Qaxxorova Sevara Maqsatillo qizi “Terak va tolning zararkunanda hasharotlari va ularning ekologiyasi”

 

---

39 
 3.1.-Jadval 
T/r
Turning nomi
Turkum 
1 
Shahar mo’ylovdori
 -Ayeolesthes sarta 
Coleoptera:
 Ceramlycidae
2 
Terak bargxo’ri
 -Melosoma populi 
Coleoptera:
 Chrysomelidae
3 
Tol bargxo’ri-
 Plagiodera versicolara 
Coleoptera:
 Chrysomelidae
4 
Sharq bargxo’ri-
 Adelastica alni orientalis 
Coleoptera:
 Chrysomelidae
5 
Tol po’stloqxo’ri 
Saliciphilus machnovskii
Coleoptera:
 Ipidae
 
6 
Akasiya shirasi-
 Aphis craccivora 
Homoptera:
 Aphidinea
 
7 
Bo’rtgan terak qalqondori-
Aspidiotus 
slavonica 
Homoptera:
 Diapspididae
 
8 
Terak kuyasi yoki targ’il kuya-
 Lithocolletis
populiella
Lepidoptera:
 
Hyponomeutidae
 
9 
Tengsiz ipakchi -
Lymantria dispar 
Lepidoptera:
 Lymantriidae
 
3.2. Sharq bargxo’ri -Agelastica orientalis Baly. 
Sharq bagxo’ri
(Agelastica orientalis Baly.) 
terak va tolning ashaddiy 
zararkunandalaridan biridir.
 
Bargxo’rlarning yoppasiga ko’payib ketgan yillarda 
daraxtlarga zarari, ayniqsa kuchli seziladi. O’zbekistonda ko’p marotaba sharq 
bargxo’ri sonining yoppasiga ko’payish holatlari kuzatilgan. P.P.Arxangelskiy 
ma’lumotlariga ko’ra (ma’lumotlar I.K.Lopatin va K.Z.Kulikovalar ishlaridan 
olindi), sharq bargxo’ri lichinkalari, odatda, terak va tol barglari bilan oziqlansada, 
olma o’simligiga o’tib, olmaning barglari, mevalari bilan oziqlanadi va 
nihollarning kuchsizlanib qolishiga sabab bo’ladi. Shu sababli, ushbu 
zararkunandaning biologik va ekologik xususiyatlarini to’la tahlil qilish muhim 
hisoblanadi.
Sharq bagxo’rini o’rganish bo’yicha tadqiqotlar 2017 yilning bahor-yoz-kuz 
fasllarida olib borildi. Bunda oq tol yoki kumush tol (Salix alba L.), oq terak 
(Populus alba L.), piramidasimon terak (P. pyramidalis Salisb.), ballzam teragi (R. 
balsamifera L.), Kaliforniya teragi (R. bolleana Louche) tanlandi.

---

40 
Sharq bargxo’ri erta bahorgi zararkunanda hisoblanadi. Bu qo’ng’izlarning 
rivojlanishi daraxtlar kurtaklarining bo’rta boshlashi bilan boshlanadi va 
qo’ng’izlar endi ochilayotgan kurtaklar va yosh barglarni zararlashni boshlaydi. 
Sharq bargxo’ri oligofag hasharotlar jumlasiga kiradi. Barcha qo’ng’izlar 
kabi, bargxo’rlar ham to’liq o’zgarish bilan rivojlanuvchi hasharotlardir.
Sharq bargxo’ri tabiatda terak va toldan tashqari boshqa daraxtlarni ham, 
jumladan, qora olxa (Alnus glutinosa) i kulrang olxa (A. incana), eman (Betula sp.) 
va ba’zi mevali daraxtlarni ham zararlaydi [25]. 
Sharq bargxo’ri qo’ng’izlari yaltiroq, ko’k-binafsha rangda. Tanasi cho’ziq, 
ovalsimon-tuxumsimon, keyingi qismi kengaygan, bo’rtib turadi. Tanasining ustki 
qismi yalang’och, ya’ni tuklari yo’q. Peshona kili keng, uchburchaksimon, bo’rtib 
chiqmagan, peshona do’mboqchalari yirik, chakkasidan uncha katta bo’lmagan 
bo’rtiqchalar bilan chegaralangan. Mo’ylovlari uncha qalin emas, ipsimon. 
Oldko’kragi juda enli, chetki qismlari doirasimon, targ’il, bo’rtiqchalarga ega 
emas. Ustqanotlari qalin 
nuqtachalarga ega, 
yen tomonlarda chetlari 
ingichkalashgan va qayirma hosil qilgan. Qaymrmalar yelkadan boshlanib, 
qanotlarning o’rtalarigacha davom etadi. Epiplevrasi asta-sekin ingichlashib 
boradi. Pigidiylari qavssimon ko’ndalang chiziqlar bilan ajralgan, yuqorigi qismi 
qalin chuqurchalar shaklidagi nuqtachalar bilan qoplangan.
Oldingi tos qismi ochiq. Son qismi o’siqchali. Mo’ylovlari, boldiri va 
panjalari qora rangda. Tirnoqlari asosida tishchalari mavjud. Tanasining uzunligi 
6,0-7,5 mm.
Qo’ng’izlar tuproqda, oziqlangan daraxtlar yaqinida, tuproqning 5 sm gacha 
bo’lgan chuqurligida qishlaydi. Qo’ng’izlar mart oyida, ba’zan aprelning 
boshlarida qishlovdan chiqadi. Qo’ng’izlarning qishlovdan chiqishi uchun sutkalik 
o’rtacha harorat 14
0
S dan yuqori bo’lishi kerak. Biroz vaqt, ayniqsa, havo harorati 
pastroq bo’lganda, qo’ng’izlar oziqlanmaydi va daraxt tanasi va novdalarida 
o’tirib, quyoshda toblanadi. Keyin qo’ng’izlar bo’rtayotgan kurtaklarni kemira 
boshlaydi, so’ngra esa tol va terakning barglari bilan oziqlana boshlaydi. 
Qo’ng’izlar bargda juda ko’p teshikchalar hosil qilib kemiradi, hatto mayda barg 

---

41 
tomirchalarini ham kemiradi, lekin asosiy tomirchalarga tegmaydi. Qo’ng’izlar 
soni yuqori bo’lgan davrlarda ular barg plastinkasini butunlay yeb qo’yishi ham 
mumkin.