Qaxxorova Sevara Maqsatillo qizi “Terak va tolning zararkunanda hasharotlari va ularning ekologiyasi”

1.3-rasm.
Olxo’ri soxta qalqondori shoftoli daraxtida
: 
1,2 – novda ustidagi yetuk individlar, 3-qalqondorlar bilan 
oziqlanadigan yagona tunlam qurti. 
X. Xolmuratovning (1998) ta’kidlashicha, O’zbekistonda yana bir tur – 
shaftoli soxta qalqondori – 
Parthenolecanium persicae 
F. ham keng tarqalgan 
bo’lib, muayyan darajada daraxtlarga zarar yetkazib turadi. 
Komstok qurti 
– 
Psyeudococcus comstocki 
Kuw. Teng qanotlilar 
turkumining, koksidlar – 
Coccinyea 
kenja turkumiga mansub. Keng tarqalgan, 
hammaxo’r hasharot. Uni deyarli barcha mevali va manzarali daraxt, daraxtsimon 
o’simliklar hamda ayrim o’tsimon o’simliklarda (hatto tut qatorlariga yaqin 
joylarda g’o’zada ham) uchratish mumkin. Mevali daraxtlardan anor, olma, nok, 
shaftoli, shuningdek tutlarni qattiq zararlaydi 
[7,8,9,10].
 
Erkak va urg’ochi zotlari tashqi tuzilishi bo’yicha keskin farqlanadi. 
Urg’ochisi yassi shaklli, qanotsiz, kam harakat bo’lsa, erkagi 1 juft qanotli, 
serharakat, rangi qizg’ish-jigarrang tusda, uzunligi 1-1,5 mm, mo’ylovlari 10 
bo’g’inli. 
Urg’ochisining uzunligi 3-4 mm dan 5-6 mm gacha. Tanasi oq mumsimon 
qipiq bilan qoplanganligidan oq bo’lib ko’zga tashlanadi. Tanasining chetlarida 17 
juft o’simtalar mavjud. Bulardan oxirgi 2 tasi tanasining yarmicha keladi. 
Tuxumining uzunligi 0,3 mm, bir tomonidan toraygan oval shaklda. Rangi sariq-

---

27 
zarg’aldoq bo’lib, yupqa oq gard bilan qoplangan. Lichinkalari birinchi yoshda 
0,45 mm keladi, oval shaklda, u tezda oq g’uborga o’raladi, ikkita dumchaga ega, 
yonida o’simtalari yo’q. Ikkinchi yosh lichinkalarining (1 mm) 6 bo’g’inli 
mo’ylovi bor. Uchinchi yoshda (1,7 mm) mo’ylovi 7 bo’g’inli, yonlarida 16 juft 
o’sig’i ham bilinib turadi. 
 
Komstok qurti turli joylarda: daraxt, uzum po’stloqlarining osti, ildiz 
atroflari, xazon orasi, devor yoriqlarida tuxumlik shaklida qishlab chiqadi. 
Urg’ochi zot tuxum qo’yish paytida mumsimon oq par (ovisak) chiqarib, ichiga 
joylashtiradi. Qolgan shakllari (lichinka, yetuk zot) qish paytida o’lib ketadi. 
Qishda tuxumlarining ham ko’p qismi o’lib ketishi mumkin. Bahorda (mart-aprel) 
tuxumlardan lichinkalar ochib chiqib daraxt tanasi bo’ylab harakat qiladi va qulay 
joy tanlagach, uni sanchib so’rishga kirishadi
[7,10,18].
Komstok qurti harakatlanib uzoqqa ko’chib o’ta olmaydi. U asosan turli 
nofaol yo’llar bilan: ko’chat va mevalarning ustida, suv oqimi, qishloq xo’jaligida 
ishlatiladigan asbob-uskuna, kiyimkechak kabi vositalar orqali joydan-joyga
ko’chib o’tishi mumkin. Uch yoshni boshdan kechirgach, komstok qurti yetuk 
zotga aylanadi va 10-30 kunlardan keyin tuxum qo’yishga kirishadi. Har bir zot 
qo’ygan tuxum soni birinchi bo’g’inida (250 tadan 650 tagacha) eng ko’p bo’ladi. 
O’zbekiston sharoitida Komstok qurti mavsumda 3-4 bo’g’in berib rivojlanadi. 
Komstok qurtining ixtisoslashgan kushandalariga ilk bor chet eldan 
introduksiya qilingan psevdafikus (
Pseudaphicus malinus 
Gah.) ichki paraziti, 
hammaxo’r oltinko’z lichinkalari va «hon qizi» –koksinellidlarni (qo’ng’izi va 
lichinkalari) kiritish mumkin. 
 
Komstok qurti madaniy va yovvoyi o’simliklarning 300 dan ko’p turini 
zararlashi mumkin. U o’simliklarning barcha qismini (mevasini, hatto ildizini ham) 
shikastlaydi. Qurtlari odatda bargning orqa tomonidagi tomirlar bo’ylab 
oziqlanadi. Qurtning zararidan o’simlik barglari sarg’ayib quriydi, novdalari 
qing’ir-qiyshiq bo’lib qoladi, daraxt tanasi, ildizlari va shoxlarida shish va yoriqlar 
hosil bo’ladi. Bunday daraxt zaiflashib, ikkilamchi (po’stloqxo’r) zararkunandalar 

---

28 
bilan tezroq zararlanadi. Mevalarning sifati yomonlashib, daraxt hosildorligi 
pasayib ketadi. 
Kurash choralari
. 1. Komstok qurti ichki karantin obyekti hisoblanadi, bu sohada 
nazarda tutilgan amaliy tadbirlarga qat’iy rioya qilish zarur.
2. Tashkiliy-xo’jalik, agrotexnik, biologik va kimyoviy usullar yordamida 
zararlangan daraxtlardagi komstok qurti zichligini kamaytirish, uning keyinchalik 
rivojlanishi uchun noqulay sharoit yaratish va to’g’ridan-to’g’ri daraxt va mevani 
himoya qilish tadbirlarini amalga oshirish lozim.
3. Biologik kurash sifatida psevdafikusni laboratoriya va dala sharoitlarida 
ko’paytirish mumkin. Buning uchun kuzda mumiyalashgan komstok qurtlarini 
tabiatda yig’ishtirib olib, laboratoriyaga olib kelinadi va sovutgichlarda -3 dan +6° 
gacha bo’lgan sharotda bahorgacha saqlanadi. Mart-aprel oylarida esa qaytadan 
tabiatga, komstok qurti tarqalgan daraxtlarga qo’yib yuboriladi.
4. Kimyoviy kurash sifatida komstok qurti tarqalgan daraxt va o’simliklarga 
quyidagi insektisidlar bilan ishlov buriladi: 
siperfos 
– 0,1%, 
dursban 
– 0,1%, 
karate, talstar 
(0,05%), 
benzofosfat 
– 0,3%, 
mospilan 
–0,02%, 
konfidor 
– 0,03%, 
sipermetrin 
– 0,03%.