Y o s h la r bu g u n bilin g iz, h im m a t. g 'a y r a t q ilin g iz,
M a k ta b sari y u r in g iz , o 'tm a s in oy, yilin g iz.
K o 'ch a d a yu rib bekorga, bedona, k a k lik boqarga,
C hiqishib sa m o va rg a o 'tm a s in oy, yilin g iz.
Belboqni k a tta boylab, orasiga p u ln i joylab,
Qaboqni esh ig in i poylab, o 'tm a s in oy, yilin g iz.
E ln i ko 'rib u y a lm a y , bir za rra ibrat o lm ay,
T r a m v a y d a n tu sh o lm a y o 'tm a s in oy, yilingiz...
K o 'z la r n i e m d i yo sh la n g , p iv a , aroqni ta sh la n g ,
Y o sh la rn i yo'lg a boshlang, o 'tm a s in oy, y ilin g iz ,
B iz la r n i O vrupada y u r g iz m a y u r piyoda.
K o 'k r a k ochiq yoqada, o 'tm a s in oy, yilin g iz.
O la m d a b izm u ta n h o , k o 'z borm u yo ki a ’mo,
B u d ir sizg a T a va llo , o 'tm a s in oy, yilin g iz.
— Qani ay t, m a’qulm i? — so‘raym an sh e ’rn i
tugatib . — Tavallo m enim cha zo‘r shoir! — dey
man jiddiy holda.
T u rg ‘un diqqat bilan tinglab, m ag‘zini ehaqib
o‘tirg a n boTsa kerak, t a ’sirlan ib gapiradi:
— Tram vay to ‘g ‘risid ag in i boplab a y tip ti, juda
do‘ndiripti! Tram vayda h a r xil fisq-u fasod gaplar
serob. Tavallo janoblari ham esh itg an larin i yozgan-
da. Qiziq voqealar achib yo tip ti. Esiz-esiz, o‘qi-
madim -da, m ulla boTsam ham m asini qoyil qilib
yozardim -a! Q ani, y ax sh isid a n o ‘qi! — deydi
T u rg ‘un joylashib, chordana qurib.
Men kitobni varaqlab ayrim jo y larin i avvalo
ichim da o‘qiym an, ko‘zdan kechiram an. She’rla r
ran g d o r, jonli, tili o‘ziga xos, ravon. Men «Ibrat
bog‘inda» sh e ’rin i o‘qiy boshlaym an.
Y o z fa s li oq b a d a n la r, oq k iy im la r kiysa la r,
P a x ta lik n i ta sh la m a y , yelka g a chiqqan yo g 'im iz.
Uch qabat k a m z iln i u s tid a n y a n a bir k a tta k o n
B og'labon m a h k a m qilib s a k k iz quloch belbog'im iz.
K o 'ta r ib ish to n n i tiz d a n yuqori, k o 'k r a k ochiq.
K o 'rsa tib k o 'k ra k d a ju n necha s e m iz qursog'im iz...
277
T u rg ‘un zavq bilan qotib-qotib kuladi. Ibrat-
omuz kulgili gap larn i tak ro rlab -tak ro rlab qo‘yadi.
She’rla r unga yod bo‘lib qoladi.
B irdan chuvvos ko‘ta rib hovliga bolalar kirib
kelishadi.
— Ana q aran g lar, onaboshining ahvolini, u ham
kitobni tu sh u n ad ig an bo‘p ti, m aza qilib eshitib
o‘tirip ti! — deydi A hm ad kesatib.
T u rg ‘un bolalarga imo qilib, menga:
— 0 ‘rto q , bas qil, kitobni y ig ‘is h tir, ertaga
o‘qiym iz, xo‘pmi? — deydi-da, o‘rn id an chaqqon
tu ra d i.
* * *
Dadam sahroda, to ‘rt-besh oyda b ir keladi, uch-
to ‘r t kun tu rg a n d a n keyin, yana d ash tg a qarab
jo ‘naydi. Shuning uchun ham x o tin la r uyim izga
ham isha b iri k irg an , b iri chiqqan.
K am p ir o tin bibi ju d a m ahm adona, so‘zga
chechan, b ila g ‘on x o tin . lin in g e ri X um sonda
baqqolchilik qiladi. O tin bibi gapni juda do‘ndiradi:
— Q arindoshlarim ga borgan edim , gap-so‘z
ko‘p, — deydi u jiyak to ‘qib o‘tirg a n oyimga.
— E shitam iz, qani g ap irsin lar, — deydi oyim
ishdan ko‘zini uzmay.
— Istam bulning x alifasi, m ash h u r podshohi,
a ’zam h a z ra tla ri ta n ta n a bilan m ing-m ing lashk ar
to rtib , ot-u tu y a la rg a lak-lak to ‘p-u to ‘pxona,
qurol-yarog‘ o rtib , tantana-dabdaba bilan Turkis-
to n ga kelayotganm ishlar. Sulton h a zratla rin in g
kuyovlari m ash h u r A n v ar poshshoning ask arlari
Istam bul atro fid a, o ti nim a ham edi, ha, anglis-u
fa ra n g la r bilan jang qilib, qonli u ru sh la rd a n keyin,
d ush m an larn in g ham m asini b u tu n qurol-u asla-
h alari bilan dengizga a g ‘d a rip ti. Lekin T urkiyada
qurol-aslaha nihoyat ko‘pm ish. X alifa h a z ra tla ri,
A n v ar poshsho A rabiston-u M isrda ham faran g -u
anglis a sk arlari bilan q a ttiq jan g qilishganm ish.
A nvar poshsho jahonda m isli yo‘q ja su r, pahlavon
em ish. He gap ko‘p ... X alifa h a z ra tla ri ask arlari
278
bilan y u rtim izg a kelayotgan bo‘lsalar, inshoollo,
shoyadki yaqin orada T oshkentda ko‘rsak!.. Ammo
nam oz, ro ‘za, to at-ib o d at bilan m ashg‘ul bo‘lib
tu ray lik .
Qo‘sh in la r b irin -k etin k irib , ancha xotin-xalaj
y ig ‘iladi. Gap-so‘z avjida. R ohat kelin oyi bijillab,
esh itg an larig a qo‘shib-chatib, m ard ik o rlik , u sta la r
tash k ilo tla ri haqida uzoq g ap irad i, G ‘a ffo r akaning
ulam olardan qo‘rq ish in i aytadi.
U zun S ara so ‘zamol kam pir, p ir xizm atid a tu ra-
digan zikrchi x o tin la rn in g bilarm oni, onaboshisi.
— P irim a y td ila rk i, zamon o g ‘ir tah lik ad a, ehti-
mol Dajjol chiqar, toat-ibodatda bo‘lin g lar, nazir-
niyoz q ilin g lar, dedilar. O tin buvi, sulton-xalifayu
A nv ar poshsho bilan lash k a rla rin i m aqtab, qa-
yoqdagi g ap larn i gapirasiz-a. X alifa h a z ra tla ri o‘z
ta x tla rid a o‘tirg an m ish la r, u kishi bu yoqqa kel-
m aydilar. E shitganm an, xalifam k an izlari — huri-
liqolar bilan ovora em ishlar!..
O tin bibining jah li chiqadi, qizarib-bo‘zarib
yana g ap ira ketadi. Go‘yo ik k isin i qo‘yib yuborsan-
gizu, xo ‘rozday p a tir-p u tu r tepishib, bir-birin in g
p a tin i yulsa. Men x o tin la rn in g gapiga kula-kula
quloq solib o‘tiram an .
— Gap-gap, qiladigan ish in g lar yo‘qm i, qurib
qolganm i ish? Ju v o zk ash lard ay yakkash g ‘ir-g ‘ir
gap aylan tirasizlar!.. — deym an teg ajak lik qilib.
O tin bibi va qo‘shn ilarim iz meni haydaydilar:
— A ylanay, tu r , ko‘chaga chiq, x o tin larn in g
ichida o‘tirm a!
— A g ar men sen bo‘lsam ko‘chadan beri kel-
m asdim , — deydi istehzo bilan R ohat kelin oyi.
Men bir-ik k i g ‘ijirlash ib ko‘chaga jo ‘nab qola-
man. Q arshim dan T u rg ‘u n chiqib keladi.
— K o‘rinm aysan? Y u r guzarga! — deym an.
T u rg ‘un oh ista shivirlaydi:
— Folbinga borgan edim ... M ashhur, ju d a top-
gich xo tin . Oyim injiqnam o kasal, bilasan-ku.
Folbin buy urg an edi, go‘s h t olib kelyapm an.
— Ey o‘rto q , ham m a kasalning davosi ovqat.
279
Oying yaxshi ovqat yesa tuzalib , otday bo‘lib
ketadi.
— E-e, nonga zorm iz, yaxshi ovqat qayoqda?
Oyim nuqul, folbin, deydi.
T u rg ‘un va men ikki qadoq go‘s h t ko‘ta rib ,
u larn in g hovlisiga kelam iz.
— Y axshi go‘sh t, — deydi T u rg ‘un, — ko‘r,
tu shim da ko‘ram an h a r ku n bunday g o 'sh tn i, —
kuladi u. — Lekin folbin no rin qildirib, olib ketadi
uyiga. Innaykeyin, yana tovuq so ‘ydik, bozordan
otam olib keldi, semiz tovuq. O zginasini oyimga
berdi-da, qolgan ham m asini folbin o ‘zi oladi. To-
g ‘am ning uyiga folbin kelganda ham qo‘y so ‘yish-
gan edi, ham m asini olib ketg an . Lekin u folbin
zo‘r, ju d a m ash h u r edi, ko‘ram iz, uyda o ‘tir ip ti, —
deydi m enga sh iv irlab T u rg ‘un.
Men oyoq uchida yu rib ayvonga chiqam an va
sekin derazadan qaraym an. Bemor to ‘shakda yotib-
di.
K o‘rp a si u s tid a b ir d a sta to l x ip ch in .
B em orning boshi bo g‘la n g an . Folbin q arsh id a
k o ‘rpachad a ch ild irm an i g u m b irlatib , s irli b ir
m aqomda chalm oqda. U im lab, a tro fig a alanglab,
sirli nidolar bilan p a rila rn i chaqirm oqda. Folbin
ingichka, uzun, qop-qora . abashday, ko‘zlari g ‘i-
laynam o, s irli qiyofadagi yuzi q a t-q a t tiris h ,
u stid ag i kiyim i qora, peshonabog‘i ham to ‘q jigar-
ran g . Men un in g haybatidan cho‘chib ketam an.
T u rg 'u n sekin oldim ga keladi.
— Qalay folbin? B achchag‘a r o ‘lgunday sovuq,
badbashara. Oyim yalindi, uyini qid ira-q id ira uzoq
k a tta ja rn in g yoqasidan topdim . H ovli xuddi
to ‘qayga o‘xshaydi, qop-qorong‘i. H am m asi chaka-
lakzor. H ar b iri eshakday keladigan u ch ta i t zan-
jird a . B ad b u ru sh zo ‘r itla r . Qo‘rq ib k etd im .
Supada bo‘lsa uch og‘ayni, ham m asi nashavon,
qimorboz, ta k asa lta n g . Og‘izlarid an chilim uzil-
maydi. Folbinning o‘zi yo ‘q ekan. «Hozir keladi,
chilim tu t, b irpas kut» deyishdi. Q arta o‘yin bor-
ku, bilasanm i? H am m asi q a rta o‘ynab o 'tirip ti. Bu
ham qim orning k attasi-d a. K u ta -k u ta folbin ham
280
tu g u n -tu g u n n a rsala rn i o rtib -to rtib qayoqdandir
keldi. Y alinib-yolvordim kam pirga. K am pir supada
o‘tirib , avval: «Ju v o n m ag bo‘lg u rla r qim orlaring
qu rib k etsin , y ig ‘ishtir!» deb o‘g ‘illa rin i urish d i.
K eyin m enga qarab: «A navinisi o ‘ttiz ikkida, anavi
shayton y ig irm a sakkizda, m anavi k o‘hlikkinam
yigirm a beshga to ‘ldi, lekin ham m asi ishyoqm as,
tek in x o ‘r. S uluv-suluv q izlar ko‘p, ham m asi jon
deydi-yu, lekin bu la ’n a tila r bo‘ydoqlikni yaxshi
ko‘rad i», deydi ezm alanib kam pir. «Kampir-ey,
vaqt-soatida bo‘ladi h a r ish, mayli men ehtim ol toq
o ‘ta rm a n , xohlasa kenjatoyni u y la n tira v e r, popuk-
d ayini top» deydi b itta si. K eyin ikkinchisi: «Aya,
kichkinani u y la n tir, bu oliftanam o bachchag‘aring
s h o ‘x!» deydi. Y onboshlab y o tg a n k ich k in asi
bo‘g ‘ilib gap boshlaydi. «Е, aya, kichkinam an-ku,
chaqaloqman-ku! Lekin, ona, yaxshi qiz yoqadagi
qunduz, degan maqol bor. S hundaqasini topsangiz,
m ayli, yo‘q, dem aym an. Ammo, ay a jon, sizni
boshim da ko‘ta rib y u ram an , lekin s h a rt shuki, h ar
kuni m u llajirin g n i cho‘ntak k a to ‘kib tu ra s iz », deb
tirja y a d i erk ato y i. Folbin nosni b u rn ig a tiqib
«apshu-apshu», deb ak sirad i, keyin to ‘n g ‘illab:
«Men ketdim , sam ovarni qo‘yib, issiqqina ser-
go‘s h t palovxon to ‘ra bor manov to g ‘orada, yeng-
la r!» deydi. Shundan so ‘ng yo‘lga tu sh d ik . Shunaqa
g ap lar, o ‘rto q . T u rm ushning g ‘alvasi ham m asi.
A na folbin o‘rn id an tu rd i, vaysab ketdi-ya, voy
ablah-ey, ch ir-ch ir aylanishini qara, ajin ag a o‘x-
shaydi! Men qotib kulam an:
— Rost! U xuddi p a rila r bilan jin la rn i chaqi-
ray o tg an g a o ‘xshaydi, vaysayapti. Ammo to ‘g ‘ri
ay tasan , ju d a bahaybat, badbashara kam pir ekan.
H am m asi bo‘lm agan gap, x u ro fo t menimcha.
— Q ara, folbin oyim ning k iftig a m inib oldi,
«ko‘ch-ko‘ch», deb im layapti.
Men fo lb in n in g to v u sh id a n vahim am kelib
im o ratla ri p ast, to ‘kilib tu rg an d ay om onat kul-
badan qochib ko‘chaga yuguram an.
281
* * *A*
D astyorchilikdan bo‘shagach, guzard ag i tem ir-
chining pastgina do‘konxonasida o ‘tirib m an . Te-
m irch i o riq q in a y u zin i a jin bosgan, soqollari
siyrak, te rd a n , olovdan qoraygan m anglayi keng
kishi. Y ordam chisi polvon, gavdasi pishiq yig it.
Qish-u yoz egnida eskigina y irtiq k ir chopon.
U sta tem irn i cho‘g ‘ga solib bolg‘alaydi, cho‘-
zadi, yassilaydi, yana olovga soladi. Y ig it esa tin-
may dam bosadi. U sta ketm on, tesh a, taq a, arava,
m ix, ishqilib, h a r xil ik ir-ch ik irn i boplaydi.
U sta zerikib, o‘tg an -k etg an , oldi-qochdi gaplar,
tu rm u sh n in g qiy in ch ilik lari, ta sh v ish la rid a n g api
radi.
— C hirog‘im , tem irn i Dovud payg‘am bar top-
gan, simobday eritg a n . H a, olovning tish i yo‘q,
h o ‘l-quruq bilan ishi yo‘q. Dovud pay g ‘am bar
innaysigin omochga tish , ketm on yasagan, ham m a
u m m atlarg a bergan. U kishi k a tta u sta bo‘lgan,
ko‘p h ik m atlarn in g egasi bo‘lgan. — B irpas su k u t
qiladi. — Falakning ishi doim g ‘alvasozlik. Lekin
maqol borki, buyurgan oshga tish te g ar, yoz
tegm asa qish teg ar. Zamon o‘zgarib tu ra d i. Kam-
b ag‘allar, ochlar, qashshoqlar, b ir ku n kelarki,
alb atta y o ru g iik k a chiqar. Sudxo‘rla r, qorni k a tta
boyonlar qilm ish larin in g jazosini to rta r. Dunyoda
adolat bo‘lsa shunday bo‘lar, haq iq at, odillik,
jiyan, zo‘r n arsa. M asalan, ru s m astirav oy lar bosh
ko‘ta rib chiqib, h u k u m a t bizn ik i d ey ish y ap ti.
A lb atta y o ru g ‘likka chiqam iz, jiyan.
Men u stan in g g ap larig a ch u rq etm ay quloq solib
o‘tiram an , To‘satd an u stan in g d u rad g o r og ‘aynisi
kelib qoladi. U novcha, soqoli m oshkichiri, qoshlari
o‘siq, ko‘zlari quvgina kishi.
— E-e, qalay ish lar, ko‘rinm aysiz? — deydi u sta
tem irn i bolg‘alashdan picha tinib.
U nosni tu flab , keyin u stag a deydi:
— Gap ko‘p. U stalar jam iy ati h a r ku n y ig ‘ilish
o‘tk azad i. Lekin ulamo h a z ra tla ri: «K ofir, chur-
chit, ablah lar jam iy atin i q u ritish kerak, bo‘lmasa,
282
u la rn i olomonga solamiz!» deb do‘q qiladi. B a’zi
ulam olar n a sih a t qilib, o x ira tn in g azobi yomon,
deb qo‘rq itad i.
— Ulamo h a z ra tla ri o‘z nafsin i biladi-yu, ammo
xalq g ‘am ini yem aydi, — deydi u sta g ‘azabi qo‘-
zib. — Zam onlar o‘zgarib, u s ta la r jam iy ati tashkil
etild i. M enimcha yaxshi bo‘ldi. M astiravoylar ish
biladi, bizni o‘rg atad i.
Qayoqqadir chiqib ketg an yordam chining o‘rni-
ga dam bosib, u stan in g gaplariga quloq solam an.
U sta ketm onni q a ttiq bolg‘alaydi, ovozi Baland-
m achitga esh itilad i.
— Qani gap irin g , m astiravoylardan so ‘zlang.
Z avod-fabrikalarni, yer-u su v larn i xalqning o ‘ziga
to p sh irsin , deb ru s m astirav o y lar m ajlis qilgan-
m ish, to ‘g ‘rim i shu gap? — so‘raydi tem irchi.
D uradgor u stag a yaqinroq o‘tirib deydi:
— G oroddan kelayotib xiyobonda — bilasan-ku,
m ash h u r bog‘ — o ‘shan in g oldida birpas to ‘x-
ta d im . T um onat odam . A sk a rla r ham bisyor.
M astiravoylar m inbarga chiqib v a ’z ay tish y ap ti.
V aqtli hu k u m at yo‘qolsin, boylarni qo‘llab-quvvat-
lay ap ti, zavod, fab rik a, yer-suv ham m asi bizniki,
d eyishyapti. Xaloyiq, «malades», «ura» deb m a’-
q ullayapti. R uscha bo‘lgani uchun ko‘p gaplariga
tu sh u n m ad im , buni ham yon-verim dagilardan so‘-
rab oldim . N o tiq lar ketm a-ket m inbarga chiqib tu-
rish ip ti.
— M astiravoylar biladi, do‘stim , — deydi u sta
jiddiy holda, — g ap lari to ‘g ‘ri. Boylar, savdogarlar
fab rik a, zavodlarni bizga bersin deyishadim i —
yaxshi gap, to ‘g ‘ri bu.
D u ra d g o r su p ag a o‘tib o ‘tir a d i. Qo‘lidagi
to ‘rvad a ozgina mosh. U to ‘rv an i avaylab tizzasiga
qo‘yadi.
— E, gap ko‘p, og ‘ayni, taq ir-tu q u rin g iz n i b ir
pas qo‘yib tu rin g .
U sta kuladi:
— Qani, to ‘x ta ta y lik ish n i, gapiring.
— Og‘ayni, ru s la r olam ning sirin i biladi. U rush
283
m aydonida ham , P etro g rad d a ham g ‘alayon. Ish-
ch ilar m iltiq, yaro g ‘ bilan qurollanganm ish. Gap
ko‘p, ru sla r biladi ahvolni. M ana, T oshkentda ham
ahvol jid d iy . G orodda ish c h ila r n ih o y a t ko ‘p
y ig ‘ilg an , o ra la rid a m usulm on ish c h ila ri ham
anchagina. U lam olar xalqni tizginlab, ru slarg a
sotilm a, k o fir bo‘lasan, toshbo‘ron qilam iz, deb
do‘q qilad i. X alqni puch g a p lar bilan aldab:
«M uxtoriyat qilam iz», deydi qo‘qonlik boylar, zi-
yolilar, jad id lar.
Tem irchi so‘raydi:
— Ziyolilar degani kim lar?
— Ziyolilar deganim i?.. X o 'sh ... Bilmadim ,
o‘zim ham yaxshi tushunm aym an. E shitishim ga
qaraganda, ziyolilar o‘qigan, bilim don, dono kishi-
iarm ish.
— E, bilgich em as, kaltadum deng, olifta
deng? — kulib qo'yadi tem irchi mo‘ylovini burab.
— Ziyolilar, bilm adim , k altadum m i, ammo bil
gich, o ‘qigan odam lar-da, — deydi ta k ro rla b
duradgor.
— U lam olar fu q aro n i o ‘zlaricha tarb iy a qilib
m aq sad larig a yetishm oqchi. B u n isi bizga rav-
sh an ...
Men tem irch in in g do'konidan chiqib G ovkushga
jo ‘naym an. To*g‘ri T u rg ‘un n in g oldiga boram an.
— Qani, gorodga chiqam iz.
T u rg ‘unga esh itg an larim n i qisqa gapirib bera-
man.
Onasi xo‘m rayadi.
— 0 ‘tin n i yor, bas, yer yu tg u r! — deb ayvondan
baqiradi.
— H ozir kelam an, oyijon, ozgina ishim bor
edi, — deydi T u rg ‘un va men bilan ko‘chaga cho-
padi.
Ko‘chada bolalarning to ‘p o‘yini qizigan payt.
— Qani, og ‘aynilar, gorodga! — deydi T u rg ‘un.
B olalar o 'y in n i tashlab bizga q o 'sh ilad ilar. Ba-
landm achitga kelgach, m aslahatlasham iz. Tram-
vayga pulsiz tu sh ib bo‘lm aydi, p a tta ch i ko‘rsa x o ‘p
284
u rad i. Tinchgina aravaga osilish m um kin. Keyin
eh tiy ot bilan izvoshga osilsa bo‘ladi. Bolalardan
olti kishini tanlaym iz, boshqalarining — mahalla-
ga, uy-uylariga k e tish lari k erakligini uqdiram iz.
B irinchi uchragan aravaga A ’zam ikkovim iz osi-
lam iz. Men vahim adam an. T u rg ‘un bo‘lsa izvoshga
osilgan. T u rg ‘unn in g qulog‘iga bird an charsillab
qam chi teg ad i shekilli, o ‘zini tappa yerga ta sh lay
di. Men: «A rava tin ch, bu yoqqa kel, yaxshi
ketyapm iz!» deb sekin im laym an. A rav ak ash
indam aydi. Ammo T u rg ‘un yana b ir boshqa izvosh
ga osilib oladi. A ravakash bizni sezib qolib, xipchin
bilan o ‘qtalgancha shovqin soladi:
— S h u m tak alar, yo‘qol ham m angl
A ’zam ikkovim iz o ‘zim izni yerga tashlab, hay-
to v u r, qu tu lib qolamiz.
— Q alay, T u rg ‘unboy, x ip ch in qalay? —
so‘raydi A ’zam.
T u rg ‘u n n in g qovog‘i solinadi:
— Sal tegdi-da. Ha, senga xipchin tegm agan-
midi?!
— Bas, endi oyoqni ishga solaylik, — deydi
A ’zam.
B ir-birim iz bilan o‘zisha-o‘zisha yug urib , Shay-
x an to v u rg a yetam iz. H am m am izdan sh arro s te r
q uyilm oqda. B ir do ‘ko n n in g oldida lah zag in a
ch o ‘kib n a fa sim iz n i ro stla y m iz . T u rg ‘un b ir
aravakashga yalinib, arav asig a chiqib oladi. A ’zam
va men piyoda ketam iz. A ravakash bizni yupatgan
bo‘ladi:
— C hiroqlarim , yuk ko‘p, bo‘lm asa sizlarn i ham
aravam ga chiqarib olardim .
0 ‘rdaga yetib boram iz. Tor ko‘prik chetida bizni
k u tib tu rg a n T u rg ‘un papiros chekib yo‘taladi.
— Ma, chek, — deydi menga T u rg ‘un. —
«Roza» degan papiros. B ir ru s chol chala tash lag an
ekan, d arro v ilib oldim.
A ’zam papirosni T u rg ‘unn in g qoTidan yulib
oldi-da, anhorga u loqtiradi.
Bu yerda baqqollar, qassoblar ko‘p. P astda
285
sam ovar. Oshxonadan kabob va go‘s h t kuydi hidi
anqiydi...
— В и yog‘i gorod, chegaraga yetdik, — deyman
men ko‘prik chetiga o ‘tirib .
T u rg ‘un som sapazning do‘koni tom onga qa-
raydi.
— Somsa yaxshi-da! Bay-bay! — deydi havasi
kelib. — Lekin k a tta bo‘lganim da, qarab tu rla rin g ,
albatta oshxona ochaman. Ana sh u n da ko‘ribsizlar-
ki, m u llajirin g sharaq-sharaq. A ’zam o’choqqa o‘t
qalab tu ra d i. M usa ovqat tashiydi, men xo‘jayin
bo‘lib to ‘rda o‘tiram an . M ening ishim faq at pul
sanash bo‘ladi. Q otirib tashlaym an!..
A ’zam ning jah li chiqib T u rg ‘u n n in g yuziga
ta rsak i to rtib yuboradi.
T u rg ‘un alam iga chidayolm ay o‘rn id an irg ‘ib
tu ra d i. Men o’rta g a tushib, a jra tib qo‘yam an.
— M ahallada g ap lash am iz, h a li m ah allad a
gaplashamiz! — deydi T u rg ‘un A ’zamga do‘q qilib.
B irdan q ay o q d an d ir o tliq a s k a rla r paydo
bo‘ladi. Qovoqlari solingan so ld atlar m iltiq ko‘ta rib
ketm oqdalar.
Tram vay yoTidan piyoda A leksandrov bog‘iga
boram iz.
— R us bolalar tu tm asm ik an ? — deydi A ’zam
birdan.
T u rg ’un javob beradi:
— R us bolalari yaxshi, rabochiylarning bolalari
bizga tegm aydi. Men b ir kun goroddan qopda so‘k
orqalab kelayotgan edim , h a r qadam da to ‘xtaym an.
Jiqqa terg a botdim . B irdan ik k ita ru s bola uchrab
qoldi, rahm i keldi shekilli, qopni ko‘rsa tib , menga
ber, bola, dedi. H ayron bo Tib to ‘xtad im . Ichimda
beraym i, berm aym i, deb o‘yladim . Oddiy kiyingan,
ru s bolasi, shapkasi k ir, kiyim -boshi o ‘r ta , o‘n besh
yash ar, baland, baq u v v at bola edi. Ikkinchisi
kichkina edi. Qopni berdim , orqalab oldi-da, gTzil-
lab ketdi. U b ir nim alar deydi, lekin tilig a tu s h u n
m aym an. YolgTz bilganim : ispasiba. Otam o ‘rg at-
gan, ispasiba desang olam gulisto n , deb. Shunday
286
qilib, h alig ilar qopni galm a-gal ko‘ta rib chopishdi.
Qoryog‘diga keldik. R us bolalar, m ana sta riy
gorod, deb qopim ni berish d i, qayta-qayta ispasiba,
deb qopni orqaladim . 0 ‘lguday duo qildim .
— Yana qanday ruscha so‘zlarn i bilasan? —
so ‘ray m an T u rg ‘undan.
— «X arash o », «tavarish» degan so 'z la rn i bila-
m an, — javob beradi kulib T u rg ‘un.
T ushdan oqqanda horib-charchab Piyonbozorga
yetib boram iz.
T u rg ‘un balo, birpasda x ab ar topib keladi:
— A leksandrov bog‘ida m itin g oxirlab qolganga
o ‘xshaydi. M ish-mish gap ... R abochiylar burjuy-
larn i ezamiz deydi.
— B u rjuy deganing nim a? — so‘raydi A ’zam.
T u rg ‘un jid d iy rav ish d a tu sh u n tira d i:
— B urjuy degan n arsa, xo‘sh, olib so tar, sav-
dogar degani bo‘lsa kerak-da.
... A leksandrov bog‘iga yuguram iz. M itingda
k o ‘p c h ilig i
ru s la r,
m u su lm o n lar
ham
bor.
M inbarga oddiygina kiyingan, k a tta soqolli, qora-
g in a b ir x u sh b ich im k ish i ch iq ad i. U zulm ,
v ah sh at, haqsizlik to ‘g ‘risid a shunday t a ’sirli gapi-
ra rd ik i, og‘zim ochilib qoladi. N otiq m ehnatkash-
larn in g og‘ir ahvoli, te k in x o ‘r boylarning aysh-
ish ra td a yash ay o tgan lik lari to ‘g ‘risid a ib ra tli mi-
sollar bilan gapiradi.
— 0 ‘lkamiz alb atta h u rriy a t, adolatga erishadi,
x alq n in g o rz u si r o ‘yobga ch iq ad i. Biz haq-
huquqim izni qo‘lim izga olamiz! — deydi notiq
gapining oxirida.
U ning so‘zini m a’qullagan sadolar yangraydi.
M ahallaga bazo‘r yetib kelamiz.
Onam boyoqish m endan x av o tir olib, diqqati
oshgancha tash v ish lan ib o‘tirg a n ekan.
— Oyi, ju d a gap ko‘p!.. — deyman ariq suvida
s h a p ir-s h a p ir y u v in ib .
— G orodga b o rd ik ...
O vqatingiz borm i?
Onam u rish ib koyiydi:
— Yomon sayoq bo‘lib ketyapsan!
287
— Oyi, ovqat! — deym an supa labiga cho‘kka-
lab.
Onam m oshkichiri olib keladi.
— B u rju y larn in g tag ig a suv ketyapti! — dey
m an ovqatni tiq ila-tiq ila chaynab.
— B u rjuy deganing kim? — so ‘ray d i onam
yonim ga o ‘tirib .
Biroz o ‘ylab javob beram an:
— R u slar boylarni b u rju y deydi!..
* * *
Onamga nosvoy olib kelish uchun bozorga ket-
m oqdam an.
Do‘p p ifu ru s h la rn in g kich ik -k ich ik
d o ‘konchalari oldidan o ‘tib borayotib b ir uyda
suvoqchilar, m ard ik o rlar, u s ta la r tiqilib o‘tirg an -
larin i ko‘ram an-da, qiziqib, men ham boshim ni
suqib m o‘ralaym an. D eyarli b arch alarin in g u stida
y irtiq -y am o q kiyim , ko ‘p la ri yalangoyoq, eski
choriq kiyganlar. U yning to ‘rid a qo‘ldan so‘qma
ta x ta stol oldida besh-olti kishidan ib o rat h ay ’at
o ‘tirib d i.
N otiq q a ttiq hayajonda terlab-pishib gapirm oq-
da.
— Kim di bu? — so‘raym an eshikka yaqinroq
tu rg a n b ir o ‘spirindan.
— Ochil aka-ku, u sta la rn in g bo sh lig‘i! — javob
beradi yig itch a shivirlab.
Ochil aka y irik gavdali, sav latli, oq soqolli,
k o ‘zlari m a’noli, qoshlari quyuq kishi. Oppoq
ko‘ylak u stid a n yengil y ak tak kiygan, boshida
m oshrang duxoba do‘ppi. So‘zlarn i ch ertib , h a r xil
m isollar, m aqollar bilan salm oqlab gapirm oqda:
— B iro d arlar, o‘rto q lar, gap shunday, zamon
bizniki. U stala r jam iy ati, suvoqchilar, m ard ik o r
la r, b u tu n m eh n atk ash lar birlash ib , ru s og‘ay n ilar
m asterovoylar bilan birlash ib , huquqim izga, tilak-
o rzu larim izg a y etish ay lik . P e tro g ra d ish ch ilari
zavod-fabrikalar, yer-suv, jam iki ham m asi boylar-
dan to rtib olinsin, ham m asi m ehnatkash xalqniki,
deyapti. T oshkentdagi ru s ish ch ilari uyushib zo‘r
288
ta sh k ilo tg a aylanib qoldi, u la r sho‘ro m ahkam asi
tu zib , q a ttiq ish layap ti. M usulmon boylari b ir yoq-
dan, ulamo h a z ra tla ri b ir yoqdan din-u islomni
pesh qilib xalqni aldayapti. 0 ‘rto q la r, ru s ish ch i
lari bilan birlashib, ham m am iz ahil bo‘lib, b ir
yoqadan bosh chiqarib, V aqtli h u k u m atn i hay-
dasak, boylar, sav d o g arlar zulm idan qutulam iz,
ozodlikka, baxt-saodatga erisham iz. Bu ku rash d a
m ehnatkash xalqqa yo‘l-yo‘riq ko‘rsatib , rah b arlik
qilish bizn in g burchim izdir.
— To‘g ‘ri! To‘g ‘ri! — deb qichqiradi ko‘plar.
Ochil aka yana gapda davom etad i. Ishchi-
larn in g og‘ir hayoti, ulamo va boylarning hiyla-
n ay ran g lari haqida ta g ‘in uzoq gapiradi.
Men ixlos bilan tin g lay m an . T ushunm agan
so‘zlarn i yonim dagilardan so‘rab olaman.
U peshonasining te rin i a rtib o‘tirg ac h , yana
u ch -to ‘r t kishi so‘zga chiqib, tu rm u sh n in g m ashaq-
q atid an , zam ona ahvolidan, m eh n atk ash larn in g
oldida tu rg a n v azifalard an gapirad ilar.
— U lam olar, boy-u kam bag‘al birlashib, din-u
islom bay ro g ‘i o stida to ‘planm og‘imiz z aru r, dey-
d ilar. T urk isto n o ‘lkasida m u x to riy at quram iz,
d erm ish lar. B izlarni q u ru q g ap lar bilan aldab, yana
bo‘ynim izga z an jir solm oqchilar. 0 ‘rto q lar, hush-
yor bo‘lin g lar, hozir b u tu n m ehnatkash, b u tu n
ish ch ilar va kam bag‘al dehqonlar ru s ish ch ilar
bilan yakdil, y ak tan bo‘lib ish ko‘ray lik , — deydi
o ‘rta yoshlarda, k alta soqolli b ir kishi.
Keyin jadidnam o, o lifta kiyingan, boshida yangi
duxoba do ‘ppi, ju ju n kam zulli, tilla ko‘zoynakli b ir
kishi so‘zga chiqadi. U so‘zni ta rix d a n boshlab,
T em ur dabdabasidan, «oltin tup ro q li T urkiston
o‘lkasi» degan ib o ralar bilan ezm alanib asabiy
so‘zlaydi:
— A fa n d ila r, h am m am izn in g din im iz b ir,
ollom iz b ir, p a y g ‘am b arim iz, sah o balarim iz b ir,
tu rk avlodim iz, tarixim iz cho‘q porloq, o‘tm ishi-
m iz, sh o n -sh a v k a tim iz u lu g ‘d ir. U lam o lar va
boyonlarim iz m illatim izning hom iylaridir. A lb atta,
289
ziqna boylarim iz ham yo‘q emas, xudodan tilaym iz-
ki, o‘zi u larg a insof bergay. Hammam iz ham jih atlik
bilan b irlash sak , inshollo, baxtim iz tu g ‘ular.
Issiqdan terlab ketganim dan odam lar orasidan
b azo ‘r s ir g ‘alib chiqib ta s h q a rig a o tilam an .
Poyakilikdan nosvoyni olam an-da, tan ish ipakfu-
ru sh yahudiydan onam buy u rg an ip ak larn i xarid
qilgani jo ‘naym an.
* * *
K uz. Y ap ro q lar a sta to 'k ilm o q d a . T u n lari
izg ‘irin li sovuq. B ir-ikki yog‘in ham bo‘lib o 'tg an .
B ugun havo yaxshi, osmon zangori.
Dadam Y angibozordan kelgan. U uyga h a r kun
o ‘tin , ko‘m ir, yog‘, mosh, xullas, ro ‘zg ‘orga ke-
rak li ik ir-ch ik irn i tashiydi. N arx-navo oshgan,
bahorda yom g‘ir bo‘lm aganidan arpa-b ug ‘doy bit-
m agan. Dadam bozordan jo ‘xori olib keladi. Faqir
o d am lar,
k o sib lar,
m a rd ik o rla rn in g ah v o lla ri
harob.
E rtalab men, choydan keyin otn i m inib jarg a
jo ‘naym an. J a r d a to lla r, q a y ra g ‘och lar t o ‘la.
J im jit. O tni s u g ‘orib tu rsa m , to ‘satd an d ah sh atli
m iltiq sadolari yangraydi. Bu nim a bo‘ldi? Yangi
shahardam ikan? Sadolar yaqindan yangraydi.
J a rd a n chiqqanim da m iltiq ovozlari kuchayadi.
Ot choptirib b ir zum da g u zarg a yetib kelam an.
Baqqollar, sam ovarda o‘tirg a n odam lar hayron
bo‘lib, b ir-b irlarig a q aray d ilar: «Nima g ‘av g ‘o?»
Uyda darro v otxonaga otn i bog‘lab chiqam an.
— Nim a balo, m iltiq otilyaptim i? — deydi onam
k ir yuvib o‘tirg a n joyida.
— G uzardagilar, qo‘zg ‘olonga o‘xshaydi, de
yishyapti!..
Onam hayron bo‘lgancha angrayib qoladi. Men
yana g u zar tomon yuguram an. G uzardagi xaloyiq
hamon sarosim ada. Hech kim hech n arsa bilm aydi.
B aqqollar,
q asso b lar b irin -k e tin
d o‘k o n la rin i
y ig ‘m oqdalar.
Lekin sam o v ard a odam
to ‘la.
O tishm a ovozlari borgan sari kuchayib avjiga chiq-
290
moqda. Izvoshchilar b irin -k etin Eski sh ah a r tomon
ketm oqdalar. Q ator-qator bo‘sh tra m v a y la r Yangi
sh ah a r tom on o‘tm oqda.
— Qo‘zg ‘olon! K a tta qo‘zg ‘olon! — deydilar
izvoshda kelayotganlar oldilaridan to ‘sib so‘ragan
odam larga.
* * *
Men и yoq-bu yoqdan so‘z o‘g ‘irlab, te n tira b
yuram an. T ushda uyga ravona bo‘lam an. Yangi
sh ah ard a otishm a hanuz tin m ag an , aksincha, b o r
gan sari kuchaym oqda.
— Oyi-chi, oyi, — deyman ayvonga o‘tirib . —
Qo‘zg ‘olon bo‘lyapti. Mana, gorodda taraq -taraq
otishm a. Vaqtli h u k u m at bilan boylar b ir tomonda,
ikkinchi tom ondan — ish ch ilar, kam bag‘allar.
— E sh itd im , o tin buvim chiqib a y td ila r.
S hayxantovurga qarin d o sh larin ik iga borgan ekan,
eshitib kelip ti. R usiyada b ir sh ah a r bor-ku, oti
nim a ham edi, o ‘sha ishchilarga o‘tip ti. Ish boshi
da ish ch ilar emish.
— P e tro g rad u sh ah a rn in g oti! — deym an hov-
liqib. — Inqilob o ‘sha yerdan chiqipti! Bilmadim,
inqilob, inqilob deyishadi, u sta akam: « H u rriy at
oftobi sh u , uka!» deydi.
K echqurun T u rg ‘un keladi:
— M usavoy, y u r tez!
— Nima bo‘ldi, og ‘ayni, ko‘rinm aysan? — dey
man tashvishlanib. — A vji qo‘zg ‘olon hozir, m iltiq
o v o zlarin i esh ity ap san m i? Q ayoqlarda te n tira b
yuribsan?
— Og‘ayni, gap ko‘p. Sen o‘zing uyga tiqilib
o‘tirib san , — deydi labini yalab T u rg ‘un.
— Qani, ayt! — qistaym an qiziqib.
— Ikki kun b u ru n dadam bilan dalada tu ra d ig a n
am m am ning bog‘iga borgan edik. J u d a uzoq,
tax m in an yigirm a-o‘ttiz chaqirim keladi. Borib,
choy-poy ichgandan keyin xazon te rish g a tush d ik,
bilasan-ku, buzog‘im ga ovqat kerak. Tog‘amga
yalinib-yolvorganim da, ma, ola qol, deb bergan edi
291
shu buzoqni, xazon serob dalada, qop-qop yotip ti.
Dadam ikkovim iz k a tta uzun su p u rg i bilan xazon-
ni y ig ‘dik. Havo yaxshi, dalada dehqonlar y ig ‘im-
terim bilan ovora. B ir ariq suv sh arq irab oqib
tu rip ti, ichi to ‘la baliq, o‘zim ko‘rdim . Lekin
a tta n g qarm oq bo‘lm adi-da, xo‘p tu ta rd im .
— Voy, ten tag -ey , bo‘ldi, m uncha ezm alik
qilasan! — deym an men toqatsizlanib.
— 0 ‘r to g ‘-ey, sab r qil, e sh it a x ir, gapni
bo‘lding-ku. Shunday qilib, uch kun xazon y ig ‘dik.
innaykeyin, dadam ning o‘rto g ‘i, o‘zi eski tan ish ,
q o 'ltiq q a sig ‘m aydigan juda k a tta ta rv u z berdi. Bir
ta n ish dehqon q irg ‘ovul berdi. Pochcham b ir
yaxshi pichoq berdiki, juda ham o ‘tk ir, uyga ber-
kitib qo‘ydim ... 0 ‘tm as bo‘lib qolm asin, deb...
—
E zm alig in g
yom on-da,
gap n i
ch o ‘za-
v erasan, — deyman men.
— E-e, gap n in g q iz ig ‘iga endi y etg an d a yana
cho‘p solding-a, te n ta k . M ayli, esh it, shunday qilib,
dadam , qorong‘i tu sh ib qoldi, bu kecha yotaylik,
e rta g a k etam iz, dedi. Am m am boyoqish, yo g ‘liq
qayla qildi. Ish tah a bilan у edim . Kechasi pochcham
bilan
dadam
h a sra tla s h ib ,
o ‘tg a n
tu rm u sh
voqealari, q attiq ch ilik , qashshoqchilikdan boshlab,
h o zirg i V aqtli h u k u m a t, boy o n lar, k a m b ag ‘al-
bechoralar u stida ko‘p su h b at qilishdi. Chol m u su l
mon b a tra k la r, ru s ish ch ilari haqida ko‘p n arsa
b ilark an . E rtalab quyuq qaymoq bilan choy ichdik.
Choyni ichib, ota-bola xazonlarni bo stirm anin g b ir
burchagiga joyladik. Dadam boyoqish qanor qopga
xazonni tiqib-tiqib og ‘zini chandib bo‘g ‘di, qopni
orqalab, arq on n i ko ‘k rag id an ay lan tirib bog‘ladi.
Ammam ancha jiyda, k attak o n g in a qovoq, suzm a
b erd i m enga. Pochcham va am m am b ilan xayr-
lashib, b ir h a fta d an keyin xazonga kelam iz, deb
choshgohda yo‘lga tu sh d ik . K o‘p y u rd ik , ayniqsa,
dadam sho‘rlik tolib qoldi, qanorga xazonni juda
ko‘p tiqqan ekan o ‘zi ham . O ra-chora dam ola-ola
avji peshinda bazo‘r gorodga yetib keldik. Hech kim
yo‘q, ko‘ch alar jim jit. Ammo ahyon-ahyonda uzoq-
292
da ta rs -ta rs ovoz eshitilib tu rip ti. S old atlar biqina-
biqina allaqayoqqa chopib k etish y ap ti. Yo‘lda b itta-
y a rim ta o ‘tk in c h i u c h ra b qoladi. Qo‘rq a-p isa
kelyapm iz. R us x o tin la r esh ik larin i yopib, deraza
p a rd a la rin i tu s h irib qo ‘y ish g an . R us boboylar
eshikka chiqib: «Hoy, ket-ket, tez jo ‘na, uyingga,
esing jo y id am i o‘zi, p astq am yo‘ldan y u r, o‘q
yog‘ilib tu rip ti» , deyishadi bizga. Dadam hayron
bo‘lib, qotib qoldi. Men dadilm an: «Y uring, qo‘z-
g ‘olon boshlandi, aytdim -ku, ish ch ilar anoyi emas,
a x ir o‘z h u q u qlarin i topib oladi. E shitganm an, b u r
ju y la rn in g onasini ko‘rsatad i» , deb tu sh u n tird im .
E-e, past-baland, aylanm a-aylanm a yo‘llardan yura-
yu ra xo‘p kezdik. B irdan ish ch ilar ko‘rin d i, ham-
m asin in g qo‘lida m iltiq , d a r a x tla r o ra sid a yer
b ag ‘irlab yotib poq-poq otishadi. O ralarida so ld atlar
ham ko ‘p. «Hoy, biro d ar, nim a qilib y u rib sizlar, bir
o‘q tegsa qulaysan, jo ‘na!» deb qichqirdi b ir m u su l
mon. A stag in a pana joyga b u rild ik . H a r joy-har
joyda — ish ch ilar orasida m iltiq ko‘ta rg a n m usul
m o nlar ham k o ‘rin a d i. U lar otam g a hazil qilib:
«X azoningiz n im asi bu qiyom atda?» dey ish ad i.
«J o ‘nang tezroq!» deydi b itta si jah l bilan. X o‘p te n
tira b yu rd ik , qarasak, d a ra x tn in g tag id a yarador
odam yotibdi. Dadamga qarab im laydi. «Suv, suv!»
dedi in g rab . D arrov qo‘lim dagi ham m a n arsalarn i
yerga qo‘yib, do‘ppim da ikki m arta suv olib kelib,
ich ird im . «Ispasiba, ispasiba, malades! Idi, idi!»
dedi q a y ta -q a y ta . Shu tobda d a r a x tla r o rasid an
buqinib, y er bag ‘irlab yarad or ishchining oldiga bir
juvon keldi-da, shoshilib yarasin i bog‘lay boshladi.
« S estra, isp asib a, sestra » degan y a ra d o rn in g
to v u sh i h a li q u lo g ‘im da tu rib d i, M usavoy. K o‘-
cham a-ko‘cha y u rib , k ny azn in g bog‘i orqasidagi
ko‘chalardan o ‘tib , 0 ‘rd ag a chiqdik. Ishqilib, uyga
nam ozgarda yetib keldik. Lekin, o‘rto q , d ah sh atli,
qonli u ru sh . V aqtli h u k u m at a g ‘darild i deyaver shu
bugun! B ug u n -erta yiqiladi.
Men ham ko ‘rgan-bilganlarim ni gapirib b era
man.
293
— A lb atta V aqtli h u k u m at yiqiladi. Inqilob,
inqilob, zo‘r inqilob!
— Nima bu inqilob deganing? — so‘raydi
T u rg ‘un.
T u rg ‘unga tu sh u n tirg a n bo‘lam an o'zim cha:
— Inqilob — ozodlik, h u rriy a t, m eh n atkash lar
zamoni!
T u rg ‘un ikkovim iz yang ilik larn i bilish uchun
h a r ku n guzarga chopam iz. To‘r t kungacha jang
bo‘ladi. M uvaqqat h u k u m at, kazaklar, boylar ko‘p
olishib ko‘rad i, ammo ishchilar, so ld atlar, m u su l
mon m ehnatkashlar! astoydil ku rash ib qon to ‘kib,
h o k im iy atn i
qo ‘lga
o la d ila r.
N iyozbekdan,
Qo‘yliqdan, Beshyog‘ochdan, Oq uy yaqinidagi
0 ‘rdag ach a d u sh m an n i q u rsh ab , izm a-iz siqib
k elad ilar. R eak sio n erlar general K orovechenko
boshliq Tuproqqo‘r g ‘on ichiga qam alib olib, qarshi-
lik ko‘rsa tish g a u rin a d ila r. Lekin ish ch ilar va sol
d a tla r qo‘r g ‘onni o‘rab, aksilinqilobchilarni taslim
bo‘lishga m ajbur q iladilar.
E rtalab men gu zarg a chiqam an. H a r joyda,
sam ovarda, gu zard a, ko‘ch alarn in g to ‘qnashgan
joylaridagi m aydonlarda to ‘p-to ‘p xaloyiq sevinch,
hayajon bilan gapirm oqda:
— Inqilob...
— Inqilob, do‘stlar!
294
T A H R IR IY A T D A N
Do'stlaringiz bilan baham: |