Qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti

Izlanishga asoslangan usullar
. Izlanish til materiallarini ijodiy faoliyat 
ko`rsatish yo`li bilan o`rganish demakdir.Shubhasiz, o`quvchi ona tili
mashg`ulotlarida ma’lum bir yangilik kashf etmaydi, balki berilgan ma’lumot 
mazmunini ijodiy yo`l bilan o`rganadi. Bu usul o`quvchidan oldin 
o`rganilganlarni tamoman yangi sharoitda qo`llashni talab etadi. Ona tili 
mashg`ulotlarida yoziladigan insholar, o`qilgan badiiy asarga taqriz yozish, 
maqola yozish, ilmiy ma’ruzalar tayyorlash o`quvchidan hech qanday andaza 
yoki tashqi yordam olmasdan bajariladigan asosiy ishlardir. Shunday qilib, ona 
tili darslarida izlanishga asoslangan usullardan foydalanish, birinchidan, 
o`quvchilarning til hodisalariga qiziqishini kuchaytiradi, ikkinchidan, til 
hodisalarini mustaqil tahlil qilishga o`rgatish orqali, ularda ijodiylik rivojlanib 
boradi. 
Ona tilidan ta’lim usulini tanlash
Ona tili mashg`ulotlarida o`quvchi faoliyati o`z-o`zidan faollashmaydi, 
albatta. U, birinchi navbatda, o`qituvchi tomonidan to`g`ri tanlangan usulga 
bog`liq. To`g`ri tanlangan usul uni rivojlantirish vositasi bo`lib xizmat qiladi. 
Kuzatishlar shuni ko`rsatadiki, ona tili o`qituvchilari ta’lim usullarini 
tanlashda juda ko`p qiyinchiliklarga duch keladilar. Ayrim o`qituvchilar ma’lum 
bir usulga ortiqcha baho berib, ikkinchisini e’tibordan chetda qoldiradilar; 
ba’zilar har bir usuldan bir shingil olishga urinadilar. O`qituvchilarning 
ko`pchilik qismi ta’lim usulini tasodifiy tanlaydilar. 
Ta’lim berish usullarini tanlash va qo`llashda ko`pgina quyidagi didaktik 
omillarni e’tiborga olish muhim: 

---

55 

Maqsadni belgilash: 
1) ta’lim berish maqsadi, 2) pedagogik vazifalar, 
 
3) o`quv faoliyat natijalari.
 

O`quv axborot mazmuni hajmi va murakkabligi
: maqsad va ushbu o`quv 
fanini xususiyati, shu tariqa bu fanni shunchalik murakkab deb qabul qilingan.
 

Ta’lim berish usullarini o`quv axborotini egallashlariga ta’siri. 
G.Mayerga muvofiq, 72 soatdan (uch sutkadan) o`tganda, ma’lumotni eshitish 
orqali qabul qilgandan so`ng tinglovchi xotirasida 10%; ko`rish orqali - 20%; 
ko`rib va eshitish orqali - 50%; ko`rib va eshitish orqali qabul qilish va 
munozarada - 70%; ko`rib va eshitish orqali qabul qilish va munozarada, amaliy 
imkoniyatlarni qo`llanilganda -90% axborot qoladi.
 

Ta’lim oluvchilarni o`quv imkoniyatlari: 
tayyorgarlik 
darajasi, 
umumo`quv malakalarni shakllanganligi, faolligi, qiziqishi va yo`naltirilganligi, 
yoshi, ishlash qobiliyati, o`ziga xos imkoniyatlari va qobiliyatlari.
 

Vaqt sarfi: 
1) o`quv dasturida yil davomida o`quv faniga, uning alohida 
mavzulariga ajratilgan vaqt, shunchalik cheklangan bo`lishi mumkinki, bu esa 
ko`p vaqt oladigan usullarni maqsadga muvofiqroq joylarda qo`llash imkonini 
beradi; 2) vaqt u yoki boshqa usulni tayyorlash va amalga oshirishda mehnat 
sarfini ketish nuqtai nazaridan muhim omil hisoblanadi. Shu bois, bunday 
usullarni qo`llashni rejalashtirishda, o`zidan ushbu tashkillashtirsh yo`lini 
amalga oshirishga zarur tayyorgarlikka vaqt va kuch yetarli bo`ladimi? deb 
so`rash kerak.
 

Ta’lim berish sharoiti:
ba’zi usullarni amalga oshirish uchun alohida 
sharoitlar talab etiladi: ta’lim berishning texnik vositalari, kompyuter, maxsus 
kompyuter dasturlari, magnitli yozuv taxtasi, maxsus jihozlangan xona va 
boshq. 

Ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi o`rtasidagi, jamoadagi o`zaro 
munosabatlarning xususiyatlari 
(hamkorlik yoki so`zsiz bo`ysunishli).
 

Ta’lim oluvchilar soni:
agarda u katta bo`lmasa, ta’lim berishni faol ta’lim 
usullarni qo`llab, jadallashtirish mumkin.
 

Ta’lim beruvchining chuqur bilimdonligi va shaxsiy sifatlari:
ma’qul 
deb topilgan usullarni qo`llashni bilishi va uddalashi, talablarga mos shaxsiy 
sifatlarga ega bo`lishi lozim.
 

---

56 
Qo`shimcha omillar: 

Mavzuni o`rganishni (mustaqil/ ta’lim beruvchi rahbarligi ostida) 
tashkillashtirish yo`li: 
Qay tarzda?

Didaktik vositalar: 
Qaysilari?

Faollikni rag`batlantiruvchi usullar:
 Qaysilari?

Nazorat va o`z-o`zini nazorat: 
Qaysilari?
Mazkur didaktik omillardan kelib chiqib o`qituvchi ona tili fanini 
o`qitishda quyidagilarga amal qilishi lozim: 
1.Tanlanayotgan usulning o`rganiladigan til materiali mazmuniga muvofiq 
kelishi, mavzuning murakkablik darajasi, o`rganilayotgan o`quv materiali 
yuzasidan 
o`quvchilarda 
ayrim 
tushunchalarning 
mavjudligi, 
o`quv 
materialining hajmi ta’lim usulini tanlashga ta’sir ko`rsatadi. Mavzu 
o`quvchilarning o`quv imkoniyatiga muvofiq kelib, ular shu o`rganilayotgan til 
hodisasi yuzasidan oldingi sinflardan ma’lum bir tushunchalarga ega bo`lsalar, 
qayta xotiralashga asoslangan usullar bilan bir qatorda, muammoli o`qitish 
usulidan foydalanishga to`g`ri keladi. 
Mavzu hajm jihatidan katta va murakkab bo`lsa, tushuntirish-namoyish 
etish usulini muammoli ta’lim usuli bilan qo`shib olib borish maqsadga 
muvofiqdir. 
2.Tanlanayotgan usul ona tili ta’limining asosiy maqsadi va o`rganilishi 
ko`zda tutilgan mavzuning xususiy maqsadiga muvofiq kelishi shart. Ona tili 
darsida yangi mavzu o`rganiladigan bo`lsa, o`tilganlarni xotirada tiklash orqali 
o`quvchilardan ijodiylikni talab qiladigan topshiriqlarga ko`proq e’tibor beriladi. 
3.Tanlanayotgan usul o`quvchilarning o`zlashtirishini mustaqil ishlash 
darajasini, yosh va shaxsiy xususiyatlarini ham hisobga olishi lozim. 
O`quvchilarning real o`quv imkoniyatlaridan kelib chiqib, bir vaqtning o`zida 
bir necha usuldan foydalansa bo`ladi. Masalan, o`quvchilar tomonidan 
bilimlarni mustaqil egallash jarayonida o`zlashtirishi bo`sh o`quvchilar uchun 
qayta xotiralash va qisman izlanuvchanlik usullaridan foydalansak, o`zlashtirish 
darajasi yuqori bo`lgan o`quvchilar uchun ko`proq izlanuvchanlik usullaridan 
foydalanish maqsadga muvofiqdir. 

---

57 
Tanlanadigan usul o`quvchilarning yosh xususiyatlariga ham bog`liq. 
Bolalarning yoshi ulg`aygan sari til materiallari ustida mustaqil ishlash darajasi 
ham ortib boradi. Quyi sinflarda o`quvchi o`z-o`zini nazorat qilishda ancha 
qiynalsa, 7-8 sinflarga borib, ularning o`z faoliyatini o`zi nazorat qilishi ortadi. 
Shunung uchun 5-6-sinflarda o`quv topshiriqlarini bajarish uchun ko`p hollarda 
namuna ko`rsatishga zaruriyat sezilsa, 7-8-sinflarda ularda ijodiy faoliyat 
ko`rsatish imkoniyatlari ancha kengayadi va izlanuvchanlikka asoslangan 
usullarga tez-tez murojaat qilishga to`g`ri keladi. 
4. Ona tili darsida qo`llaniladigan usul mavzulararo, bo`limlararo va 
fanlararo bog`lanishlarni hisobga olishi lozim. Chunonchi, “Jarangli va jarangsiz 
undoshlar” mavzusi o`rganilar ekan, o`quvchilar bir vaqtning o`zida ham 
jarangli va jarangsiz tovush juftlari ustida ish olib boradilar, har bir so`zga 
ma’nodosh, uyadosh va qarama-qarshi ma’noli so`zlar izlaydilar. Bunday 
holatlarda bilimlarni xotirada tiklash izlanuvchanlik usullari bilan qo`shiladi. 
O`quvchilarning orfografik, orfoepik va punktuatsion malakalari ustida 
ishlash ma’lum bir bo`lim doirasida cheklanmaydi. Bu malakalar deyarli har bir 
ona tili mashg`ulotida takomillashtiriladi. Qo`llaniladigan usul ona tili darslari 
zimmasiga yuklatilgan bu vazifani muvaffaqiyatli amalga oshirishga xizmat 
qiladi. 
5.Ta’lim usuli ona tilidan beriladigan bilimlarning manbayiga ham bog`liq. 
Agar o`quvchi bilimlarni o`qituvchining jonli so`zidan oladigan bo`lsa, 
tushuntirish-namoyish etish usuli o`quvchilarning mustaqil izlanishi bilan 
qo`shiladi, agar bilim berilgan topshiriqlarni bajarish asosida o`rganiladigan 
bo`lsa, asosan, o`quvchi faoliyati bilan bog`liq usullarga murojaat qilinadi. 
1.Darslikda o`quv materialining induktiv yoki deduktiv usulda 
berilganligi ham ta’lim usulini tanlashga ta’sir ko`rsatadi. O`quv materiali 
induktiv usulda berilgan bo`lsa, o`quvchilarning faollik darajasi yuqori bo`ladi. 
2.Tanlanayotgan usul o`quv materialini o`rganish uchun ajratilgan vaqt va 
o`qituvchining imkoniyatlariga ham muvofiq kelishi lozim. Mavzuni 
o`rganishga ajratilgan vaqt oz bolsa, o`quvchining izlanishiga asoslangan 
usullarni qo`llash imkoniyatlari ancha chegaralanadi. Bunday hollarda 
o`qituvchining bayoni evristik suhbat bilan qo`shilgan holda amalga oshiriladi. 

---

58