yaqin joyda, quyuq d a ra x tla r tag id a
tu r a r edi. D arrov tan iy m an , u m enga tan ish kosib.
0 ‘ttiz - o ‘ttiz besh y o sh lard ag i b u o riq k ish i
B alandm achitdagi to r, kichkina do‘konxonasida
yonida shogirdi bilan sah ard an to kechga qadar
m ahsi tik ad i. Ovozi yoqim li, m en u n in g hazin kuy-
la rin i tin g la sh n i, su h b atin i sev ar edim.
Y aqin borib salom beram an, u m enga qarab
kulim siraydi:
— E, sen ham shu yerdam isan?
— Q achondan b eri tin g la b o ‘tirib m a n , bu
g ap larn in g m ag‘zini chaqish m ushkul. Ammo,
u sta , siz boylarni xo ‘p bopladingiz! — deyman
ovozimni pasaytirib.
— K et, yo‘qol! X alqqa fitn a solma! — qich q ira
di b ir necha kishi u stag a qarab.
A lb a tta b u la r boylar. X alqda sh iv ir-sh iv ir,
hayajon.
Boshida chiroyli o ‘ralg an oppoq salla, uzun
yangi ju ju n kam zul u stid a n beqasam to ‘n kiygan,
p a st bo‘yli, qora k alta soqolli kishi о‘ra id an tu r a
di. Sho‘royi islom chilarning rah b arlarid an boTgan
bu k ish in in g laqabi — Qori. U so‘zlarn i b ir-b ir
ch ertib , p a st ovoz bilan salm oqli so‘zlaydi, katta-
kichik jim boTib tin g lay d i.
— A fan d ilar, h a z ra t ulam o janoblari! T urk isto n
oTkasi asriy zulm atlard an qutu lib, endi oyoqqa
turm oqda. U fqim iz endi sekin-sekin yorishm oqda.
Lekin hanuz o‘t va yong'indam iz. H ayot o g 'ir,
vazifalarim iz m as’u liy a tlid ir. P etro g rad d a tadbirli
v a ko ‘p hu sh yo r odam lar h u k u m at boshiga o‘tird i,
m ash h u r K erenskiy janoblari ish boshiga qo‘yildi.
237
U zo‘r berib, harb g a v a harb u ashyoga ta d b irla r
ko‘rm oqda va siyosiy, ijtim oiy m asalalar bilan
sh u g ‘ullanm oqda. H ar qalay m ushkul voqealar,
ancha m urakkab m asalalar bor. T u rk isto n o ‘lkasi-
da yashagan m usulm onlar, tu rk avlodi buyuk ta-
rix iy sh av k at, ta rix iy voqealar, dabdabaga ega edi
b ir v a q tla r. 0 ‘r ta Osiyo yana u y g ‘ondi, ko‘zini
ochdi. F a rg ‘ona m usulm onlari, Toshkent aholisi
zo‘r g ‘a y ra t bilan d in i islom b ay ro g ‘i o stiga
to ‘plan d ilar. Qo‘qon boylari, ja d id la r, ayniqsa
ulamo h a z ra tla ri shavq va zo‘r ijtih o d bilan bugun
u lu g ‘ m illatim iz oldida tu rg a n m uqaddas vazi-
falarim izni ado etish g a bel b o g 'lad ilar. Lekin,
afsu s, ulamo jam iy atid a b ir necha zo tlar ziyoli
ahliga bo‘lm agan fisq-fasod bilan noo‘rin bo ‘hton-
la r, g in alar taqib, hanuz ziyon yetkazm oqdalar.
Ulamo h a z ra tla ri va islom ning b archa xodim lari,
ziyolilar birlashib, ahil bo‘lib, ta d b ir va choralar
iz la sa la r, asli m aq sad g a y e tg a n bo ‘lu r edik.
Ziyolilar, yoshlar g ‘a y ra t va im on bilan ishlamoq-
la ri z a ru r, xalqni, kosiblar va ish ch ilarn i qorong‘u
zulm atdan q u tq a rish u la rn in g asli v azifasid ir.
B irm uncha kam bag‘a llar va ish ch ilarn i ru s ishchi-
la ri tu rli ta sh v iq o tlar y u ritib , aldaydilar. Ulamo
h a z ra tla ri, jad id lar, ziyolilar, tu rli ta d b irla r bilan
m usulm on ah lin i tarb iy alab , d in i islom ni o 'rg a tish
u la rn in g v azifasidir. Shunday afan d ilar, ziyolilar
va boylar xalqni o ‘rg a tish i, ongini osh irish i lozim.
Q im m atchilik haddan o rtiq oshib borm oqda, becho-
ra g ‘a rib la r m ushkul ahvoldadir. Lekin, olloga
ishonam izki, m ushkullarim iz oson bo‘lib, yaqin
k u n lard a xalqim iz arpa-b ug ‘doyga yolchib qolajak.
Vazifa va burch larim iz zo‘r, m asalalar m uhim .
Zero ulam o h a z ra tla rin in g y etak ch ilig id a bar-
cham iz b irg a asta-sekin ishlab, shoyad m aqsadim iz-
ga yetu rm iz. M aktablar m asalasi g ‘oy at m ushkul
m asala. Eski m aktablarim iz g ‘oyat faje voqeadir.
Ulamo h a zratla rn in g bu yana eng z a ru r v a zifa
sid ir. Toshkent aholisi yangi m aktab, eski m aktab-
n in g
m a ’no sin i
tu sh u n m a y d i,
lek in
zam on
238
o‘zgarib, fan-ilm sohasida ko‘p yang ilik lar, tilsi-
m o tlar m avjud bo‘lmoqda. A w a lo m aktab m asalasi
boylarning ish id ir. Lekin boylarim iz g ‘oyat bepar-
v o d irla r, k o ‘z la ri o ‘z h a m y o n la rid a n boshqa
n arsan i k o 'rm ay d i. Bu ularnin g om iliklaridan,
fik rla ri to rlig id an kelib chiqadi. Lekin v aq t yetdi,
ilm -fan a w a lo boylarning ishi. U lam olarim iz, ziyo-
lilarim iz m aktab -m ad rasalarni m unosib ta d b irla r
bilan yo‘lga solm oqlari lozim dir. Olio taolo yorda-
mi ila bu v a zifala rn i chin ko‘ngil bilan, toza yurak
bilan
ish la sa k
m aqsad g a
y e tu rm iz .
Omin,
m ushkullarim iz oson bo‘lg ‘ay!
U nda-bunda su stg in a chapak chalinadi. Qori
odatdagidek iljayib o ‘rn ig a o ‘tira d i.
Kech bo‘lib qolgan. T u rg ‘u n aylanib yu rib yana
yonim ga keladi. Ikkalam iz O qm achit tom onga
yuguram iz. Men uyga k iram an , onam sho‘rlik
sho‘rv a qilgan ekan, jah lim chiqib: «Yog‘i yo‘q,
g o ‘s h ti
yo ‘q,
bu
q an d ay
sh o ‘rv a?
Shuyam
sho‘rvami!» deb kosani ita rib qo‘yam an-da, yarim -
ta nonni olib, yana ko‘ehaga chopaman.
— O tang dalada, qandoq qilay, y er yu tm ag ur,
m enga oson tu tm a!.. — deydi onam va orqam dan
yana n im a la rd ir deb qoladi.
* * *
M ahallada biroz ay lan g an d an keyin zerikib
ustax o n ag a k iram an . U sta q arig in a, b u rn i cho‘tir-
roq, ammo ju d a so‘zamol m ahm adona kishi. B itta-
yu b itta xalfasi bor, u indam as, yuvosh, m o‘min.
Goh-goh u s ta h a r xil oldi-qochdilardan g ap irard i,
chok tik ay o tg an xalfasi ahyonda «him-him» deydi,
xolos. U sta bo ‘lsa to q a ti tu g ab , xunob bo ‘ladi:
— Mum tishlab o'tirasanrni! Gapir! Ammo ishni
uzm a. Maria ol, fa rq qilam iz. Teshaboyning og‘zi
doim gapda, v ag ‘illag an i vag ‘illagan. Lekin baraka
to p g u rn in g ishi unum li, p u x ta. T urm ush serdiq-
qat, kulishib, hazillashib tu rm asan g bo‘lm aydi.
O dam ning tili o‘tk ir bo‘lsa, s h a rtta -s h a rtta gapir-
sa, so ‘zida m a’no bo‘lsa, ib ra tli so‘zlarn i aytsa.
239
Lekin sen-chi, indam as, bo‘zrayib o ‘tira sa n . 0 ‘ttiz-
ga kiribsan, lekin «he»ni bilm aysan...
X alfa fa rg ‘onalik y ig it. U ning o‘rto g ‘i bor,
p a x ta zavod ishchisi. Goho x alfan in g oldiga kelib,
holidan x ab ar olib, jin d ay gaplashib k etadi. U
o ‘ttiz ik k ilard a bo‘lib, novcha, y a g ‘rin d o r, ko‘zlari
o ‘tk ir, m anglayi keng, yuzi q o ram tir. Men kirib
borganim da u u stag a eh tiro s bilan gapirm oqda edi:
— Shunday, u sta , gap ko‘p. A yniqsa ru s ishchi-
la ri g ‘azabda. U lar zavodchi va fa b rik a n tla rn i
g ‘oyat yomon ko‘radi. Lekin ru s ish ch ilari ham
kam bag‘al, xullas, bizday ham m asi. F ab rik an t,
zavodchi boylar, sav do g arlar, ayniqsa paxtachi
boylarning ham yonlariga pul yog‘adi, ay sh -ish rat-
la ri avjida. Rus ishchilar: «Oq poshsho ta x td a n
tu sh d i, lekin b u rju y la r, yer egalari hali ham
tepam izda. Endi gap b u rju y lard a , b u lar ham gum-
don bo‘ladi», deyishadi, u q tira d i yigit.
U sta qovog‘ini uzoq solib o‘tirad i.
— 0 ‘g ‘lim, tu sh u n d im . Ish ch ilar, dehqonlar,
kam bag‘allar, m u h to jlar olam da ju d a ko‘p. Hech
m isli yo‘q. Lekin boylar, savd o g arlar, su dxo‘rla r,
y er egalari, qo‘ying-chi, hokazolar ham m asi te-
kin x o ‘r. Ammo, to ‘g ‘ri, zulm haddan oshdi. Qani,
koshki edi bilim don, aqlli-hushli, odil, dono bosh
bo‘lsa. Qani, yo‘q-da ax ir. Shoyad odil, in so fli, ta d
b irli odam lar chiqib qolsa, po‘choqni po‘choqqa,
m ag‘izni m ag‘izga a jra ta r.
Og‘ir o‘y su ray o tg an ishchi cho‘n tag id an arzon
papiros olib tu ta ta d i-d a , xom ush holda chekib
o‘tira d i. X alfa m ahsini qolipdan to rtib bird an
ingichka tovush bilan m in g ‘illaydi:
— 0 ‘rg u la y , p ay g ‘am barim iz sah o b alarid an
A bubakir, U m ar, Usm on, AH choryor odil va chin
s h a ria t yo‘lidagi zo tlar edi. K oshkiydi payg‘am-
b arim iz M uham m ad alayhissalom b ird a n bosh
ko‘ta rib chiqsalar, m ushkullarim iz oson bo‘lardi.
A fsus, afsus, bas, qiyom atgacha endi zulm atda,
qorong‘ida o‘tamiz!
U sta va ishchi biroz v aq t hayron bo‘lib angrayib
240
qoladilar, keyin ishchi b ird an kulib yuboradi va
x alfaga qarab deydi:
— Tavba, indam as eding, M ahm ud... Pay-
g ‘am bar va sahobalarni eslashning foydasi yo‘q.
H ozirgi dard im izn i o‘yla. O ch-yalang‘och T u r
kisto n haqida o‘yla. Boylarim iz ochko‘z, ziqna boy-
vachchalar boTsa ay sh -ishratd a. M ana bu g a p lar
ning m ag ‘zini chaq.
X alfa o‘zining x u n u k k in a tov u sh i bilan yana
e ’tiro z boshlaydi:
— E, ham m asi xudodan, ham m a gap ollohning
ix tiy o rid a.
— Ishonam an olloga. Lekin zam onni ko‘r.
Boyonlar va y er eg alari iflos, qabih odam lar. Xalq
och-yalang‘och, — deydi ishchi.
U sta charm ni suv pu rk ab ezadi va gapirib k e ta
di:
— Savdo ahli bilan b u rju y la r qirilib ketsin! —
deydi xunob boTib. — Dono, aqlli, obroTi rah b ar
d a rk o r bizga. Ammo yo‘q-da shunday rah b ar.
— E, lekin bor, m asterovoylar ish n in g ko ‘zini
bilad ig an lar, ilm li, o‘qigan odam lar bor ru slard an .
Ham m asi ru sla rd a . lim n in g koni u lard a. Tash-
k ilo tla ri, u y u sh m alari bo r, bilam an , ham m asi
oshkora. M usulm onlar boTsa, ham m asi g ‘ir t omi.
Bizda u s ta la r jam iy ati bor. B ular ru s ishchilari-
ning yordam ida ish boshlab yubordi.
U sta hayron qolib, deydi:
— 0 ‘qigan yaxshi gap-da, o‘qim ishli odam ning
aqli toT iq boTadi, h a r n a rsan i bilasan, dunyoning
bordi-keldisidan xabardor boTib tu ra sa n . A fsuski,
ham m am iz g ‘ir t omimiz. Lekin, Sodiq, sen rus-
chani baloday ep lash tirib so‘zlaysan. A navi kuni
b ir m astiravoy keldi-ku, c h u g ‘ullashib gaplashib
k etd in g , yopiray, deb qotib qoldim. Sodiq, alb atta
u la rn in g safiga, uyushm asiga kir.
Sodiq aka m o‘ylovini bu rab, m am nun holda
deydi:
—
R u sch an i
u n c h a-m u n ch a
g a p ira m an -u ,
ammo savodim yo‘q. M aktabda domlam aytgan
241
edi-ya, o‘qi, o‘qi, savod lozim, deb. R o‘zg ‘or,
tirik ch ilik m ushkul bo ‘ldi, payshanba bo‘lganda
a lb atta non, yog‘li-yog‘li p a tir, sornsa, qatlam a
olib bo rish kerak. Domlam yaxshi k o 'ra rd i olish-
ni. T u rm u sh balosi, yo'qchilik, og ‘ir zam onlar
bo‘ldi, o‘qiy olm adim. A ylanib yurib T oshkentga
kelib qoldim. M ana endi zavodda ishlab y u rib
m an. Ish ch ilarg a yopishib boray deym anu, andak
m ulohaza qilam an. Lekin ko‘ram iz-da, ko‘ram iz.
P e tro g ra d d a is h c h ila rn in g ta s h k ilo tla ri k o ‘p,
pishiq em ish. Ish ch ilar ahil, ja su r. T ashkilotlari
«sovet» deb atalad i. H am m asi inoq, deyishadi.
T o sh k en td a ham sh u n d ay ta s h k ilo t bo r. P et-
ro g rad ish chilari M uvaqqat h u k u m a tn i qo'ym ay-
d i, to 'p o lo n k o ‘ta rib y iq ita d i, deg an g a p lar
q u lo g ‘im ga ch alin d i. T o sh k en t is h c h ila ri zo‘r
berib tay y org arlik ko‘ry a p ti cham am da.
B irdan R asul o ‘ris kelib qoladi. U oltm ish larg a
borgan, k o 'zla rin i shilpiq bosgan, m ahalla ahli
un d an hali ham bezor, ham isha sh irak ay f, tem ir-
te rsak , lash -lu sh lar, esk i-tu sk iiar bilan savdo qila
di. Bola-chaqasi yo‘q, yaqinda popukday qizga
uylanib olgan. M ahalla ah li, k o fir, deydigan,
m achit yuzini k o 'rm ag an bu odam b ir ku n i to ‘sat-
dan m achitga kirib dom laga arz qildi, tavba qildi:
«Ko‘rkam m inora solib beram an, ta q sir, fotiha
bering, boshlaym an ish n i» , dedi. G ovkushda duv-
duv gap bo‘ldi, m inorani boshlab yubordi. U, doim
qoTida olib y u rad ig an hassasini yerga qadab poy-
gakroqda to ‘xtaydi:
— X o‘sh, ustaboy, anavi y ig it bilan siz nim ani
v ag‘illab o 'tirib siz ? M asteravoylar haqida bu ko‘p
a ljira y d i... — R uschasiga so‘kib ketad i b ird an . —
P a x ta zavodda ishlaysanm i? — qaray d i Sodiqqa
jah li chiqib. — A lb a tta boyga chaqam an seni! —
deydi hassasini yerga bir-ik k i urib . — Ish ch ilar
xo‘jayinga sodiq k ish ila r bo‘lishi kerak. O ralarida
senga o‘xshash b itta -y a rim ta buzu q ilari bor. Lekin
h azir bo‘l, qadam ingni to ‘g ‘ri bos, bo‘lm asa chirpi-
ra k qilib qam atib yuboram an!..
242
U sta, Sodiq va M ahmud ham m alari hayron
bo ‘lib qotib qoladilar.
— Nima ishing bor? 0 ‘tg an -ketg an dan gapirib
o‘tirib m iz, — deydi u sta jah li chiqib. — Pul-
d o rlarn i picha chaynadik.
R asul o ‘ris ayyor k o 'zla rin i ola-kula qiladi:
— M asteravoylarni yoqlab, ko‘p og‘iz-burun
o ‘pishib o‘tirib sa n la r, bilaman! — U stag a qarab
hassasin i pesh qilgancha davom etadi: — falokat
bosgur u sta , fitn a n in g koni sen o‘zing! Lekin h azir
bo‘l, tav b a qilm asang boshingni olaman!
— M achitga bor, u s ta la r pulga qarab o‘tirip ti.
Lekin m inora osmonga yetsin , seni a rsh i a ’loga olib
chiqadi, q ari xo ‘roz! — qichqiradi bo‘g ‘ilib u sta.
— H a, ish ch ilar ay tish ad ik i, fabrikachi, zavod
chi bo y lar bilan zolim am ald o rlarn in g ozgina
tanobini to rtib qo‘yish kerak! — deydi Sodiq. —
G aplashsak arziydigan gap.
B irdan xalfa h irin g lab kulib yuboradi va Rasul
o ‘risg a qaraydi.
— Choping, hovliga boring, ta h o ra t qilib, tas-
beh o‘girin g . M achit, nam ozni kanda qilm ang,
dom laga v a ’da qilgansiz, yo‘qsa, joyingiz jahan-
nam da bo‘ladi.
U sta va Sodiq piqillab kulib yuborishadi.
— H azillashdik, R asuljon, — deydi u sta R asul
o 'risg a jid d iy tu s olgan bo‘lib. — T urm ush og‘ir,
q im m a tc h ilik ,
ham m asi
o ‘zin g izg a
m a’lum .
T o 'q larn in g ish i yo‘q, dardim iz ko‘p.
R asul o‘ris u stan i so‘ka-so‘ka papiros chekadi.
— H azir bo‘l, u sta jahannam ga ketasan! —
deydi qo‘lini paxsa qilib, keyin chiqib ketadi.
— V oqeanavislar ko‘p, lekin R asul o‘ris v a g ‘il-
lab-vag‘illab, so‘kdi-so‘kdi ketd i, ammo voqea-
n av islard an ehtiy o t b o 'lish kerak, u la r xav fli, —
deydi u sta Sodiqqa shivirlab.
Men ham b ird an u larg a jid diy holda shivirlay-
m an.
— Tog‘am bozordan chiqib, x alfalarg a gapirdi,
bozorda voqeanavislar ju d a ko‘p em ish, to g ‘am
243
sam ovarda u lfa tla ri bilan o ‘tirg an ekan, b itta olif-
tanam o kishi sam ovarga kirib k elip ti, undan bun-
dan gapirib, avrab, h u k u m atd an zo rlan ip ti. Keyin
fahm lab q olishipti, u voqeanavis ekan. Keyin ham
m alari u ra qochishipti. Keyin-chi, Toji buvim bor-
ku , bilasiz-a, u sta? Q arindoshlarinikiga borgan
ekan, pochcham m iskar edi, m o‘min-qobil kishi edi.
Toji buvim aytib keldi, voqeanavis k etig a tushib,
undan bundan m isk arn i gapga so lip ti, birdan
qarabsizki: «M iskar» y u rin g , palisaga boram iz»,
deb shoJrlik n i oldiga solib olib k etip ti.
— O farin, senda ham gap ko‘p ekan, chakki
emassan! — deya ku lad i u sta.
Sodiq bilan M ahm ud qotib k u lad ilar.
— lya, eh tiy o t z a ru r, ku lm ang lar, hamm asi
chin.
Uzoq su h b atd an so‘ng nam ozgarda Sodiq aka
o 'rn id a n tu rib xo ‘shlashib chiqib k etadi. U sta bilan
x a lfa
o v q a tla n g an i
hov lig a
jo ‘n a d ila r.
Men
ko‘chada bolalar bilan e rta k , cho‘pchak, tu rli ashu-
lalar ay tish ib x u fto n g a q ad ar o ‘tiram a n .
* * *
C horshanba kuni ertalab T u rg 'u n ikkovim iz
m aslahatlashib, men onasi oldiga kiram an.
— 0 ‘rto g ‘im bozorga borsin men bilan, xolal
R u x sa t b e rin g , bozor-o‘ch ar qilam iz. T u rg 'u n
epchil, b irpasda x arid o r topadi, jiy a k la rn i darrov
sotib qaytam iz, — deb yalinam an.
— Doyim meni aldab-suldab boshlab ketasan.
B ugun bolalarga qarasin , k irlarim bor edi, suv
tash isin , o‘tin yorsin, — deydi onasi to ‘n g ‘illab.
— H ash-pash deguncha yetib kelam iz, — dey
man T u rg ‘unga ko ‘zinmi qisib.
Men
oyim
tik k a n
jiy a k la rn i
k o ‘ta rib
E skijo‘vadagi bozor ra sta la rid a kezib yuribm an.
A yyor va shum T u rg ‘un ham yonimda.
Bozorda odam qalin. A yniqsa, p a ra n jili kam-
p irlar, yosh xo tin -q izlar ko‘p. H am m asi jiyak,
do ‘ppi, p ax ta kalava, ip-ipaklar sotadi. Ammo
244
jiy ak savdosi kasod. Do‘p p ifu ru sh la r x o tin larn i
a v ra b do ‘p p ila rn i su v te k in g a o la d ila r. Men
pishiqm an, ayniqsa ayyor T u rg ‘un juda biladi
bozor savdosini. X ullas, ikkovim iz ham pishiq-
m iz. Yamoqchi xonish qilib, m ahsi yamam oqda.
A na, ju ld u r kiyim li cho‘t i r tu rn a m axsum lun-
jin i sh ish irg an ch a, barm oqlari bilan nog‘o ra q i
lib, chertm oqda. U ning ham d ard i pul. Gadoy-
la r, fo lb in la r, tila n c h ila r behisob. B ir t o ‘p
q alan d arlar qo‘lla rid a zang, u stla rid a jand a, bel-
larid a k a tta qovoq k ash k u l, boshlarida kuloh,
«Haq do‘st, yo olio!» deb baqirib-chaqirib yura-
d ila r. T u rg ‘un sh ay to n q a lan d arlarn in g j ahlini
c h iq arish ni yaxshi ko‘rad i.
— D angasalar, tek in tom oq bangilar! — deb
qochadi.
E skijo‘vada hangom a ko‘p. B ir tom onda siniq
c h in n ilar yam oqchisi — chegachilar, g ‘uv-g‘uv
avjda. B ir chegachining oldida to ‘xtab tom osha qi
lamiz:
— Voy-voy, b irp asd a piyolani uladi-ya! — dey
m an. — Zap h u n ar-d a, bo‘p ti, chegachi bo‘Ia-
man! — deydi T u rg ‘un o‘ylab. — Q ara, birpasda
piyolani qo tirib tash lad i, pulni sip irad i-ku . Lekin
joyida, chegachi xo r bo‘lm aydi, k u n in i ko‘rad i.
— K o‘za kunda sinm aydi, k u nida sinadi, degan-
la r. M ayli, bo ‘p ti, chegachi bo‘l!
T u rg ‘un m enga xo ‘m rayib qaraydi.
A ylanib-aylanib, d u rb in i bor ta n ish cholning
oldiga boram iz. Mo‘m in muloyim bu indam as kishi
d u rb in id a A rab isto n c h o 'llari, N il daryosi, ehrom-
lar, B ag‘dod ko‘rin ish la ri, Istam bul ko‘chalari,
Ayo So‘fi, su lto n A bdulham id jom isi rasm larin i
ko‘rsa ta d i. Tomosha b ir tiy in tu ra d i. Ikkovim iz
asta keksa oldiga o ‘tiram iz.
— Ota, jon ota, m um kinm i b ir ko‘rsak? Lekin
nasiya, bug u n pulim iz yo‘q, e rta g a a lb a tta b ir tiy in
topib kelam an, xo ‘p deng!.. — deydi T u rg ‘un yali-
nib.
Mo‘ylovi u z u n , ko‘z la ri quy u q q o sh larig a
245
bekingan sersav lat chol ko ‘k choyni q u it-q u it ichib
to ‘n g ‘illadi:
—
T u r,
tu r ,
jo ‘na,
teg m a
d u rb in g a!..
M u llajirin g yo ‘qm i, bas. A rab isto n u Istam bul
sh a rifn i orzu qilma!
— P ash sh alarg a yem bo‘lib o‘tirav erin g ! —
deydi kinoyali tovush bilan T u rg ‘un , o 'rn id a n
sapchib tu rib .
— P eshin bo‘lib qoldi, y u r o 'rto q , jiyak n i tezroq
sotish kerak, — deyman m en va jiy ak n i ik k i boTib,
b ir qism ini T u rg 'u n g a tu tq izam an : — lekin o 'rto q ,
bo‘sh kelma, x a rid o r bilan to rtish , xo'pm i?
— Bilam an o‘zim , o 'rg a tm a, — deydi T u rg 'u n
siltab.
E skijo'vadan yana d o 'p p i, jiy ak bozoriga qarab
ketam iz. «Jiyak! Y axshi jiyak! Asl ipak!» deb yugu-
rad i u. X o tin lar T u rg 'u n g a qarab: «Shayton-da,
shayton, hali u yerda, hali bu yerda oyog'im izning
tag id a o 'ralib y u rg an i y u rg an !» deyishadi ensalari
qotib. T u rg 'u n yonib, terlab pishib, jiy ak n i k ish i
la rn in g b u rn ig a tiqib m aqtaydi. K o‘p sarson bo ‘lib,
nih o y at jiy ak n i pullaym iz, lekin arzon ketadi. Men
p u ln i q ay ta-q ay ta sanab belbog'im ga p u x talab
tugam an. Bozor ichida aylanib, tu y a la r, o tlar,
x a c h irla r, e sh a k la rn in g d u m id an to rtib uzoq
yuram iz. Keyin yana E skijo'vaga jo'naym iz. Meni
T u rg 'u n «Beglar begi» m adrasasiga boshlaydi.
— Qara, m adrasaga kazo-kazo odam lar y ig ‘i-
lip ti.
B irgalashib m adrasaga kiram iz. Tum onat odam.
Ikkovim iz o d am lar o ra sid an su q ilib b o ram iz.
V oizlarning v a ’zi avjida, ham m asi k a tta -k a tta
ulam olar. Salla o 'ra g a n la r, m ullavachchalar, qorni
k a tta boylar...
T u rg 'u n meni tu rta d i:
— K etdik, v a ’z-va’z, tay in i yo‘q, nuqul n asih at.
S o 'z la ri
n u q u l
a ra b ch a ,
fo rsc h a,
fa la k n in g
gard ish ig a o 'xshag an ran g -ran g g a p lar... Kamba-
g 'a lla r och-yalang‘och, b u la r bo‘lsa nuqul dinni
gapiradi. Non bersin!
246
Men qotib kulam an:
— R ost, o ‘rto q , sening bilganing rost!
* * *
H a r kuni m aktabga boram an. M achit orqasidagi
to r hovlida, to lla r o rasid a oqqan m uzday suv
bo‘yida o‘tiram iz . Ham m am iz c h u w o s bilan, o‘qish
bilan m ash g ‘ulm iz. Domlam b ir chetda po‘stak
u stig a to ‘r t q at tax lab solingan eskigina ko‘rpacha
u stid a qo‘shni boy ota bilan gaplashib o 'tirib d i.
Boy gavdasi sem izgina, u stid a y arq irag an yangi
yalang to ‘n, boshida k a tta salla, qulog‘iga b ir atir-
gul q istirg a n , chap qo‘li bilan qalin soqolining
u chini o‘ynab-o‘ynab o‘ng qo‘lidagi y irik qahrabo
tasbehni barm oqlari orasida tin m ay ay lan tirad i.
U larg a yaqin o ‘tirg an im uchun su h b atlarin i eshita-
m an. Domlam piyolaga quyuq fam il choydan ozgi
na quyadi-da, ehtirom bilan boyga uzatadi.
— Ahvol g ‘oyat m ushkul, chalkash voqealar
bisyor, ta q sir, — deydi boy. — U lam olar g ‘oyat
m ushkilot bilan v a ’z-n asih at qilib, om m ani tizgin-
ga solmoqda, yo‘q esa xalq ju d a bebosh bo‘lib ket-
moqda. A yniqsa, qim m atchilik, don-dun tanq is,
narx-navo oshib, fu q aro n in g h a sra tid a n chang
chiqadi. Zamon buzildim i bilm adim , yom onlar,
fisq-fasodchilar ko‘p, kasaba degan tash k ilo tlarm i,
p ad arig a la ’n a t, eshitganm an, ammo o‘zim tu sh u n -
m aym an. U stala r ham ru sla rg a ergashib, xaloyiq
ichida g ‘alva ko ‘ta rib y u rish g an em ish. B a’zi
h arom zo d a ja d id la r «m ak tab islo h o ti» degan
nom a’qul m asalalar ko‘ta rib , s h a ria tn i oyoq osti
qilm oqda. M aktab m asalasi payg‘am barim iz davri-
dan qolgan m eros, arabcha q u r’on o‘qish farz-sun-
n a t. Zamon g ‘oyat qaltis, ta q sir. X udoga m unojot
qilaylikki, m u sh k u llarin i o‘zi oson qilsin.
Domlam choy quyib «ha-ha, himm» degancha,
sh o gird larg a im lab o‘qishga d a ’v a t etadi. Bolalar
c h u w o s bilan o‘qib, avjga chiqadilar.
— B ay-bay-bay, h a ro ra t balan d -e, ta q s ir, —
deydi boy d a s tr o ‘moli b ilan yelp inib v a te rin i
247
artib . — R ussiya, ayniqsa P e trb u rg , eshitishim ga
qarag an d a, besaranjom em ish. Podsho h a z ra tla ri
ta x td a n tu sh d i-y u , b u z g ‘u n c h ilik paydo b o ‘ldi.
Lekin xalq g ‘oyat suyundi, uni qonxo‘r va zolim,
derdi. To‘g ‘ri, N ekalayning qo‘li q attiq , zabardast
edi. Bu omi xalqqa sh un d ay bo‘lm asa bo ‘lm aydi
ax ir, ta q sir. Ammo zamon tin ch ib qolar. M uvaqqat
h u k u m a t sek in -sek in in tiz o m o ‘r n a ta r . Tash-
k ilo tla rn i b ir-b ir q u rita r. E sh itd im , h am m asin i
a sta-asta yo‘q q ilarm ish. Zodagonlar bilan hu k u m at
ra h b a rla ri P e trb u rg d a yangi podsho ko‘ta r a r e h ti
mol. B ir odil podsho to p ilar. Ammo u T urk isto n
o ‘lk a sid a y a sh ag an x a lq la rg a b irm u n ch a huq u q
berish ta d b irla rin i ko‘rsa kerak. Ulamo h a z ra tla ri
va boyon a h li zo‘r g ‘a y ra t b ilan ish la b , x alq n i
to ‘g ‘ri yo ‘lga solib, ay n iq sa, h u k u m a tg a ito a t
e ttiris h ch o ralarin i ko‘rm oqlari lozim. Lekin zamon
toshqin suvday bejo. Inshoollo, tin ch ib qolar.
Domlam va boy ikkovlari g an g ir-g u n g ir su h b at
qilib, hangom alashib o ‘tira d ila r. Tush boTgach,
boy o ‘rn id an qo‘zg ‘alib «uh», deya kerishadi-da,
tiz z ala rin i ishqalab, te rin i qayta-qayta a rtib , dom
lam bilan xayrlashadi v a salm oqlanib sekin-sekin
yu rib chiqib ketadi.
B izlar och, horib charchaganm iz, tom oqlarim iz
b o ‘g ‘ilgan . «Shin-shin, bo ‘ldi peshin! Z ot-zot,
bo‘ldi ozod!» deym iz. Domlam «Bas!» deydi. Bola
la r c h u w o s bilan, q iro at bilan b ir shingil Q u r’on
o‘qiydilar-da, duv tu rib , b ir zum da shovqin bilan
tarq alad ilar.
Domlam m enga v a o‘n tach a bolaga javob berm ay
olib qoladi.
— D arrov yaxshi kiy im lar kiyib, salla o‘rab ke-
lin g lar, — deydi sekin. — O qm achitda bem or bor
ekan, hali odam kelib tayinlab ketd i, ziyofat
quyuq, tezdan y u g u rin g lar.
Ham m am iz duv ko‘ta rilib , uy-uyim izga cho-
pamiz.
O datda m aktabdan qaytgach koptok o‘ynaym iz
yoki oftobda tom m a-tom to ‘polon qilib yuram iz.
248
A hyon-ahyonda xo‘roz u ris h tirish n i havas qilib
qolam an. A taylab Y angibozordan b ir x o ‘roz olib
kelganm an. U ju d a ran g d o r, p a tla ri y alt-y u lt qila
di, qip-qizil to j la ri kelishgan, sersav lat. B ir-bir,
a sta bosib, m ag‘r u r y u rad i. Bu xo ‘rozga x a rid o rla r
k o ‘p. B olalar «qani u ris h tira m iz » deb xo ‘ro zlarin i
k o 'ta rib kelishadi.
A w a lo raqibim ning xo‘roziga n azar solam an.
K eyin x o ‘ro zim n i d a v ra g a qo ‘yib yuboram an.
B olalar jim bo‘lib, havas bilan tik ilib qolishadi.
Men titr a b oppoq oqarib, qarab tu ra m a n . X o‘rozlar
astoydil tash lash ib, yulqishishadi. B olalar ham
jim , tiq etg an to vush yo‘q. Raqib xo ‘roz juda zo‘r.
M ening xo ‘rozim yaxshi u rish ad i, qolishm aydi.
U larn in g p a tla ri yulinib, ham m ayoqlari qonga
belanadi, rosa charchab holdan toyadi. «Bas, bas,
holdan ketd i, biroz dam olsin!» deb xo ‘ro zlarn i
a jra tib olam iz. Men xo ‘rozim ni quchoqlab, «joni-
vor» deb p a tla rin i silaym an, to jla rin i o‘pam an.
B olalar b irisi m aqtab, b irisin i kam sitib o ‘tira d ila r.
T u rg ‘un a sta qulog‘im ga shivirladi:
— Hey, eh tiy o t bo‘l. A hm adning xo‘rozi tu rq i
sovuq, zo‘rg a o‘xshaydi cham am da. X o‘rozingni
u rin tirib qo‘yma.
— Tole-da, tole, m ayli, ammo cham am da meni-
ki polvon, bilam an o ‘zim.
B irpas tin d irib , xo‘ro zlarn i yana o ‘rta g a tash-
laym iz.
J a n g a w a lg id a n ham qiziydi. Ikkala xo ‘roz zarb
bilan tep ish ad i. B ir-biri atro fid a n g ir-g ir aylanib,
yana b ir-b irin in g p a tla rin i yulishga kirish ad i. Goho
p ay t poylab, b ir-b irig a s h a r tta ch o v u t soladi.
B ird an A h m ad n in g x o ‘ro zi balan d kelg an d ay
b o ‘ladi, m ening xo ‘rozim b ir-ik k i q a ttiq ham la qila
d i, lek in A h m ad n in g x o ‘ro zi c h arch ad i sh ek illi,
to ‘satd an , o‘zini davradan to rtib , b ir chetga qocha
di. B olalar c h u w o s ko‘ta rish a d i. Men xo ‘rozim ning
yoniga borib, erk alab , qo‘lim ga olam an. M ahalla
bolalari duv etib , ketim dan ergashib, x o ‘rozni silab-
siypab, o‘pib, quchoqlab, men bilan b irga y u rad ilar.
249
Men x o ‘rozni m ag ‘r u r holda ko‘ta rib , uyga k ira
m an. U n i ta sh la b , ko ‘chag a chiq am an . Ammo
Ahm ad sho‘rlik qovog‘in i solib, y ig ‘lam sirab o‘z
xo ‘rozini olib hovlisiga ketgan bo‘ladi.
H afsalam p ir bo‘lgach, x o ‘rozga x a rid o r ko‘p
bo‘lgani uchun b ir kun sotib yuboram an.
Yoz b irpasda o ‘tib ketadi.
* * *
S en tab r oy lari... B ir k uni T u rg ‘un ikkovim iz
ko ‘m ir bozorga b o ram iz. B ozorda a ra v a la rd a ,
tu y a la rd a bog‘-bog‘ beda, qop-qop tap p i, g ‘aram -
g ‘aram pichan, sa rjin -sa rjin o‘tin ... O dam lar o rasi
dan tu rtin a - tu rtin a bedana bozorga o‘tam iz. Bu
yerda bedanabozlik avjida. Bu bozorda so‘kish,
u rish , jan jal ko‘p b o ‘lib tu ra d i. To‘d a-to ‘da beda-
nabozlar yeng uchlarida bedana, h a r qayer-har qa
yerda d av ra bo‘lib, zavq bilan, eh tiro s bilan berilib
bedana u ris h tirish bilan m ashg‘ullar. Tuzoqchilar
olib kelgan x alta-x alta bedanalarni y ig itla r va chol-
la r b irpasda talab , qo‘y n ilarig a solib oladilar. Biz
yosh bolalar yalinib-yolvorib ham q u ru q qolamiz.
T u rg ‘un m enga qarab:
— O lasanm i, olm aysanm i? Oladigan bo‘lsang
y axshisini, zo‘ravonini ol! B ir ko ‘taram iz, keyin
bozorga solamiz! — deydi.
Men hayron bo‘lam an:
— B ir necha m a rta qo‘lga tushg anm an . B u ltu r,
uzog‘ yili bozorga kelib bedana oldim: chollar,
o‘sp irin la r, yax sh i, zo‘r , m ana ko‘r, arzon-a,
arzon, v ag 'illab tu rip ti, o‘zing q ara, deyishadi.
Oldim, o ‘lguday u rin ib , necha kun havas bilan
ko‘ta rd im , lekin qochoq chiqdi. D ehqondan olish
kerak, — deyman.
T u rg ‘un a g ‘rayib qoladi:
— A ldaydi-da, aldaydi b u lar. H am m asi tirriq .
To‘g ‘ri ay tasan , dehqondan olish kerak, yangi, zo‘r
bedana bo‘lishi kerak.
A ylanib yu rark anm iz b ir dehqon kelayotganini
ко‘rib qolamiz. Y u g u ra borib, zo‘r berib yalinam iz.
250
— Jo n aka, o‘rg ilay aka, u rish q o g ‘i bo‘lsin,
b itta yaxshisidan bering!
— M ana ol-e! — deydi dehqon b ir xaltad an
bedana chiqazib. — P u lin i cho‘z darrov! — deydi u
y ak tag in in g changini qoqib.
Belbog‘im dan ikki ta n g a chiqarib beram an:
— Zo‘rm i, am aki, ro stin i ay tin g ? — deyman
bedananing tu m sh u g ‘iga qarab.
T u rg ‘un bedanani qo‘lim dan oladi.
— Chakki emas! K o‘ta rish kerak-da, m ullaka,
ro stm i, — deydi u dehqonga.
— K o‘ta rsa n g zo‘r bo‘ladi. Bas, jo ‘na! — deydi
dehqon.
H ovliga chopamiz. Bedana goh T u rg ‘unga, goh
menga o‘tadi.
Uyga kelgach, e sh ak q u rti izlashga kirisham iz.
S en tab r oyi bo‘lgani uchun esh a k q u rtla r in-iniga
kirib ketganm i, hech topilm aydi. Zax joylardan,
go‘ng orasidan, kesaklar, g ‘is h tla r tag id an qidi-
ram iz. K o‘p u rin ib , besh-o‘n ta q u rt topam iz va
bedananing tu m sh u g ‘in i yirib og ‘ziga tiq ish ti-
ram iz. Suv purk ab, yengim ning ichiga olib, usti-
dan qo'lim ga k a tta belbog‘ni о‘ray man.
— C h ig irtk a topam iz, ju d a m ast qilarm ish
bedanani, — deydi T u rg ‘un va ch ig irtk a izlab qa-
yoqqadir yug u rad i.
Men kosiblar oldiga kirib , qo‘lim da bedana,
m ag‘r u r o‘tiram a n . U lar hayron bo‘lishadi.
— Qani , e-ha, ko‘ray lik , zo‘rm i? — deydi xal-
fa lard an biri.
— B ir yaxshilab te rla sin , yangi, hali asov, —
deym an.
U lar
k o ‘rsa tm a g a n im g a
q o ‘y a rd a -q o ‘ym ay
bedanani qo‘lm a-qo‘l o‘tk azish ad i.
— Semiz ekan, yaram aydi, urishm aydi, yigit-
cha, ovora bo‘lm a. Zo‘r bedana darro v bilinadi, —
deydi u sta.
Men bedanani olib yana belbog4 bilan o ‘raym an.
— Ovchidan oldim. Bedanam og‘ir, tu rish i
chakki emas, — deym an jid d iy tu sd a.
251
S ho g ird lar qalin kitobni qo‘lim ga tutq azish ad i:
— Qani, jind ay o ‘qi!
B edana
b ir
qo ‘lim d a,
ik k in c h i
qo ‘lim da
«Jangnom a».
Ovozimni baland ko ‘ta rib , ohang bilan o‘qiy
boshlaym an.
E rta la b m ak tabg a k e ta rk a n m a n , T u rg ‘un g a
bedanani berib, tay inlay m an :
— M ana, ko‘ta r, lekin e sh a k q u rti topib ber,
davosi shu.
B edanani u ch -to ‘r t k un u rin ib k o ‘ta ra m an ,
donni o 'lg u d ay oshalaydi, lekin «churq-churq»
etad i xalos, boshqa gapi yo‘q. A yniqsa T u rg ‘u n
xunob bo'ladi. Q ayerdandir eski to ‘rqovoq topib,
yamab, shirachlab bedanani ichiga solam iz. Eski
pachoq suvdonga suv to ‘latam iz, don solam iz,
to ‘rqovoqni sh iftg a osamiz.
Ikkovim iz d ilg ir bo‘lib, falak n in g g ard ish id an
bir-birim izga shikoyat qilib, xafa bo‘lib yuram iz.
B ir kun zerikkan vaqtim da men T u rg ‘unga
m aslahat solam an.
— Bozorga borsak, meva g ‘a rq pishgan h o zir...
A rzon olm a, olxo‘ri topib, dehqonlardan olsak,
o ‘tirib sotsak, nim a deysan-a?
T u rg ‘un hovliqib, hayajon bilan o ‘rn id a n tu rib
ketadi:
— Qoyil, m ana bu gapingga qoyilm an. Bozorda
tu rli-tu m a n meva m o‘l. O lx o 'ri ayniqsa chaqqon,
o‘ziyam arzon-da a x ir. Ammo pul yo‘q-da? 0 ‘zing
topasan pu ln i, o‘rto q , dastm oya kerak! — deydi
o‘ylanib.
— Bedana qim m atga tu sh d i, bu b ir. Oyimdan,
dadam dan yalinib b itta -b itta yiqqan pulim olti
tan g a xolos. N arx-navo oshgan, olti ta n g a ozlik
qiladi. O tangga yalin, T u rg ‘unboy, sen ham olti
ta n g a qo‘sh. U nda ham ozlik qiladi-yu, lekin h ar
k u n bozorga borib a y la n tirs a k tu g ‘ib beradi.
H arak atd a b a ra k at, deyishadi boboylar.
S ek in -sekin T u rg ‘u n la rn in g u y ig a k iram iz.
T u rg ‘u n n in g silnam o bukchaygan o tasi ayvonda,
252
orqasida yo stiq , devorga su y an g an ch a oftobda
cVtiribdi.
— Dada, lekin esh itin g avvalo gap im n i... —
deydi T u rg ‘un dadasi oldiga yaqin cho‘qqayib,
yalingan ohangda.
— Bozorda m eva ko‘p, haddan ta sh q a ri ko‘p.
— To‘g ‘r i, m eva k o ‘p, lek in ta n g a y o ‘q
bechoram iz, — deydi dadasi kulim sirab. — Qovun
deganda ayniqsa o g'zim izning suvi keladi, go‘dak-
la r. P o ‘chog‘iga zorm iz.
T u rg ‘un ta ja n g bo ‘ladi:
— E, tu sh u nm ay siz, sab r qilib esh itin g a x ir, jon
dada, esh itin g gapni. M usavoy ikkovim iz tusham iz
bozorga. M usada olti tan g a bor, naqd pul, men
qo‘sh am an o lti ta n g a , olx o ‘ri olam iz, arzon,
bog‘dordan n a rx n i pishitib olamiz. B alandm achitga
olib kelib, chakanalab sotam iz. H ar ku n i ertalab
bozordan arzo n g a olxo‘ri olib kelib foydasiga
sotam iz. T ushundingizm i? Q arabsizki, besh-o‘n
k u n d a m o‘may pul bo‘ladi. Innaykeyin pulga
yolchib qolam iz. Go‘sht-m oy chaynaym iz. Lekin
M usavoy balo, bu aqlni u topdi. Qani, yo‘q dem ang,
olti tan g a berin g ho zir, bozorga chopamiz!
Endi men otan i u stalik bilan av ray boshlaym an.
Choi o‘ylanib, keyin deydi:
—
To‘g ‘r i,
o ‘y la g a n la rin g
jo y id a,
lek in ,
M usavoy o‘g ‘lim , o ‘zing bilasan, T u rg 'u n yolg‘onni
ko‘p gap irad i. P u l beram anu, bozorga borsa m anti,
go‘s h t kuydi, h a r xil taom larn i yeb yurm asin
ta g ‘in.
T u rg ‘u n n in g jo n i chiqib k e tad i. Men u n i
bosaman:
— T u rg ‘unboy, d a d an g h a z illa s h y a p tila r...
T u rg ‘unboy pul desa o‘zini arsh i a ’lodan tashlay-
d i, — deym an otasiga, — puln in g qad rin i biladi,
bering, ko ‘rasiz, h a r k uni g 'arch c h a moy, g o 'sh tu
halvoyu, pashm ak chaynaysiz.
Choi boyoqish, yostiqdan o ‘zini uzib, qo‘ynidan
x altasin i oladi-da tanga-chaqa aralash o lti tan g an i
qayta-qayta sanab T u rg ‘unga uzatad i.
253
— A garda sa rf qilib qo‘ysang, ja g ‘ing n i om bir
bilan su g 'u rib tashlaym an!
Meva bozorda savdo su st. T ilanchilar va devo-
nalar, boshqa deyarli hech kim k o 'rin m ay d i. Vaqt
peshindan oqqan. Biz te n tira b yu rib , unda-bunda
to 'x ta b o lx o 'ri qidiram iz. Bozorda xilm a-xil o lx o 'ri
ko ‘p, ammo ju d a q im m at. Biz esa a rz o n in i
izlaym iz. N ihoyat topam iz, ammo dum bul, mayda,
olxo‘rig a o ‘x sh ag an tu s i yo ‘q. Y ag ‘ir , iflos,
ko‘zlari shilpiq y ig itd an so‘raym an:
— N arx i qanday bo‘ldi? A rzonroq bersangiz
olamiz, aka.
Shilpiq chiyillab gapiradi:
— N a rx i a rz o n , qand c h ay n ay san , qand,
jiyan! — deydi.
T o 'satd an b ir chol bizga yopishadi:
— Beri k ellaring, olxo‘rim i o‘sha ham? P u f sas-
siq, odam yeydimi shuni? — sh iv irlay d i sekin. —
M ana bu sh afto lijo n n i tom osha qillaring! M ana, liq
etib o‘zi tom oqdan o‘tib ketadi-ya. N arx i ham
arzon!..
Biz sh afto lin i ko‘zdan kechiram iz.
— E,-e, bo‘lm aydi ham m asi ch irig an , qorayib
ketgan-ku!
— Yo‘-yo‘-yo‘q, ollaring o ‘g ‘illarim , arzonga
beram an.
N ariroq tu rib m aslahatlasham iz.
— Mayli, bering, necha pul n arx i? — so‘raydi
T u rg ‘un.
— Qadog‘i b ir ta n g a, suv tek in -a, chiroqlarim ,
ju d a arzon.
Chol belbog‘idan silliq nosqovoq olib k aftig a
to ‘kadi-da, o g 'zig a qoqadi.
— A rzon-a? — deb shivirlasham iz.
Savdo zo‘r bo‘ladi. Talashib, to rtish ib q a d o g ln i
b ir m iri kam b ir tan g ad an , jam i o ‘n ik k i tangaga
s h a fto li olam iz. E zilg an , c h irik , q o ra y g a n lar
aralash to rtib , uydan olib kelgan k a tta savatga
solam iz, sh afto li sav atn in g tag id a qoladi. G 'izillab
bozordan chiqib B alandm achitga boram iz. N afs
254
o ‘lg u r yomon. Q orayganlaridan ik k ita sin i qo‘lim ga
olam an v a b itta sin i T u rg ‘unga uzatam an . Shu
ta riq a o 4n tach asin i yeb qo‘yamiz.
— Yomonsan-da, yutm asam o ‘rio q lik d an chiqa-
man-da, — deydi T u rg 'u n koyigan bo‘lib.
B alandm achitda sam ovar baqqolchiliklar ko‘p,
K attak o n hovuz bo‘yida sav a tn i oldim izga qo‘yib
o ’tiram iz.
— T osh-tarozi yo‘q-ku, T u rg ‘un? — deyman
b ird a n esim ga tu sh ib . — Endi nim a qildik, a?
— X arid o r kelsa anovi baqqoldan chopib to rtib
kelam an, — deydi T u rg ‘un.
— B aqqollar bizni ko‘rib , ensasi qotib qoldi-ku?
— E, am akim ning h u jrasid a b ir taro zi к о ‘rgan
edim, — deydi o ‘ylab-o‘ylab T u rg ‘un . — Bo‘p ti,
hozir g ‘izillab olib kelaman! Hozir! — deb chopib
ketadi.
Oldim dan k atta-k ich ik odam lar o‘tib tu ra d i,
lekin sh afto lig a kim sa boqm aydi, hech kim ning
ish i yo‘q. B itta-y arim ta x a rid o rla r baqqollardan
chiroyli, yax sh i pishgan s h a fto lila rn i oladilar.
M ana, T u rg 'u n n in g qorasi ko‘rin ad i. Yonimga yet-
ganda ko‘ram an k i, ta ro z i p allalari qozonday, ip lari
ham b iri k alta, b iri uzu n , b iri ip, b iri zan jir. Toshi
bo‘lsa — b ir qadoqligi rasm iy qadoq tosh, yarim
qadoqligi — b ir parcha g 'ish t?
— Sotdingm i? — so‘radi T u rg ‘un. — Qancha
pulga?
— Yo‘q, x a rid o r yo‘q, — deym an u yoq-bu
yoqqa qarab, ich-etim ni yeb.
— Yo‘g ‘-e, xudo xohlasa sotam iz! — deydi k aft-
la rin i b ir-b irig a ishqalab T u rg 'u n . U ning vaq ti
xu sh , g ‘a y ra ti toshgan.
— Qani, sh afto li qand, olib qolinglar! N a w o t
sh afto li, asl shaftoli! A sl-da, asl! — qichqiradi
T u rg ‘un tik tu rib baland ovoz bilan.
— Yo‘qol, harom ilar! S hafto lin g q u rsin , chirik-
ku! H am m asini to ‘k ariqqa! — deyishadi baqqollar.
Men uyalib yerga qaraym an, ammo T u rg ‘un
pisand qilm ay sh afto lin i m aqtaydi.
255
Mana bird an T u rg ‘unn in g u k alari — yetti-
sakkiz yash ar bola va olti yoshlarda qizaloq g ‘izil-
lab kelib qolishadi.
— Shaftolim i? Qani, ko‘ray , — deydi o ‘g ‘il
ukasi sav at oldiga cho‘qqayib.
— Yo‘qol! Yo‘qol, ketlaring! — deydi T u rg ‘un
do‘q qilib.
Men ikkoviga b itta d a n ezilgan sh afto lidan b era
m an. S ev inish ib, og ‘iz la ri q u lo g ‘id a, y u g u rib
k e tish ad i. B itta -y a rim ta bola-baqra, k a m p irla r
oldim izda b ir lahza to ‘x tab so‘rab o ‘ta d ila r. Turib-
tu rib : «C hirigan ekan!» deb ketib qoladilar. Xunob
bo‘lib o ‘tirg an im izd a b ir bola to ‘xtab , sh afto lilarn i
qo‘llarid a ay lan tirib ko‘radi.
— T ort yarim qadoq, n arx i necha pul? — deb
so‘ray d i u.
Ikkovim iz birgalashib m aqtaym iz.
— Asl shaftoli! A rzon o ‘ziyam! Tanlab beramiz!
B ir ta n g a qadog‘i!
T u rg ‘un zavq bilan ta ro z in i ro stlab , sh afto lin i
to rta d i.
— M ana, og ‘ayni, o g ‘iri sizniki! — deydi
T u rg ‘un.
X u fto n d an keyin k o‘chada qatnov tam om tin-
gandan so‘ng och, h o rg ‘in , savat va taro zin i
ko‘ta rib m ahallaga qaytam iz. S haftoli sho‘rlik n in g
ikki-uch qadog‘i bazo‘r sotilg an . T u rg ‘un xafa,
jah li chiqqan, asabiy.
— N im a deym an a x ir otam ga?
X o‘p o ‘ylaym iz ikkalam iz. K assirlik n i men qil-
ganm an. P u ln i qayta-qayta sanab:
— Uch tan ga, to 'q q iz pul bo‘p ti, — deym an. —
Lekin e rta g a a lb atta sotib qo‘yam iz, o‘ldim i axir!
Lekin eh tiy o t qil kamimasin! 01 m ana uch ta n
gani! — deym an pulni uzatib. — D adangga ber.
V aqtlik tu rib g u zarg a chiqam iz. Ishqilib, pul-
laym iz-da, o‘rtoq . X afa boTm a, v aq tix u sh lik bilan
k ir, chol fahm lab qolm asin ish n in g pachavaligini.
Ammo sh afto lin i odam ko ‘rm as joyga qo‘y, — deb
qayta-qayta tayinlaym an.
256
C harchab hovliga k iram an . B uvim , ayniqsa
oyim jah li chiqqan.
— Daydi o ‘lm ag u r, qayoqda qolding? — so‘-
raydi buvim .
— Yo‘qolib ketdin g , x a v o tir olib o ‘ldik-ku? —
deydi onam yuzim ga sinchiklab tik ilib .
Qovog‘im ni solib deym an.
— Y urgan edim ... X av o tiri nim asi? Qornim
ochdi...
A riq d a n a rid a n b e ri qo‘lim ni chayam an-da,
ayvon labiga o‘tiram an .
K am pir sh an g ‘illay boshlaydi:
— Shahodat, b iro r h u n arg a b er b uni, tezdan ber
buni, tezdan ber! 0 ‘rg an sin b ir ishni, tirik ch ilik -
ning qad riga yetsin! Qachongacha daydib yuradi?
Onam kosada m oshkichiri olib kirad i va buvim-
ga qarab deydi:
— Qo‘ying, o ‘qisin, m ulla bo‘lsin!
Ikki «pishiq»ning barbod bo‘lgan sh afto lifu -
ru sh lig in i bilib qo lish larid an qo‘rqib, yuragim
po‘killaydi.
* * *
«Zarqum» degan kitob bor. B ir kun bozorga
borib, sahhoflikdan olganm an. «Bozordan «Zar
qum» kitob oldim» desam , onam sevinib: «Eshit-
gan m an , ju d a ajoyib kito b . J iy a k n in g puliga
olgandirsan-a? Ha m ayli, yaxshi qilibsan, b ir vaqt
o‘qiganm an», degan.
Ayvonda kitobni varaqlab, chiroq oldida o‘tira-
m an. K itob g ‘oyat diniy — H a zra t Ali jang qilib,
k o firla rn i qirib m usulm onlarni u larn in g jabr-zul-
m idan q u tq a rd i, deb hikoya qilard i bu kitob.
Buvim o ‘rn id a n boshini ko‘ta rib o‘tira d i.
— Qani o‘qi, din , sh a ria t, payg‘am barim iz ha-
qidagi h ik o y atlarn i topib o‘qi! B ir ku n bozordan
almoyi-aljoyi n a rsa la rn i olib kelgan eding, bilma-
dim , «M ushuk va sichqon»m idi, esim da yo‘q. Esiz-
esiz pul. O tang kelsin Y angibozordan, sani xo‘p
chaqam an, qarab tu r. Qani o‘qi! — deydi jahl bilan.
9 — 4 4 5 2
257
— Bas-e, ko‘p u rish m an g , kam pir, «M ushuk va
sichqon» hikoyasi biram ajoyibki, to ‘q odam lar
bilan faq ir odam larni m ushuk bilan sichqonlar
orqali hikoya qiladi u kitobda. M aqsadi ju d a ib rat-
om iz. M ushuk iflo s, p o ra x o ‘r , to ‘q, ochko'z
odam larni fosh qiladi, sichqonlar bo‘lsa faq ir,
m u sh tip ar, m iskin, g ‘arib , m o‘m in-qobil k ish ilarn i
ta sv ir etad i. U qdingizm i, kam pir? Lekin ibratom iz
kitob.
Buvim ensasi qotib ketadi.
— Sen shum bola, o ‘zingga y e tg an mah-
m adonasan, — deydi yuzini te sk a ri o‘girib.
Q oshiq-tovoqlarni
y ig ‘is h tirib ,
onam
ham
ayvonga kelib o ‘tira d i.
— 0 ‘qi jinday, h a z ra t A li voqealaridan eshitay-
lik, — deydi tizzasig a ishpechini olib.
Men kitobni a sta varaqlashda davom etam an va
hikoyalarni zavq, eh tiro s bilan o‘qiym an. Onam
boyoqish ishpechi tizzasid a, ammo jim , xayol sur-
gan holda, ko‘z yoshlarini a rta -a rta tin g lay di.
Birdan hovliga b ir to ‘da bolalar kirib kelishadi.
— Sam ovar to ‘la odam. Tez y u r, qiziqchi kelip-
ti, ju d a m ash h u r qiziqchi, — deydi T u rg ‘un.
Bolalar b irin -k etin chuvillab q istash ad i meni.
I r g ‘ib o ‘rn im dan tu ram an -d a, kitobni tokchaga ota-
m an;
b o la la r b ilan O qm achitga y u g u ra m a n .
Sam ovarga yetib boram iz va hovuzning b ir chetida
o‘tiram iz. Sam ovarning sahni keng. B ir yonida
kichik m aktab, b ir tom onida k a tta ch u q u r hovuz,
a tro fid a azim to lla r, q ay rag ‘ochlar, baland, adl te-
ra k la r. Qadim zam onlardan b eri b ir vaq f joy.
T o 'rid a k a tta b ir qabr-sog‘ana bo r edi shekilli.
B urchakda qadim dan m ash h u r devona o‘tira d i.
B a’zan xonish qilib qo'yadi. B ir v aq t buvim hikoya
qilishicha otam ning bobosi ay tg an ekan. K a tta
bobom v aq tid a bu devona yig itch a bo‘lgan, uning
ustax o n asid a m ahsi tik k an . 0 ‘zi xush ovoz, doim
qo'shiq ay tark an , chiroyli, aqlli, kelishgan y ig it
ekan. U b ir qizni yaxshi k o 'ra rk a n , qizning ota-
onasi d astid an zolim falak y ig it va qizni b ir-biridan
258
judo qilgan, keyin ishq dard id a y ig it savdoyi
devona bo‘lib, esi hu sh id an ajrab , te n tira b qolgan.
Endi u q arig an , siljim ay b ir bu rchak d a o‘tira d i.
S am ovar g ‘ich odam . S u p a la r, so‘rila rd a g i
n am atlar, sholchalarda xalq zich o‘tirib d i. Unda-
bunda k a tta osma chiroqlar charaqlaydi. U zun yak-
tak , yangi beqasam to ‘nm i, u n u td im , olacha to ‘nmi
kiygan J o ‘ra qiziq q a rg ‘a shohi qiyiqcha yelkasida,
do‘ppi y arim ta, hovliga tu sh ad i. X alq kulib jim
bo‘ladi, biz bolalar ham te ra k la r o stida jim o ‘tirib -
m iz. J o ‘ra qiziq qiziqchiligini boshlab, h a r xil oldi-
qochdi voqealarni v ald irash g a tu sh ad i. X alq kulib-
kulib qo‘yadi. Ammo, avval eshitganm an qiziqchi-
larn i, u la r xalqni hayajonga soladigan, g ‘oyat
kulgili, ib ra tli, tu rm u sh , tirik ch ilik haqidagi ajo
yib gap larni a y tish ard i. Lekin J o ‘ra qiziqning qi-
ziqchiliklari unday nozik em as, qo‘pol, uy atli
so‘zlar yog‘ib tu ra d i.
X ullas u m enga yoqmaydi. B irdan indam asdan
o‘rn im dan tu ram an .
— 0 ‘tirsan g -ch i, askiyani qiyib yuboradi, —
deydi ko ‘ylagim ni to rtib T u rg ‘un.
— H am m asi oldi-qochdi, k u fu r to ‘la, hayo
yo‘q, — deym an va uyga jo ‘naym an.
* * *
M ak tab d an
q a y tg an im d an
keyin
h am isha
g u z a rg a sho sh am an . M isk a rla r, tu n u k a so z la r,
kosiblar oldida o‘tirish n i, oldi-qochdi gaplarni,
b u ru n g i zam onda o‘tg a n voqealarni e sh itish n i
yaxshi ko‘ram an. M iskarlar, chegachilar, tu n u k a
sozlar ko‘p an tiq a g ap larn i, h a r qaysilari o ‘zlari-
ning p irla rin i, riso lalarin i yaxshi b ilad ilar, sh u lar
haqida ko‘p g ap irad ilar. «Tem irni topgan usta
Dovud pay g ‘am bar bo‘lad ilar, ko‘p h ik m atlarn i,
ajoyib tilsim la rn i bilg an lar» , «M iskarchilik Odam
A todan boshlangan», deyishadi.
— M iskarlar risolasida ay tilg an k i, m iskarlik
Odam A todan qolgan h u n a r, Odam A toga bihisht-
dan Ja b ro il alayhissalom olio taoloning b u y ru g ‘i
259
bilan k eltirg an ekan lar. M iskarlik nihoyat a ’lo
h u n a r, h u n a rla rn in g gav h ari, — deydi uzu n soqol-
larin i tutam lab m iskar chol.
U m isk arlik n i m aqtashni ju d a yaxshi ko‘radi.
K ulganda qisiq ko‘zlari yum ilib ketad i va og‘zida
qolgan oldingi ik k itag in a tis h i so ‘zlaganida liqillab
tu ra d i. Bu muloyim fa q ir m iskar hanuz ko‘z oldim-
da.
— H u n a rla rn in g eng m u q ad d asi baqqolchi-
lik , — deydi K arim baqqol. — O d am larnin g
h o jatin i chiqarib o‘tira d i baqqol, ko ‘p savob ish
baqqolchilik. A yniqsa tu z fu ru sh lik n in g sad ag ‘asi
k e tsa bo‘lad i. T ao m larn i laziz q ila d ig a n eng
z a ru r n a rsa tu z -d a , a x ir. M ing yo g ‘ soling,
g o ‘s h t soling, tuz boTm asa taom ingiz b ir chaqa-
ga arzim aydi-da.
Men m isk a rla rn in g , b aq q o llarn in g g ap larin i
diq qat bilan tin g laym an . Z erikkanim dan so‘ng
kosiblar oldiga o ‘tam an.
— E, og‘ayni, keling-keling, b ir kitob topib
qo‘ydim , qani b ir o ‘qib berin g , ajoyib, ta b arru k
hikoyalar, b ir o‘qib bering, ch iro g ‘im M usavoy, —
deydi o‘r ta yoshlardagi, qora soqolli, ra n g p a r
kosib.
Men kitobni olib, sekin varaqlaym an, hafsala-
sizgina bir-ik k i riv o y atn i o‘qiym an.
Zerikib ikkinchi do‘konga o‘tam an. B aland
m achitga q arshi kichkina to r do‘kon bu. Kosib-
ning, ism i x o tirim d a yo‘q, b u rn i tu sh g an , ham isha
qalin qog‘oz bogTab yu rad i. Lekin o‘zi oTguday
o lifta, o ‘ttiz g a borganm i, borm aganm i, bilm aym an.
Boshida ham isha yangi cham andagul do ‘ppi, bilagi-
ga xilm a-xil m unchoq taq ilg an . A yniqsa shu mun-
choqlariga qarasam kulgim qistaydi. U sta m ahsi
tik ad i. U ning o‘n olti-o ‘n y e tti yoshlardagi shogir-
di bor. Shuning uchun tez-tez, deyarli h a r ku n i bu
do'konga kirib, jinday o ‘tiram a n . A bror kam gap,
indam as, jid d iy yigitcha.
— U sta, yaxshim isiz, ish la r qalay? — deyman
eshikka yaqin joyga cho‘kkalab.
260
— Chakki em as, inim , y ig ‘ib qo‘ygan gaplarim
ko‘p, — deydi puchuq u sta kulib.
Lekin A b ro r ch u rq etm aydi, ip ni qulochkashlab
to rtib , chokni pishiq tik ad i. P a stg in a k u rsid a de-
raza oldida o‘tira d i u. U sti boshi yupun, m o‘ylovi
endigina ko‘rin a boshlagan, yuzi jiddiy, qoshlari
o‘siq, ko‘zlari m a’noli bu yoqimli y ig it Degrez
m ahallalik, faq irg in a oiladan.
U sta oldidagi kunda u stid a charm ni qirqa-qirqa
tin m a y u n d a n m u n d an ezm alik q ila y o tg a n id a
A bror b ird an un in g gapini bo‘ladi:
— X o‘sh, M usavoy, o‘qishing yaxshim i?
— E, nim a bo‘lard i, eski m aktab-da, chakkam ga
tegdi! — javob beram an unga.
A bror indam aydi, yana uzoq su k u td a ishni
tik av erad i. U sta ta g ‘in gapini davom e ttira d i, tu r-
m ushning o g ‘irlig id an , s a ’yi-h arak atd an gapiradi:
— E, o ‘qish to ‘q larn in g ishi, m aktabni ularga
chiqargan xudoyim , kam bag‘alga chikora! Musavoy
ukam , h u n ard an u n a r, deydilar. Mahsi tik , kavush
tik , sartaro sh lik qil, ishqilib, h a r b ir y ig it qanday
bo'lm asin b ir h u n a rn i o ‘rg an ish i kerak. M iskar
bo‘l, baqqol bo‘l, m ana bizga o‘xshash kosib bo‘l,
tirik ch ilik qil. B ir y ig itg a q irq h u n a r oz, deganlar
boboylar, h u n a r o ‘rgan!
— To‘g ‘ri aytasiz, h u n a r xazina, — deydi A bror
ishdan boshini ko‘ta rm a y , — lekin, u sta, xazina-
ning eng u lu g ‘i — maktab! — K o‘zlarin i o‘ynatib
b ir qarab qo‘yadi bizga.
U ning bu gapi m enga ju d a yoqib ketadi.
— Indam as balo-ku! — deydi kulim sirab u sta
boshini liqillatib A brorga imo qilib.
— Anov kun i kechqurun m ahallam izdagi olifta-
la r, tom osha ko ‘rasan , y u r, deb m eniyam surgash-
di, — deydi A b ro r u stan in g gapiga parvo qilmas-
dan. — G orodning uzun k a tta ko‘chalaridan yura-
y u ra b ir k a tta boqqa chiqdik, « tiyatir» degan k a tta
b ir binoga kird ik . H a, « tiy a tir bu», deb o‘rtoq larim
tu s h u n tiris h d i m enga. Y ig‘ilg an larn in g ak sariy ati
o lifta-o lifta yoshlar edi. B ir v aqt qarasam , to ‘r
261
tom onga tu tib qo‘yilgan p ard a ochildi, q arshida b ir
supa ayon bo‘ldi, un i «sahna» deyisharkan. «Baxt-
siz kuyov» degan tom osha ko‘rsa tish d i. A bdulla
Qodiriy degan b ir kim sa yozgan ekan. Shunday
fo jiali voqealarni ko‘rsa tish d ik i, qotib qoldim.
D unyoni u n u tib yubordim , go‘yo shu d ah sh atli
voqealarning ichida o‘zim ham yurg an d ay bo‘ldim,
ko‘zlarim dan tirq ira b yosh chiqib ketdi.
Men hayron bo‘lib, angrayganim cha qiziqib
tinglaym an.
— A rtistla rn in g ham m asi havaskor, yosh erkak-
la r, lekin b ir-ik k ita si x o tincha kiyinib olgan, —
kulib yuboradi A bror, — ovozlaridan bilasan erkak
ekanini.
— E, ham m asi oldi-qochdi gaplar-da, — deydi
u sta charm ga suv purkab. — T urm ushda h a r b ir
fo jiali, d ahsh atli voqealar bo‘ladiki, ko‘p ko‘rgan-
miz. Qani jiy an , b itta suv olib kel-chi, — uzatad i
menga sopol kosani.
Dik etib tu ram an -d a, hovuzga chopam an. Hovuz
yaqin, g u zarn in g o‘zida. K osaga limmo-lim suv
to ‘latib do‘konga qaytam an.
Shu pay t u stan in g oshnasi, tram v ay ishchisi
men bilan oldinm a-ketin do ‘konga kirib keladi.
U st-boshi yupungina, o‘ttiz -o ‘ttiz besh yoshlarda
u. Ovozini ham isha b aralla ko‘ta rib gap irad i. H ozir
ham eshikdan kirib so‘ra sh ish i bilanoq u stag a
nim anid ir baqirib g ap ira boshlaydi.
A bror jim gina chok tikm oqda. U ning allaqanday
xayol og‘ush id a o‘tirg a n in i y u zlarin in g , ko‘zlari-
ning ifodasidan bilam an.
— Ishim Piyonbozorda, — deydi u stan in g osh
nasi. — Tram vayning izini hali qarasangiz u
yoqqa, hali qarasangiz bu yoqqa ochib tu ram an .
— Tram vay yoTning kalidi m enda, deng? —
kuladi u sta.
— H a, topdingiz u sta , sal xayol uchsa borm i,
tram v ay bu izga em as, u izga u ra d i k etadi, ana
sh unda ko‘rasiz qiyomatni! Ilohim , ko ‘rsatm ag ay u
k un n i, — deydi u, ko‘zlarida b ir zum vahim a
262
ko ‘rin ib ketad i. — Lekin nih o y at ehtiy o tlik zaru r.
H u n arim chakki em as, ammo m oyana q u rg ‘u r
ozroq-da. Mayli am al-taqal qilib jo ‘jalarim n in g
rizq in i topib tu rib m an . Tram vay haydovchilar, pat-
ta c h ila r m endan tu z u k ro q oladi chaqani. Lekin
tram vay d an keladigan foydaning o‘ndan to 'qq izi
xo ‘jay in larn in g ham yoniga tushadi!.. T u sh u n d in
gizm i, jo ‘ra? Ishn in g b u tu n ch ato g ‘i shunda!.. —
B ir lahza jim bo Tib o‘ylanadi-da, yana gapga
tu sh a d i u: — N ekalay zolim d af boTdi, ko‘p yaxshi
ish boTdi, bizdaqalarga ku n tu g ‘di, ozodlikka
chiqib qoldik. Lekin haliyam boylar jilovni o ‘z
qoTida ushlab tu rip ti. M ayli, u rin ib ko ‘rsin , ammo
d av r o ‘zim izniki, u sta , a x ir ham m a yoqni qoTimiz-
ga olam iz. Ish ch ilarn in g tash k ilo ti bor, k ir sen
ham , deb h a r kun jo ‘ra la rim qistash ad i, men
sho‘rlik ru s tilin i bilm asam , omi boTsam, kitob
o ‘qiy olm asam , g azit o ‘qiy olmasam, b ir ish n in g
boshida boTolmasam, qoTim dan nim a keladi? —
Og‘ziga b ir k a ft nosvoy tash lay d i u.
Shunda b ird an A bror ishdan boshini ko ‘tarad i:
— Yo‘q, aka, d arro v kirib oling tash k ilo tg a, ru s
ish ch ilari birpasda b u tu n yoT-yo‘riq n i o‘rg atib
qo'yadi, alifboni o 'rg an san g iz bas, o‘qish qiyin
em as, — kuyunib gap irad i u.
— E tav ba, shundaym i-ya?.. K irsam m ikin? —
deydi nosvoyni tu flab ishchi. — B ola-chaqalar
bilan m aslah at qilay-chi. R us og‘ay n ilarim , sen
ham k ir, deb q istash y ap ti, o‘ylab ko‘ray-chi.
— Dini islom kerak! — deydi jim ishlab o‘tirg a n
u sta. — Ulamo h a z ra tla ri biladi oqu qorani, ana
u la r bilan m aslah at qiling.
A bro rnin g jah li chiqib ketadi u stan in g gaplari-
dan bo‘g ‘iladi:
— U lam olar bu dunyoni o ‘zlari olib, u d u n
yoni b izga bergan! — z a h a rx a n d a q ila d i. —
A m aki, yaxshisi ishchi o ‘rto q larin g iz qay yoT-
dan borsa, siz ham shu yoTga k irin g , o ‘sh alar
bilan b irg a bo Ting!
G an g u r-g u n g u r, hazil-jiddiy h a r xil g ap lar uzoq
263
davom etadi. T irikchilikdan, kundalik voqealardan,
u rish d a n ... X ullas, gap ko‘p.
Men sh irach qoram an, ipn i m um laym an, o‘zim-
cha gapning m ag‘zini chaqib o‘tiram an .
N am ozgardan keyin uyga yuguram an.
Y uragida tu y g ‘u la ri, h isla ri ko‘p edi A brorning,
ko‘pincha ch u q u r xayol og‘u sh id a, g o ‘yo o‘zi bilan
so‘zsiz gaplashayotganday, jim ish lard i u!
* * *
O datdagidek B alandm achitga tu sh am an . Guzar-
da tirik ch ilik , qim m atchilik, ayniqsa, arp a-b u g ‘-
doyning narx-navosi haqidagi g ap lar, qay g ‘u-has-
ra t av jid a...
Ellik yoshlarga yetgan, gapga u sta b ir sar-
taro sh n in g do ‘koniga boram an.
— Nima qilib zerikib, o ‘tirib sa n , savdo kasod-
mi? — so‘raym an men yoniga o‘tirib .
S artaro sh «ho-o-oy», deb uzoq kerishadi va
«voy-voy belim-ey» deydi. Biroz su k u td an keyin
gapiradi:
— Og‘ayni, tirik ch ilik og‘ir, uyda hech vaqo
yo‘q, arpa nonga m uhtojm iz. Boy akam lar doim
a y sh -ish ratda, qo‘sh-qo‘sh xo tin . P u l desang varaq-
v a ra q , tilla d esan g x u m la ri t o ‘la. F alak n in g
g ard ish i shunday, o g ‘ayni chalish! O lam ning ishi
shunday pachava!
Men hayron va xom ush unga tik ilib o‘tiram an .
Keyin sartaro sh jid d iy so‘zlay boshlaydi:
— E, m anga q ara, dom lang tu s h g u r g ‘oyat
m utaassib, go‘rso ‘x ta kishi. 0 ‘q itish la ri Q u r’on-u
h aftiy ak xolos.
— To‘g ‘ri gapingiz, ju d a eskicha ham m asi,
topdingiz.
— 0 ‘qi, lekin o‘qi, te n ta k , ru sch a o‘qi, ru s tili
ni o ‘rg an , foydasi bor. R usiya g ‘oyat zo‘r, k a tta
m am lakat.
— Ishchilar, m astirav o y lar, — ovozini juda
p a sa y tira d i, — y e r, zav o d -fab rik a, ham m asi
xalqniki, deyishayotganm ish, tu sh u n d in g m i, a? —
264
Y ana ham p asay tirad i ovozini. — Lekin, M usavoy,
g ‘alva ko‘p. Y er eg alari, zavod-fabrika xo ‘jayin-
la ri, T u rk isto n boyonlari, M uvaqqat h u k u m atn i
pesh qilib, xalqni aldayapti. G azetxonlardan eshit-
dim ki, P etro g rad d a h u k u m at arboblari, boylar,
u ru sh n i yenggunim izgacha davom e ttira m iz , de
yishayotganm ish. H arom i zolimlar! Shunday, uka,
zamon qaltis, sertash v ish .
S a rta ro s h
k ic h k in a
qovoq
ch ilim n i
olib,
qutich ad an chim dib ozgina tam aki tash lay d i va
g u g u rt chaqib q u ld iratib uzoq-uzoq to rta d i, bo‘g ‘i-
lib yo‘ta la d i, echki soqolini tu tu n la r ta ra b o ‘tad i,
k ir d a stro ‘mol bilan ko‘z yoshlarini arta d i.
— Og‘ayni chalish, о‘tg an -k etg an d an gapir, —
to ‘satd an kulib qo‘yadi sartaro sh . — Yog‘liqqina,
quling o ‘rg ilsin m oshkichiri yegim kelyapti. Lekin
go‘sh ti bo‘lm asa ham m ayli, yuziga achchiq piyoz
sepilgan bo‘lsa!.. H ay-hay-hay, m oshkichirijon...
S artaro sh n in g yuzi yana b ird an jiddiylashadi.
— E rta-in d in qish tu sh ad i, bechora xalqning
u sti yupun, su fra si qoq, holi nim a bo‘ladi, ukajon?
Ulamo ahlin in g g ‘arib , fa q ir bechoralar bilan hech
ish i yo‘q, sh u n g a dog‘m an. D inu s h a ria t bo‘lsa bas,
nam oz-niyoz, to at-ib o d at qilin g lar, olio m ushkul-
larin g n i oson qiladi, deydilar, xolos.
S a rta ro sh kuyunib o‘zining, xalqning ku lfati-
dan uzoq sh ik o y at qiladi. Men ham uncha-m uncha
so‘z qotib qo‘yam an. Keyin m ayda-chuyda gaplarga
o‘tam iz.
— A m aki, m enga kastum -shim ju d a yoqadi,
ba’zi y ig itla rd a ko ‘rib havas qilam an.
S artaro sh kulib yuboradi:
— Oblohu akbar, fason k a tta -k u , voy-voy!
Bilm adim , endi o x ira tn i o‘yla, qo‘zim , yaxshi
o‘yla. K a tta bo‘l, m oltopar bo‘l, zam onaga qarab
k iy a v erasa n . Ammo k a stu m u z u n ro q b o ‘lishi
kerak.
— U zun kiyish yaxshim i? Yo‘g ‘-e, yarashm ay-
di, uzun kam zul qolib ketadi, am aki.
— R asm i u z u n k iy ish qadim dan qolgan,
265
sav la tli, m usulm onliging bilin ib tu ra d i. Lekin
yaqindan boshlab boyvachchalar o liftag arch ilik k a
zeb beradigan bo‘lishdi, kastu m desangiz qo‘sh-
qo‘sh! — A ksirib, y o 'talib qo‘yadi sa rta ro sh . —
L ekin m usu lm o n m isan, bas, oyog‘in g n i q arab
bosishing kerak.
D o'konga soqol oldirgani b ir kish i kelib qoladi.
S artaro sh o ‘rn id an chaqqon tu ra d i:
— E, og ‘ayni, borm isan! Qalay, n em islar zo‘rm i
yoki ru s la r zo‘rm i? R abochiylarning holi qanday,
gapir? — deydi un i o ‘rindiqqa o‘tqazib, yelkasiga
sochiq tash lay d i va sochini suv bilan ishqalab iv ita
boshlaydi.
— E, do‘stim , — deydi mo‘ylovi uzu n , ko ‘zlari
quvgina, o‘ttiz yoshlardagi y ag‘rin d o r kishi. —
N ikolay yiqildi, olam gulisto n bo‘ldi, ozgina qoldi
azob-u u q u b atn in g barham yeyishiga. N uqul xan-
daq — okop qazidik. Rosa jonga teg d i. Ishqilib,
omon-eson qaytdik. Lekin haqiqatda ru s la r bo‘sh
kelm aydi, u ru sh d a ham m asi ja su r. P etro g rad d a
bo‘ldim , rabochiylar ju d a serg ‘ay ra t, qo'rqm as,
u larn in g zo‘r tash k ilo tla ri bor.
S artaro sh unin g sochini ishqalagancha gapiga
quloq soladi:
— U rush q u rsin , jonga tegdi-ya, e-e-e! — deydi
sartaro sh qo‘lla ri ishqalashdan tinm ay. — N arx-u
navoni ko‘rm aysanm i?
— R ost, ro st, haddan ta sh q a ri oshib k ety ap ti, —
deydi sa rtaro sh n in g ta n ish i. — Lekin fro n tg a
borib, rabochiylar bilan so‘zlashib, tu rm u sh n in g
q ad rin i bilib keldik.
To‘satd an T u rg ‘u n n in g terlab-pishib to ‘r t p a r
cha ta x ta d an qoqib-suqib ishlangan om onatgina
aravachada changday m ayda xoka k o 'm irn i qayoq-
d a n d ir su rg a b k e lay o tg an in i ko ‘rib qolam an.
Y ugurib oldiga boram an.
— Og‘ayni, nim a gap?
T u rg ‘un to ‘x tab te rin i yengi bilan artad i:
— E-e, tirik ch ilik , goroddan kelyapm an. E-e...
O tam ning oshnasi berdi bu k o 'm irn i, ammo tekinga
266
tu sh d i hisob. S aharda ketganim cha endi kelyap
m an, juda qorin ochdi, hali tu z totg an im yo‘q. Men
T u rg ‘un boyoqishga achinam an:
— K o‘m ir isk alat uzoqmi, a? — deb so‘raym an.
— E, vokzalning oldida, o‘ldim , charchadim ,
a ftim n in g kuyasini ko‘r!
— Bas-bas, m enga b er arav an g n i, — deym an va
og‘ir yukli zilday arav an i aran g siljitib , g ‘ild iratib
ketam an.
Ikkovim iz G ovkushga ravona bo‘lamiz.
* * *
T ush. Issiqlaganim dan ko‘ylagim ni yechib tash-
laganm an, qoTim da tol shoxidan ish lan g an , ovozi
quloqni y irtad ig an o‘tk ir h u sh tak . Uni bor huna-
rim n i ish latib havas bilan yasaganm an. Y ura-yura
zerikib, O qm achitga — bobom nikiga boram an.
Do‘konda bobom ning o ‘rn i bo‘sh, x a lfa lar issiqdan
ko‘ylakchan bo‘lib, m ahsi tik ib o ‘tirish ib d i. Sho-
g ird lard an so‘raym an.
— Buvam qani?
— B uvang kasal, bilm adim , ichi og‘rip tim i, —
javob beradi birisi.
Y ugurib ich k arig a k iram an . Bobom hovlida —
olma tag id a yoyilgan nam at u stid a yotibdi. Sho-
shilib h u sh tak n i lipam ga qistiram an .
— Buva, nim a boTdi sizga? — so‘ray man yoni
ga cho‘kkalab.
Bobom ko‘zini ochadi, m ehribon tovush bilan
deydi:
— Tobim qochdi, bolam, bilm adim , h a ro ratim
baland ...
Y ana ko‘zlarin i yum ib oladi. Men qayg‘urib
bobomga telm u ram an . U sap -sarig ‘, ko‘zlariga
q a d ar s a r g ‘ay g an . B uvim ayvonda non yasab
o‘tirib d i. U ning qovog‘i osilgan. Men a sta buvim-
n ing oldiga boram an-da, jiddiy holda shivirlaym an:
— B uvam ning m azasi yo‘q, to g ‘am ga ayting,
tabib olib kelsin.
Buvim kulchani yasay tu rib x afa holda deydi:
267
— Olloning ishi, ta q d ir... tuzalib qolar buvang,
gavdasi pishiq odam. R ahim kelsin, tabibga yubo-
ram iz. 0 ‘z bilgim cha tu rk o n a dori berdim , shifo
bo‘lsin.
Bobomning oldiga qaytib kelam an, h a ro ra ti
ta g ‘in ham oshganday, po‘rsillab yotadi. Jim tel-
m irib yonida oH iram an. Bobom ko‘zlari yum uq,
goho behushday allan im alarn i sh ivirlab qo‘yadi.
G ovkushga, onam ning oldiga yuguram an.
— Tez chiqing, buvam betob, juda q a ttiq kasal,
ko‘rpada yotip ti.
Onam dovdirab qoladi.
— 0 ‘tgan ku ni chiqqanim da do‘konda tuppa-
tu zu k ishlab o‘tirg a n edi, — deya shoshilib nim-
chani boshiga iladi-da, narvondan chiqib tomma-
tom oshib ketadi.
Ayvonda xom ush o‘tiram a n , xayolim bobomda.
Bobom hali baquvvat, g ‘a y ra tli, balki to'qsonga,
yuzga k ira r, deb o ‘zim ni ovutm oqchi boTam an.
K enjatoyim iz S h aro fat q izlar bilan hovlida o ‘ynab
yuribdi. K atta buvim hovli o‘rta sig a q a to r qo‘yil-
gan u chta sandal ku rsid a ko‘rp ad a shal boTib
yotibdi. U saksonga kirg an . Buvim yalinib-yolvorib
qizlarga piyolasini uzatadi:
— Oppoq qizim , yaxshi qizim , ariq d an m uzday
suv olib ber.
Q izlar ham m asi duv etib buvim ning oldiga k e
lishadi. «Menga bering, m enga bering!» deb piyo-
lani talash ad ilar. Z erikkanim dan, ehtim ol, ko‘ngil
g ‘ashligidanm i, uydan siyoh, qalam va qalin qog‘oz
topib olib chiqam an. Men h a r vaq t ta n ish s a r
taro sh n in g do‘konidagi devorga qoqilgan «Abuba-
k ir, A li, Usmon, Umar» deb x u sh x at bilan yozil-
gan, rang-b aran g naqshlangan lavhani tom osha
qilardim . Qamish qalam ni siyohga b o tirib diqqat
bilan qog‘ozga m ukka tu sh g an im holda u rin a -u rin a
o‘shanaqa lavha yozishga kirisham an.
Oqshom tu s h a d i. Onam t a g ‘in tom m a-tom
qaytib keladi, shoshib o‘choqqa olov yoqa boshlay
di. Men boTsam hanuz sahobalarning ism larini
268
x u sh x at qilib a sta chizm oqdam an. Onam oshxo-
nadan tu rib qichqiradi:
— C hiroqni yoq, y er y u tm ag u r, bas qil xa-
tingni!..
— H ozir. Sabr qiling! J u d a yaxshi chiq y ap ti...
M ana, m ana bitdi! — deym an, qog‘ozdan boshim ni
k o ‘tarm ay.
* * *
K o‘chada bolalar bilan nim ad ir o‘ynab yursam ,
b ird an onam O qm achitdan y ig ‘lab keladi.
— Bechora otam dunyodan o‘tdi.
Men b ir zum qotib, bo ‘zrayib qolaman.
— Rostdanm i?! — q altirab so‘raym an.
— B irpasda xazon bo‘ldi, buvangdan ayrilib
qoldik! — ho ‘ng-ho‘ng y ig ‘laydi onam . — Tezroq
k iy im larin g n i kiyib chiq!
Men ham ho ‘ng rab y ig ‘lab yuboram an. Y ig‘lab
yurib tez kiyina boshlaym an, to ‘n u stid a n belbog‘
bo g ‘lab, oyoqyalang, on am n in g old ig a tu s h ib
O qm achitga yuguram an.
E shikka yetganim izda ko‘zlari qizargan xalfa,
sh o g ird lar bilan boshlarini quyi solib m achitdan
to b u t olib kelayotgan b ir necha odam ni ko‘ram iz.
Men eshikdan «dod» deb kirib boram an. Buvim
y ig ‘lab tin g an , ko‘zlari yosh, siponam o o 'tirib d i.
Tog‘am, q arin d o sh lar, qo‘ni-qo‘sh n ila r y ig ‘lagan.
X afa. Bobom uyda ko‘rp a u stid a , ko‘zlari yum uq,
u x la g an d a y y o tib d i. Uch k u n g in a x a sta y otdi
bobom.
— Qayerda eding, m ana, buvang olam dan o‘tdi!
R ah m atlik n in g judayam erk ato y i eding. M ana
y o tip ti, nuro n iy pok buvang!.. — deydi to g ‘am
y ig ‘lab.
M ening shunday o ‘pkam to ‘lib ketadiki, o‘zimni
bobom ning u stig a tash lab , o ‘krab-o‘krab y ig ‘lay-
man.
Peshinga yaqin bobomni olib yo‘lga ravona
bo ‘lam iz. Onam b o 'zlab y ig ‘lay di, esh ik k ach a
y ig ‘lab chiqadi. Tog‘am, q arindoshlarim iz ham-
269
m am iz y ig ‘lab b o ram iz. X alq q alin , bobom ni
qo‘lm a-qo‘l olib ketm oqda. Men boshim ni yerdan
ko‘ta rm a y q a ttiq x a fa ketm oqdam an, y ig ‘idan
tom oqlarim bo‘g ‘ilgan, ko‘zlarim shishgan. Bo
bomni g ‘oyat yaxshi ko‘rard im . Shu tobda h a r
narsa b ir-b ir xayolim dan o‘td i. Bobomga taal-
luqli x o tirala rim ... Bobomning so ‘zlari hozirgina
aytilganday qulog‘im da yangraydi, u n in g o ‘lga-
nig a hech ishongim kelm aydi, hayajonda k e t
moqdaman.
Q ancha-qancha x o tira la rim bor: cho rsh an b a
bozorlari, m ahsi bozor, shovqin-suron ichidan sa
m ovarga chiqib, yaxshi issiq non, ozgina m urabbo
bilan ikkim iz g an g ir-g u n g ir choy ichib o‘tira rd ik .
M asalan, Y angibozorga borib kelganim da, bobom
ning do ‘konida o ‘tirib unga g ap irardim , cho‘l-biyo-
bonlar, d ash t-sah ro lar haqida bilm adim , o ‘pqonlar,
baland to g ‘la r, xullas ham m asi haqida oshirib-
to sh irib gap irard im . Ovchilik, to ‘rla r haqida zavq
bilan gapirib, ajoyib voqealarni so‘zlab b erardim .
A yniqsa bedana ovi haqida m aroq bilan toshib gap i
rard im . Bobom ishdan boshini ko‘ta rm a y charm ni
ko‘va bilan taq -taq urib:
— H a-ha, voy-voy, tavba, gap ir, o‘g ‘lim , yur-
d in g m i qozoq ch o ‘lla rid a ? Q ani g a p ir. O v u llar,
qozoq hayoti, uloqlardan gap ir, — derdi kulim sirab.
To‘qson-yuzga k irad i, deb orzu qilgan bobom
oltm ish ik k i yoshida vafo t etdi-ya! 0 ‘zi semiz gav
dasi pishiq odam edi.
M ozorga boram iz, men go‘rg a yiqilguday yaqin
tu ram an . Bobom kafanga o 'ra lg an holda b ir zumda
ko‘z o‘ngim dan yo‘q bo‘ladi. Lahzada tu p ro q
uyulib, go‘r paydo bo‘ladi-qoladi.
«M unkar-N akir d ah sh atli qorong‘i go‘r ichiga
k irg an d ir» , deb o‘ylaym an, titra b ketam an. «Bo
bom doim olloga sig ‘in a rd i, pok edi, a lb a tta M un
kar-N ak ir yaxshi so‘roq qilar» , deym an ichim da.
Q ab risto n d an n am o zg arg a yaq in q ay tam iz.
Y ig‘lab uyga k irark an m an , buvim meni quchoqlab
q arsh i oladi.
270
— Y ig‘lam a, bolam, tab o rak n i o‘qi, — deydi
yelkam ga qoqib.
0 ‘tirib tab o rak n i o‘qiym an. Yosh ko‘nglim bi-
rin c h i m a rta h a sratg a to ‘lib k etadi. Keyin jim
o‘tirib uzoq xayolga b erilam an, bobom b u tu n xoti-
ram da, fik rim d a ...
* * *
J u m a k u n i. M eva to ‘k in . A y niqsa se rsu v va
xilm a-xil uzum ko‘p. Q orajanjal, bedona, sohibi,
dili k a fta r, buvaki — xullas, b u larn in g navi behi-
sob. K o‘zim o ‘ynaydi, ammo m u llajirin g yo ‘q. Piyo-
da O qtepaga — am ak im n in g b og‘ig a jo ‘naym an.
K o‘cha chang, bilq-bilq tu pro q . Y alang oyoq tu p ro q
kecham an. Chaqqon v a c h ay irm an , b ir lahzada
g ‘izillab, Oqtepaga yetib olam an. Toji buvi gumbaz-
day bo ‘lib, tom da m ayizlarni y ig ‘ib yuribdi. D arrov
narvondan tu sh a d i va quchoqlab, o‘pib ko‘rish ad i.
— Ish ko‘p, о‘tin kesdik, o‘rik la rn i butad ik .
Y aqinda uzum dan shinni p ishiram iz, boqishgani
kelasanm i? — deydi kulib. S h afto li va uzum larga
ko‘zim y u g u rad i. Toji buvi boTsa m eni oldiga o ‘t-
qazib, buvim , oyim, ammam va boshqalarni so‘rab
z erik tira d i. A ncha ezm alikdan keyin nihoyat pi-
choq olib, paq ir ko ‘ta rib ishkom ga kirib ketadi.
0 ‘tirsa m b itta qo‘shni bola kelib qoladi.
— M ana zaxcha, oling, yaxshi qush, x o ‘p say-
ray d i, — deydi m enga qoTidagi qushni ko‘rsatib .
Men quvonib ketam an.
— Qani ko ‘ra y , — deym an qushni qoTimga olib.
— B unga ozgina go‘sh tn i oq yem qilib berib
tu ra siz , yaxshi yeydi.
V aqtim chog‘ boTganidan bolani quchoqlab ola
m an, keyin qush n in g u stig a eh tiy o t bilan to g ‘ora
to ‘nk arib qo‘yam an.
Toji buvim chelak tag id a uzum olib keladi.
Nonga uzum qo‘shib ish ta h a bilan xo ‘p yeyman.
Qorin to ‘ygandan so‘ng, g ash t qilib, ko‘chaga ch i
qib ketam an. Uzoq y u ram an te n tira b . H a r yer-h ar
yerda boylarning p ax ta d alalari. A vji pax tan in g
271
ochilgan vaq ti. Q arollar va ch o rak o rlar ham m asi
p ax ta term oqda.
Y ura-yura sam ovarga chiqib qolam an. Samo-
v ard a odam qalin. B ir boy k arav o td a kerilib,
m ag‘r u r o‘tirib d i. Q oshlari baroq, gavdasi duma-
loq, baqbaqasi bo‘yniga s ig ‘maydi.
— K o‘r bo‘lg u r, boqdim , osh berdim , kiyim
berdim , haromi! — deb k im n id ir so‘kmoqda.
Men u yoq-bu yoqqa qaraym an va chetda yakka
o ‘tirg a n qarolni ko‘ram an. G avdasi pishiq, ammo
ju d a oriq, o ‘ttiz d a n oshganu, yuzida ajin , u sti
boshi k ir, yamoq.
— Ollodan qo‘rq , la ’n a ti, m o‘min-qobil odam
eding, b ird an aynading. Buzuqi xoinlarga ergash-
dingm i?
Q arolning ran g i quv o‘chib g ‘azabdan oqarib
ketgan. K o‘zlarid a kin va g ‘azab yonadi. Menda
ham boyga n isb atan ichim da n a fra t to ‘lqinlanib
ketadi.
— B as, y u v in d i ichib azobu u q u b a td a , ma-
shaqqatda yurdim . Sakkiz yil bo‘ladi dargohingizga
kelganim ga, boy aka, h a r kun ish, doyim ish, ot-ara-
va, ekin-tekin, pax ta te r, beda o‘r, ham m asi yel-
kam da. Insofi yo‘q! — deydi odam larga qarab qarol.
— U ch-to‘r t kundan b eri qayoqlarda daydib
y u rib sa n ? X o‘sh , g a p ir? Lekin e sh itg an m a n .
R usiyadan qaytgan h arom ilarga qo‘shilib, o ‘ris
m astiravoylarga uchrashib, m ajlisbozlik, v a ’zxon-
lik qilib yu rg an san , ablah, ham m asini eshitdim .
D indan chiqdingm i? — Boy odam larga qaraydi:
— A sta ’firu llo , bu k o firlarn i din, islom u rad i,
elga-yurtga olloning g ‘azabini k e ltira d i bu la ’nati-
lar.
Qarol o‘rn id an ir g ‘ib tu rad i-d a, ju ld u r kam zuli
etak larin i qoqib ta x ta g a o ‘tira d i va choy chaqiradi.
— Boy aka, so‘kdingiz ham , kaltak lad ing iz ham
indam adim , ch u rq etganim yo‘q. M ayli, ammo q il
gan ja b ru zulm ingizning jazosini to rta siz b ir kuni.
A lb atta, haqlik, adolat b ir kun yuzaga chiqadi.
Lekin, boy aka bo‘ldi, haqim ni bering!
272
Boy unga quloq solm agan bo‘lib yonidagi bir-
ikki u lfa tla ri bilan gaplashib o‘tira d i. Birozdan
keyin qaroliga gapiradi:
— Kechdim gunohingni, ch irog ‘im , ishga jo ‘-
na, — k ulim siraydi boy. — X oinlar bilan yurm a,
bas, jo ‘n a dalaga, p a x tan in g avji v aq ti. Qish kelib
qoladi. Ozgina po‘pisa pay g ‘am barning ishi! To‘g ‘ri
yo‘lga solm oqchim an, qiztaloq. Odam ish latish
og‘ir ish-da, — deydi u lfa tla rig a qarab, — bad-
b a x tla r ham m asi o ‘zboshim cha, qiyiq.
Sam ovarda o ‘tirg a n to ‘qlardan b iri boshini liqil-
latadi:
— To‘g ‘ri, boy aka, zamon buzilyapti.
Sam ovardagi kam bag‘allar, q aro llar to ‘da bo‘-
lib, choy ichib sh iv irlash ib o ‘tira d ila r.
— Bo‘ldik, kuchim izni xo‘p to ‘kdik, bas! Endi
dalangizda o‘zingiz ishlang! Siz ham b ir terlab
ko‘rin g , shunda bilasiz, — deydi boyning qaroli.
Boy jah lid an oqarib ketadi:
— Zoti p ast, ablah, ko ‘r bo‘lg u r, sharaq-sharaq
pul berdim , haromi! B uning q a ra n g lar so‘zini!
Q arollardan b iri boyga qarab, muloyim gapiradi:
— Boy aka, insof qiling, bu boyoqish sakkiz yil-
dan beri sovuqda, qorda, yom g‘ird a, jaziram a sara-
tonda halol m ehnat qilib keldi. Tinm ay m ashaqqat
chekdi. Ehtim ol uncha-m uncha pul olgandir, ammo
sizda haqi ko‘p, qani b ir hisobini qiling-chi!
Boy istehzo bilan kuladi:
— Eha, qozilar ko‘p ekan, tu sh u n dim . K o‘ra-
m iz, haqi qolm agan menda, b ir cho‘t qoqsak m a’-
lum bo‘ladi-qo‘yadi.
Men bu hodisadan hayron qolib, b ir chetda
quloq solib o ‘tiram a n . J a n ja l tobora qizishadi, jan-
jal avjiga yetganda sam ovarchi qarshim da to ‘xtab,
o ‘d a g ‘aylaydi:
— Hey, bola, jo ‘nab qol! 0 ‘ralashm a!
A sta tu rib ketam an jan jal avjiga yetganda.
Toji buvim suzib kelgan m oshxo‘rd an i yaxshi
ish ta h a bilan u ram an . Keyin boyagi to g ‘orani qidi-
ram an.
273
— Tog‘ora qani, qani zaxcha? — so‘raym an
shoshib Toji buvim dan.
— A h, — deydi g ‘alv ird a m ayizni tozalab o‘tir-
gan Toji buvi, — bilm adim , xabarim yo‘q, bolalar
olib ketishgandir-da.
X afa bo*lib ketam an, darro v qo‘shni bolaning
bog‘iga yuguram an.
— Bilm adim , xabarim yo‘q, qoTingizga berdim -
ku, tu h m a t qilm ang-е!.. — deydi bola ran jib . —
B olalar y u rg a n edi Toji b u v im n in g b o g ‘ida.
0 ‘sh alar olib qochishgandir...
Bo‘sh ash ib q ay tib chiqam an. Toji buvim ga
qarashib m ay iz-tu rsh ak larin i x a lta larg a y ig ‘am an.
Kech bo‘ladi. Toji buvim ro ‘m olchada bir-ikki
bosh uzum beradi. X ayr-m a’zu r qilib sh ah arg a
ildam yoT olaman.
* * *
G uzarda tu y a la r, o tlar, izvoshlar serqatnov,
yangi sh ah ard an kelayotgan avtom obil eski sh ah a r
tom on g ‘izillagancha o ‘tib ketadi. A ngrayib orqasi-
dan qarab qolaman. Y aqindan beri h a r zam onda
shu avtom obil o‘tib tu ra d i. B aqqollardan biriga
qarab deyman:
— Ko‘rdingizm i, ajoyib, hik m atli narsa.
Baqqollar kulishadi.
— Bu avtom obilni P etro g rad d an janobi K erens
kiy yubo rip ti, — deydi u la rd a n biri.
— Ichida o‘tirg a n ham m asi xotin -ku . B ittasi
erkak xolos.
— G eneralning x o tin lari ham m asi, — deydi
baqqol kulib.
— Yo‘g ‘-e, bilm as ekansiz, ru s la r a tig i b itta
xo tin oladi, eshitganm an.
B aqqollardan b iri nos chekib, yo‘talad i, ko ‘ksov
edi u, lablarini yamlab deydi:
— To‘g ‘ri, ru slard a shunday zakon bor, y a ’ni
qonun, qonun, qonun bor, bilasanm i? — deydi u
baqqolga qarab. — T u g ‘sa tu g ‘m asa b a rib ir, xotin
b itta boTadi.
274
— E-e, qo‘ying-e, — deydi ikkinchi baqqol, —
ay sh -ish rat dunyoning lazzati, ax ir. 0 ‘rg u lay o ‘zi-
m izning islom sh ariatid an ! To‘r t x o tin n in g o ‘rtasi-
da d av r su rsa n g . M uham m ad payg ‘am barim iz
o ‘zlari ham olganlar. Yana b itta uylanay, arm onda
ketm ay deym anu, kam pir ko‘nm aydi, uka.
Ikki baqqol va men uzoq to rtish a m iz ...
Yo‘lakda ikki yoshgina o 'sp irin , oliftanam o
b irisin in g qo‘lida kitob, nima haqdadir bahslashib
borm oqdalar. K itobga tik ilib razm solsam Tavallo-
n ing kitobi ekan.
— E, m ulla aka, qatd an oldingiz bu kitobni? —
so‘raym an ergashib.
Y igitchalar kulishadi, novcharog‘i to 'x ta y d i:
— Ha, bola, m aktabda o'qiysanm i? M ashhur
sh o ir ajib Tavallo jano b larin in g yozgan kitobi bu.
Ammo tu rm u sh n in g fa je v o q ealarid an ib ra tli
lavh alard ir. J a h o la tu zu lm atn i, jahannam day ha-
yotim izni yozgan bu sh o ir, — deb ham rohining
orqasidan oshiqadi.
Y ugurib hovliga kelam an. Onam jiyak tikib
o 'tirib d i.
— Birovdan eshitdim . Tavallo ju d a yaxshi,
ib ra tli b a y tla r yozarm ish.
— E, qoch n arig a, h a r kun b ir m ashm asha
topasan. T urm ushning m ashaqqatini bilmaysan!
Qoq boTib o‘tiribm iz.
Isa akam to g ‘am yoniga k irish ib m ahsi tik a
boshlagan edi. U ndan, yalinib-yalvorib, a x ir ellik
tiyin m i, oltm ish tiyinm i olam an-da, X adraga y u g u
ram an.
X adradagi tram v ay to ‘xtay dig an joyda kich
kina kitob do‘konchasi bor. Do‘konchada kitob-
la r ko ‘p. U lar o rasid a A vlon iy nin g sh e ’rla ri,
«Oyina» ju rn a li, birin ch i, ikkinchi, uchinchi sinf
d a rslik la ri, M unavvar q o rining nam oz, ro ‘za va
axloq haqidagi n a sih a tla ri, sam arqandlik m ash
h u r domla Vasliy janoblarining she’rla ri, Ham-
zaning milliy ash u lalari, ku y lari, m ash h u r shoir
Sirojiddin m axdum Sidqiy-X andaqliyning «Toza
275
h u rriy at» kitob lari tu rib d i. Qani pul bo‘lsa-yu,
ham m asini olsam.
— Am aki, menga «Ravnaqil isIom»ni bering,
ana tu rip ti, Tavvallo majmuasi! — deyman kitob-
fu ru sh g a.
Sovuqqina,
b a d b ash a ra,
am m o
o liftan a m o
sotuvchi polkadan kitobni olib oldim ga tashlaydi.
K itobning n a rx in i qaraym anu, bor pulim ni sotuv-
chiga tu tq azib , uyga yuguram an.
Ayvonda m uk tu sh ib , Tavalloning she’rla rim
o ‘qishga kirisham an. H ajviy sh e ’rla rid a eski odam-
la rn in g t o ‘y -h a sh am la rin i xo ‘p tan q id qilgan.
K o‘pgina sh e’rla rid a hayot lav h alari, m an zaralari
yaxshi ta sv ir etilg an . Menga ju d a q a ttiq t a ’sir
etad i. To‘yu bazm lar, boylarning fisqu fu ju ri,
xalqning savodsizligi, m adaniyatsizlik, qoloqlik
to ‘g ‘risid ag i h a r xil o‘tk ir ib o ralar menga g ‘oyat
t a ’s ir qiladi. A yniqsa m aktab m asalasi, te a tr haqi-
da, yoshlarning birin chi m arta tom osha qo‘ygan-
lari haqida yozganlari g ‘oyat t a ’sirli. 0 ‘qiym an,
d iqqat bilan berilib uzoq o‘qiym an. B a’zi sh e ’rla ri
esa yuzakiroq k o 'rin a d i. Ammo h ajv lari o ‘tk ir,
so‘zlari y urakdan ay tilg an , samimiy*.
Eshikdan T u rg ‘u n kirib keladi:
— X o‘sh, nim a qilib o‘tirib san ? Yana sh e ’rm i?
E-e! Bas-e, jin n i, yur, guzarga tusham iz.
Men kulam an.
— E, qo‘y-e, e rta g a tu sh am iz. Tavalloni eshit-
ganm isan? X u rofotu jah o lat, eski o d a tla r, bid ’a t
ish lar, ham m asini qo tirib yozipti.
T u rg ‘unnin g jah li chiqadi:
— 0 ‘rto q , y u r, chopib o‘zisham iz. Bu narsa
polvonning ishiday zo‘r ish.
— X o‘p, o ‘rto q , e rta g a. 0 ‘tir , shu kitobdan
o ‘qib beray, xo‘pmi? She’rn in g yaxshisidan o ‘qiy-
mi? — deyman kitobni varaqlab. — Qani, o‘tir.
* Zamonaviy voqealarga yaxshi tush u n m ay , ichkilikka berilib,
pastlashib ketg an bu sh o irn in g boylarga m oslab yozgan sh e ’rla ri ham
ko‘p edi.
270
Qovog‘i soliq holda T u rg ‘un ayvonning chetiga
om onat o ‘tira d i. Men hayajon va m aroq, ko‘ta rin k i
ru h bilan b ir she’rn i o‘qiy boshlaym an:
Do'stlaringiz bilan baham: |