Qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti

2. Til hodisalarini qarama-qarshi qo`yish va taqqoslash asosida 
muammoli vaziyat yaratish.
Taqqoslash, ayniqsa til ta’limida muhim o`rin 
egallaydi. Bu usul orqali til hodisalaridagi o`xshash va farqli tomonlar 
aniqlanadi. 
Mazkur usul bilan muammoli vaziyat yaratishni “Ko`chirma gap” 
mavzusini o`rganish misolida ko`rib o`taylik. O`quvchilarga berilgan quyidagi 
gap juftlarini o`qib, ularni qiyoslash va farqlarni aniqlash topshirildi: 
1.“Jurjon podshosi bo`laman”, - dedi yigit. Yigit Jurjon podshosi 
ekanligini aytdi.(Ertakdan) 

---

109 
2.Arslon podsho buyurdi: “Chaqimchini tutib o`ldiring.” Arslon podsho 
chaqimchini tutib o`ldirishni buyurdi (Ertakdan). 
3.“Toshkentga,-dedi Mirtemir, -11 yoshimda kelganman” Mirtemir 
Toshkentga 11 yoshida kelganligini aytdi. 
Gaplar qiyoslangach, “Siz qanday gaplarni ko`chirma gap deb tushunasiz?” 
degan muammoli savol o`rtaga tashlanadi. 
3. Til hodisalarini umulashtirish orqali muammoli vaziyat yaratish.
Umumlashtirish aqliy faoliyatning eng murakkab usuli bo`lib, u ona tilini 
induktiv yo`l bilan o`qitishga asoslanadi. Induktiv yo`l esa til hodisalarini 
kuzatish, tahlil qilish, guruhlash kabilar asosida umumlashmalar hosil qilish 
demakdir. O`quvchi berilgan so`z, so`z birikmasi, gap va matnlarni kuzatib 
tahlil qilgach, muammoni echishga tayyor bo`ladi. Masalan, 5-sinfda 
“Undalma” mavzusi o`rganilar ekan, o`quvchilar zimmasiga ega bilan 
undalmaning farqini aniqlash va undalmaga mustaqil ravishda ta’rif berish 
vazifasi yuklatiladi. Odatda, birinchi muammo hal qilingach ikkinchi va 
uchunchi muammoni hal qilishga o`tiladi. 
4. Berilgan matnning mazmunidan kelib chiqib, muammoli vaziyat 
yaratish.
O`qituvch darslikda berilgan yoki o`zi tanlagan matnni o`qitib, shu 
asosida ham muammo qo`yishi mumkin. Masalan, 5-sinf o`quvchilari e’tiboriga 
quyidagi matn havola etiladi: 
Ilmga amal qilmaslik jazosi Amir Abdullaxon xos navkarni hamisha o`zi 
bilan olib yurar ekan. Amir huzuridagi suhbatlarda bir shoir Amir Xisrav 
Dehlaviyga nisbat berib shu baytni o`qiydi: 
“Kerak odamga so`zni ko`p bilmoq 
Vale oni juda ham oz aytmoq”. 
Amirga bu bayt juda ma’qul bo`ladi. Kunlardan bir kun Amir o`zining 
so`zamol, sergap vaziriga Dehlaviyning ta’birini eslatib, tanbeh beradi. Vazir 
Amirga: 
“Avf eting, shohim. Bu so`zlar Dehlaviyniki emas, shayx Nizomiy 
qalamiga mansub”,- deb e’tiroz bildiradi. Amir hayrat bilan navkariga qaraydi. 
Navkar bosh egib: 

---

110 
- Ulug` amirim, vazir haq. Bu ta’bir - Nizomiy Ganjaviyning “Xisrav va 
Shirin” dostonidan. Shoir sizga noto`g`ri aytgan edi,- deb javob beradi. 
Amir jallodni chaqirib, navkarning tilini kestiradi. 
Muammoli savol: nega navkarning tili kesildi?
Ona tilidan masala tipidagi o`quv topshiriqlari til hodisalarini kuzatish, 
qiyoslash, guruhlash kabilarga asoslanadi. O`quvchi tildan egallangan bilimlarga 
asoslanib noma’lumni qidiradi.
Masalaning muhim belgisi uning isbot talabligidir. O`quvchi berilgan 
topshiriqlarni bajargach, muayyan bir xulosaga keladi va o`z shaxsiy fikr-
muloxazalarini isbotlash zaruriyati tug`iladi. 
Quyida o`quv topshiriqlaridan ayrim namunalar keltiriladi: