Qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti

Ona tili o`qitishda o`quvchilarni til hodisalarini ajratishga o`rgatish 
prinsipi
. Til hodisalarini ajratish maktab “Ona tili” o`quv fanida qo`llaniladigan 
atamalarning ma’nosini tushushishdan tortib, o`rganilayotgan til materiallarini 
kuzatish yoki o`zaro qiyoslash asosida o`xshash va farqli tomonlarini aniqlash, 
mustaqil ravishda umumlashmalar hosil qilishgacha bo`lgan barcha jarayonlarni 
o`z ichiga oladi. 
Ma’lumki, har bir ona tili mashg`ulotida o`quvchilar muayyan atamaga
duch keladi. Masalan, “
Fonetika
” bo`limi o`rganilar ekan, tovush, harf, unli, 
undosh, jarangli tovush, jarangsiz tovush, bo`g`in, urg`u kabi zaruriy atamalar 
bilan ish ko`radi. Agar o`quvchi bu atamalarning ma’nosini tushunmasa bo`lim 
ular tomonidan o`zlashtirilgan deb bo`lmaydi. 
Til hodisalarini ajrata olmaslik ko`p hollarda ularni aralashtirib qo`llashga 
sabab bo`ladi. Masalan, o`quvchilar barmoq, sarg`ish, ishlash kabi so`zlar 
tarkibidagi -
moq, -ish, -sh
qo`shimchalariga qarab, uni harakat nomi deb 
atashadi. Ayniqsa, kelishik bilan egalik, turlanish bilan tuslanish, morfologik 
tahlil bilan sintaktik tahlil kabilarda ularni farqlay olmaslik holatlari ko`p 
uchraydi. Buning uchun oldin o`rganilgan atama bilan keyin o`rganiladigan 
atama orasida mustahkam zanjir hosil qilinmog`i lozim. Zero, bilimlar 
halqalardan tashkil topgan bir butun zanjirdir. 
Til hodisalarini ajratish, ayniqsa, matn ustida ishlash jarayonida ko`proq 
kerak bo`ladi. Chunki o`quvchi tanlangan matndan u yoki bu til hodisasini 
ajratishi, uning mohiyatini sharhlashi, shu asosda umumlashmalar hosil qilishi 
lozim. 
Ona tili o`qitishda mahalliy sheva sharoiti va ta’sirini nazarda tutish 
prinsipi
. Ma’lumki, o`zbek tili o`zining sheva qatlami jihatidan xilma-xil va 
juda murakkabdir. O`zbek milliy tili boshqa qardosh turkiy tillarga nisbatan juda 
sersheva hisoblanadi. Professor V.V.Reshetov tasnifiga ko`ra, o`zbek xalqi 
qatlamida tarixiy-lingvistik jihatdan bir-biridan ajraladigan (farq qiladigan) uch 
dialekt birligi bor: 1) qipchoq; 2) o`g`iz; 3) qarluq-chigal-uyg`ur.Bu yirik 
dialektlarning har biri, ayniqsa, qarluq, chigil, uyg`ur lahjasi, o`z navbatida, bir 
necha ayrim mayda bo`laklarga bo`linadi. 

---

44 
Dialektlar fonetik xususiyatlari jihatidan