Qishloq xo`jaligi va sanoatda qo`llaniladigan moddalarning asosiy qismini organik birikmalar ta`shkil etadi va ularga bo`lgan talab kun sayin ortib bormoqda

Аyrim vаkillаri vа ulаrni ishlаtilishi. Spirtlаr оrаsidа mеtil vа etil spirtlаrning аhаmiyati kаttаdir. Меtil spirti 54⁰S dа qаynаydigаn suyuqlik, o’tа zаhаrli. Sаоnаtdа SО vа H₂ dаn sintеz qilinаdi.Меtil spirti аsоsаn chumоli аl’dеgidi ishlаb chiqаrishdа, erituvchi sifаtidа, turli mоlеkulаlаr tаrkibigа mеtil guruhini kiritishdа, mеtil-, dimеtil- vа trimеtilаmin оlishdа ishlаtilаdi. Etil spirti 78,4⁰S qаynаydi.Sаnоаtdааsоsаn etilеndаn vа pеntоzаn sаqlоvchi birikmаlаrdаn оlinаdi. U erituvchi sifаtidа butаdiеn-1,3оlishdа vаоziq-оvqаt sаnоаtidа ishlаtilаdi. Prоpil-, izоprоpil-, butil spirtlаr sirt аktiv birikmаlаr оlishdа, аl’dеgid vаkеtоnlаr, murаkkаb efirlаr оlishdа ishlаtilаdi.

Ikki аtоmli spirtlаr (glikоllаr)
Тuzilishidа ikkitа gidrоksil guruhi bo’lgаn birikmаlаr ikki аtоmli spirtlаr yoki glikоllаr dеb аtаlаdi.
Glikоllаrning umumiy fоrmulаsi C_nH_2n(OH)₂ bilаn ifоdаlаnаdi. Bu еrdа n ³ 2 bo’lishi kеrаk. Chunki SH₂(OH)₂ tаrkibli spirt mаvjud emаs. Bittа uglеrоd аtоmi ikkitа gidrоksil guruhini ushlаb turоlmаydi, nаtijаdа undаn suv mоlеkulаsi аjrаtib chiqib, chumоli аl’dеgidini hоsil qilаdi. Shuning uchun glikоllаrning gоmоlоgik qаtоri C₂H₄(ОH)₂ – etilеn glikоldаn bоshlаnаdi.

Izоmеriyasi vа nоmlаnishi. Glоkоllаrning empеrik vа sistеmаtik nоmеnklаturаbo’yichа nоmlаsh qаbul qilingаn. Quyidа biz glikоllаrni nоmlаshgа misоllаr kеltirаmiz.
Glikоllаrni sistеmаtik nоmеnklаturаbo’yichа nоmlаshdа tеgishli to’yingаn uglеvоdоrоd nоmi охirigа diоl qo’shimchаsi qo’shilаdi vа gidrоksil guruhlаri hаmdа rаdikаllаrning hоlаtlаri rаqаmlаr bilаn ko’rsаtilаdi.

KO’P ATOMLI SPIRTLAR
Ko‘p atomli spirtlarning izomeriyasi va nomenklaturasi.
Molekulasida ikki va undan ortiq gidroksil guruhlari bo‘lgan birikmalar ko‘p atomli spirtlar deyiladi. Ko‘p atomli spirtlarning molekulasidagi gidroksil guruhlar turli uglerod atomiga bog‘langan bo‘ladi. Agar bir uglerod atomiga bir necha gidroksil guruh birikkan bo‘lsa, ular barqaror emas, u holda undan suv molekulasi ajralib chiqishi natijasida aldegid, keton va kislotalar hosil bo‘ladi.
Ikki atomli spirtlar (glikollar yoki diollar). Bular har bir uglerod atomiga bittadan gidroksil guruh saqlagan birikmalardir.
Sistematik nomenklaturaga ko‘ra ularga “diol” so‘zi qo‘shib va shu gidroksil guruh qaysi uglerod atomiga turganligini ko‘rsatib aytiladi.
Butandiolning oltita izomeri bor:

1. CH₂-CH-CH₂-CH₃ butilenglikol 1,2 –(α izomer)

_{| |
OH OH}

2. H₂C-CH₂-CH-CH₃ butandiol -1,3 ( β-izomer)

| |
OH OH
3. CH₂- CH₂-CH₂-CH₂ butandiol -1,4(γ-izomer)
| |
OH OH

4. CH₃-CH-CH-CH₃ butandiol-2,3 (α-izomer)

| |
OH OH
5. CH₂- CH( CH₃)- CH₃ 2-metilpropandiol-1,2(α-izomer)
| |
OH OH

6. CH₂-CH(CH₃)-CH₃ 2-metilpropandiol-1,3 ( β- izomer)

| |
OH OH

Glikollar gidroksil guruhlarining joylashishiga qarab α, β,γ holatlarda bo‘ladi.

Glikollarning ikkilamchi va uchlamchi birikmalari ham bo‘lishi mumkin. Bunda
ikkilamchi va uchlamchi birikmalari ham bo‘lishi mumkin, ikkita gidroksil guruh qo‘shni uglerod atomida joylashgan bo‘ladi.
Ular pinakollar deb ataladi. Ayrim hollarda ikki atomli spirtlarni dioksi birikmalar deb ham atashadi. Masalan; dioksietan
CH₂- CH- CH₃ 1,2-dioksipropan
| |
OH OH
Uch atomli spirtlar (gliserinlar yoki triollar). Uch atomli spirtlarda uchta uglerod atomiga uchta gidroksil guruhi birikkan bo‘ladi, ularning umumiy formulasi: C_nH_2n-1(OH)₃
Ular Jeneva nomenklaturasiga ko‘ra triollar deb ataladi, ularning birinchi vakili gliserin yoki propantriol deyiladi.
1,2,3-propantriol
CH₂-CH-CH₂
| | |
OH OH OH

Buni birinchi marta Sheele (1879) yog‘ni qo‘rg‘oshin oksidi bilan qizdirib olgan. Uch atomli spirtlarda ham izomeriya xuddi ikki atomli spirtlardagi singari, ya’ni uglevodorod zanjirining tuzilishiga va gidroksil guruhlarining joylashishiga bog‘liq. Glikollarning ikkilamchi va uchlamchi birikmalari ham bo‘lishi mumkin. Bunda ikkita gidroksil guruh qo‘shni uglerod atomida joylashgan bo‘ladi.

Ko‘p atomli spirtlarning olinish usullari.

1.Uglevodorodlarning digalogenli hosilalarini gidrolizlab olinadi:

CH₂Br-CH₂Br +2HOH CH₂(OH)- CH₂(OH) + 2HBr
Sanoatda etilendan etilenglikol olinadi, buning uchun oldin etilenning digalogenli hosilasi olinadi, keyin u gidrolizlanadi.

2.Epoksidlarga suv biriktirib (gidratlab) olinadi: (misol, etilen oksiddan).

CH₂- CH₂ + HOH CH₂(OH)- CH₂(OH)
\ /
O
3.To‘yinmagan uglevodorodlarga CrO₃ katalizatorligida oksidlovchilar vodorod peroksid, kaliy permanganat ta’sir ettirib olinadi (Vagner reaksiyasi):

CH₂ =CH₂ + H₂O₂ CH₂OH –CH₂OH

3CH₂ =CH₂ + 2KMnO₄ 4HOH + 3CH ₂OH-CH₂OH + 2MnO₂+ 2KOH

4.Dikarbon kislotalarning murakkab efirlarini katalizatorlar ishtirokida qaytarib olinadi:

CH₃-CH₂- COO
| +4H₂ CH₂(OH)-CH₂-CH₂-CH₂(OH) +2CH₃OH
CH₃- CH₂- COO
5.Ketonlarni qaytarib pinakonlar olinadi:

Gliserin o‘simlik yoki hayvon yog‘larini kislotali yoki ishqoriy sharoitda gidrolizlash orqali olinadi:

CH₂-COOR CH₂-OH

| |
CH-COOR + 3HOH CH-OH + 3RCOOH
| |
CH₂-COOR CH₂-OH

Agar R = С ₁₇Н₃₅ bo‘lsa, ya’ni С₁₇Н₃₅СООNa xo‘jalik sovuni olinadi. Shuning uchun ishqoriy sharoitdagi gidrolizlanishni sovunlanish deb ham ataladi.

2.Shakarsimon moddalarni bijg‘itish natijasida olinadi: (NAHS katalizator)

C₆H₁₂O₆ CH₂(OH)- CH(OH)- CH₂(OH) + CO₂

3.Allil spirtiga katalizator ishtirokida vodorod peroksid ta’sir ettirib gliserin

olinadi:
CH₂(OH)-CH= CH₂ +2H₂O₂ CH₂(OH)- CH(OH)- CH₂(OH)

4.Sintez usuli. Propilendan olinishi (Vilyams, 1947)