Qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti

 
ONA TILI O`QITISH USULLARI 
Ona tili o`qitishning usullari haqida umumiy tushuncha
 
Ona tili darslarining samaradorligi o`qituvchining o`qitish usullarini 
mukammal bilishi, usulni tanlay olishi va ularning har birini o`z o`rnida qo`llay 
olishiga bog`liq. 
“Metod” so`zi qanday ma’noni ifodalaydi? “Metod” yunoncha so`z bo`lib, 
tadqiqot yoki bilish yo`li ma’nolarini ifodalaydi. Bu tushuncha falsafiy va 
didaktik ma’nolarga ega. Falsafiy ma’noda “usul” tushunchasi tabiat va jamiyat 
hodisalarini kuzatish hamda voqelikka ilmiy nuqtayi nazardan yondashish 
demakdir. 
Didaktik ma’noda u tushuncha o`quvchilarni bilim, malaka va ko`nikmalar 
bilan qurollantirish yo`llarini ifodalaydi, yoki biror shaxsning bilimlarini qulay 
yo`l bilan boshqasiga yetkazib berishdir.
Fanda ta’lim usullarini quyidagicha ajratishadi: 

---

47 
a) ta’lim usullari, maktabda o`quv fanlarining barchasi uchun umumiy 
bo`lgan usullar bo`lib, pedagogikaning bir sohasi hisoblanmish didaktikani 
tarkibiy qismidir. 
b) xususiy metodika, ayrim fanlarni o`qitish bilan aloqador masalalarni 
o`rganadi. Shuning uchun ham ta’lim usullari fan olimlarini ham, metodistlarni 
ham bab-baravar qiziqtiradi. 
Turli ta’lim usullari o`ziga xos xususiyatlariga, ayrim belgilariga ko`ra bir 
tizimga birlashadilar: 
a) bir fanga oid bilimlarni to`liq qamrab olganligi (jumladan, ona tili 
bo`yicha: fonetika, leksika, grammatika va boshqalar); 
b) o`quvchilarni o`qiyotgan ma’lumotlarni tushunish va bilish imkoniyatini 
tashkil etuvchi usullar o`zaro aloqadorlikda va bir maqsadga qaratilganligi;
c) umumdidaktik prinsiplarni birligi barcha usullarni asosini tashkil qilib 
ana shu tizimning asosiy tarkibi hisoblanadi. 
Metodlar shu belgilarni inobatga olgan holda tasniflanadi: 
a) o`quvchilarga bilim berish manbayiga ko`ra; 
b) o`quv jarayonida o`quvchilarni faolligiga ko`ra (faol, interfaol usullar, 
mustaqil va hamkorlikda ishlash darajasi); 
c) o`quvchilarning ishlash muhiti va xarakteriga ko`ra (topshiriqlarni 
yozma yoki og`zaki bajarishi, sinf, uy yoki nazorat ishi bo`lishi).
Jahonda keyingi yillarda ta’lim usullari va ularning tasnifiga oid anchagina 
salmoqli ilmiy izlanishlar olib borildi. Olimlar o`qitish usullarini turlicha tasnif 
qilishadi. 
Bir guruh olimlar (S.I.Perovskiy, E.Ya.Golant) ta’lim usullarini bilim olish 
manbaiga qarab, 
og`zaki, ko`rsatmali va amaliy
usullarga bo`lsalar, ikkinchi 
guruhdagi olimlar (M.A.Danilov, B.P.Esipov) ma’lum tipdagi darslarda 
bajariladigan o`quv vazifasidan kelib chiqib, 
bilimlarni egallash, ko`nikma va 
malakalarni shakllantirish, egallangan bilimlarni mustahkamlash, malaka va 
ko`nikmalarni tekshirish va baholash
kabi usullarga bo`ladilar. 
Yu.K.Babanskiy esa ta’lim usullarini uch katta guruhga ajratadi: 
1.O`quvchilarning o`quv – biluv faoliyatini tashkil etish usullari. 
2.O`quvchilarning o`quv – biluv faoliyatini rag`batlantirish usullari. 

---

48 
3.O`quvchilarning o`quv – biluv faoliyatini nazorat qilish usullari. 
Shundan kelib chiqqan holda, Yu.K.Babanskiy ta’lim usullarini 
quyidagicha qismlarga bo`ladi: 
O`quv-bilish faoliyatini 
yaratish usullari 
Shaxslararo 
munosabat, 
emotsional va ijodiy 
faoliyatni to`plash 
usullari 
O`quv-bilish 
faoliyati 
samaradorligini 
nazorat qilish 
usullari 
Yangi mundarijani 
namoyish etuvchi 
usullar 
O`quvchilarning 
o`zaro ta’sirini tashkil 
etish usullari 
O`quvchilarni 
o`quv ishlarini 
kundalik kuzatish 
O`quv faoliyati 
tajribasini to`plash va 
amaliy ko`nikmalarni
shakllantirish usullari 
Bilish jarayonini 
rivojlantiruvchi 
usullar 
Og`zaki so`rov 
O`quv materiallarni 
mustahkamlash usullari 
Javobgarlik va 
majburiyatni tashkil 
etish usullari 
Yozma so`rov 
Emotsiyani kuchaytirish 
usullari 
O`quvchilarda ijodiy 
qobiliyat va shaxsiy 
xususiyatlarni 
shakllantirish usullari 
Nazorat ishi 
Uyga vazifani 
tekshirish 
Test o`tkazish 
S.I.Perovskiy quyidagicha tasniflaydi: 
Amaliy 
Ko`rgazmali 
Og`zaki 
Kitob ustida 
ishlash 
Videometod

---

49 
Tajriba 
Illyustratsiya Tushuntirish 
O`qish 
Ko`rish 
Mashqlar 
Namoyish 
qilish 
Anglatish
O`rganish 
O`qitish 
O`quv-
ishlab-
chiqarish 
mehnati 
O`quvchilarni 
kuzatish 
Hikoya 
qilish 
Referatlash 
“Elektron 
o`qituvchi” 
nazoratida 
mashq 
ishlash 
Suhbat 
Bir onlik 
Yo`l-yo`riq 
berish 
Ko`rish 
Ma’ruza 
Sitata 
keltirish 
Bahs-
munozara 
Insho
Nazorat
Ochiq 
munozara 
Reja tuzish 
Konspekt 
qilish 
To`rtinchi guruh olimlari ( M.N.Skatkin, I.Ya.Lerner) bilish faoliyatining 
o`ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, ta’lim usullarini: 
1) tushuntirish – namoyish etish usuli; 
2) qayta xotiralash usuli; 
3) muammoli bayon usuli; 
4) qisman izlanuvchanlik usuli; 
5) tadqiqot (izlanuvchanlik, ijodiylik) usuli kabilarga ajratadi. 
Ta’lim usullarining I.Ya.Lerner va M.N.Skatkin tomonidan taklif etilgan 
ushbu tasnifi o`quvchilarning fikrlash faoliyatida tadqiqotchilik va muammoli 
vaziyat borligi bilan ajralib turadi. Mazkur tasnif til o`qitishning tabiatiga ham 
ancha mos tushadi. Shu bois, ona tili o`qitishda I.Ya.Lerner va M.N.Skatkin 
tasnifiga kengroq to`xtalamiz.