Qarshi muнandislik iqtisodiyot

1.4. Sanoat elektr stantsiyalarining
o’ziga xos xususiyatlari.

Sanoat elektr stantsiyalari o’ziga xos tomoni shundan iboratki, ular asosan sanoat korxonalarida elektr energiyasi va issiqlik bilan taminlashga mo’ljallangan bo’lib, ular shu korxonalar energetik xo’jaligining tarkibiga kiradi.

Bu umumiy inshoatlar suv ta’minoti tizimi, yoqilg’i xo’jaligi, omborlar, jihozlarni to’zatish ustaxonalari, temir yo’llar va boshqalar kiradi.

Sanoat elektr stantsiyalarini ko’rish butun xalq xo’jaligi manfatlari nuqtai nazaridan Issiqlik va elektr energiyasini faqat qo’rama usulda ishlab chiqarish amalga oshirilgandi va asosiy texnologik jarayonlarning chiqindilaridan foydalanilganda ular o’zini oqlashi mumkin.

IEM larda issiqlik va elektr energiyasini qo’rama usulda ishlab chiqarilganda KES va qozonxonalarda alohida ishlab chiqarilgandagiga nisbatan yoqilg’i va pul harajatlari sezilarli darajada kam bo’ladi.

Nazorat savollari

1. Elektrlashtirish va uning O’zbekistondagi rivojlanishi haqida ma‘lumot ayting.
2. Energiyaning qanday tabiy manbalarini bilasiz.
3. Elektr stantsiyalarining turlarini sanab bering.
4. Sanoatda elektr stantsiyalarining o’ziga xos xususiyatlari deganda nimani tushunasiz.
5. Issiqlik elektr markazlarida qanday ish jarayoni amalga oshiriladi.
6. Issiqlik elektr markazidan issiqlik elektr stantsiyasining farqini ayting.
2 – mavzu: Issiqlik elektr stantsiyalari energetik
va iqtisodiy ko’rsatkichlari.

2-1.Umumiy tushunchalar

2-2.Faqat elektr energiyasini ishlab chiqaruvchi stantsiyalarining energetik ko’rsatkichlari
2-3.Elektr energiyasi va issiqlik ishlab chiqaruvchi stantsiyalarining energetik ko’rsatkichlari
2-4.IESning iqtisodiy ko’rsatkichlari
2-5.Elektr stantsiyasi ish holatlarining asosiy ko’rsatkichlari


Tayanch iboralar: energetik, KES, IES, koeffitsient, yuritkich, tsikl.

2-1.Umumiy tushunchalar.

Har qanday elektr stantsiyasi tabiiy energiya manbalarini, mehnat va pul mablaglarini iloji boricha kam sarflagan holda energiya ishlab chiqarishi lozim.

Energetik ko’rsatkichlari tegishli foydali ish koeffitsentlari, issiqlik yoki yoqilg’ining solishtirma sarflari va shuningdek boshqa energiya manbalarining tejalishi yoki sarflanishi orqali ifodalanishi mumkin.
IES ning iqtisodiy ko’rsatkichlari bir birlik maxsulot ishlab chiqarish uchun xalq xo’jaligi tomonidan sarflangan barcha harajatlarni ifodalaydi va «keltirilgan harajatlar» mahsulot birligining tannarxi, solishtirma kapital harajatlari va boshqalar orqali aniqlanadi.
Iqtisodiy ko’rsatkichlar elektr stantsiyasining samaradorlik darajasini butun xalq xo’jalagi manfaatlari nuqtai nazaridan aks ettiradi.
Energetik va iqtisodiy ko’rsatkichlarni bilish va ularni to’g’ri hisobga olish faqat elektr stantsiyasi doirasida masalalarnigina emas, balki keng ma’noda xalq xo’jaligining energiya taminoti to’g’ri hal qilish uchun muhim ahamiyatga ega.

2-2. Faqat elektr energiyasini ishlab chiqaruvchi stantsiyalarning ko’rsatkichlari.

Issiqlik elektr stantsiyalari organiq yoqilg’ining issiqlikligi hisobiga elektr energiyasini ishlab chiqiradilar. Ularning energetik mukammalligi foydali ish koeffitsenti bilan ifodalanadi.

Ή^N_e=Э_ber/Q_yo (2-1)

bunda: Э_ber=Э_i.ch-Э_o'.u-ma’lum vaqt davomida iste’molchilarga berilgan elektr energiyasining miqdori;

Э_i.ch-stantsiyada malum vaqt davomida ishlab chiqarilgan elektr energiyasini miqdori;
Э_o'.e-stantsiya o’z ehtiyojlariga ishlatgan elektr energiyasining miqdori;
О_yo=В*Qⁱ_k-yoqilg’ining kimyoviy bog’langan issiqligi;
V-ma’lum vaqt davomida stantsiyada ishlatilgan yoqilg’ining miqdori;
Qⁱ_k-bir birlik yoqilg’i yonishining quyi issiqligi;
Issiqlik elektr stantsiyasining turbinalarida yoqilg’ining yonish issiqligi mehanik ishga, keyin esa elektr generatorlarida elektr energiyasiga aylantiradi.
Issiqlik yuritgichi tomonidan ishlab chiqarilgan elektr energiyasini miqdorini sarflangan issiqlik miqdoriga nisbati yuritgichning mutloq elektr foydali ish koeffitsenti deyiladi.
Ή_e.yu=E_yu/Q_yu (2-2)

Bu koeffitsent asosiy issiqlik yuritgichi ishlayotgan ideal tsiklning termik FIK ga bog’liq bo’ladi. Ma’lumki,

ή_t=Q_ber-Q_yo’qot/Q_ber (2-3)

bunda Q_ber-yuritgichga berilgan issiqlik

Q_yo’qot-yo’qotilgan issiqlik.
Turbinalarning ichki qismida turli ishkalanishlar natijasida yuz beradigan mehanik energiyaning yo’qotilishlari ichki nisbiy FIK g_n.о. yordamida hisobga olinadi. Bu koeffitsent real tsiklning ideal tsiklga yaqinlashish darajasini ifodalaydi. Zamonaviy turbinalar uchun ή_n.о. =0,6 : 0,9. issiqlik yuritgichning mutloq elektrni FIKi:
Ή_e.yu = ή_t * ή_n.о / ή_em (2-4)

Quvvati 200 MVt va bug’ning boshlang’ich parametrlari 130 at, 565^о С bo’lgan bug’ turbinasining mutloq elektrik FIKi 42% ga teng.

Bug’ turbinali elektr stantsiyasining turli jihozlari va ularni o’zaro bog’lovchi quvurlari issiqlik, bug’, suv va boshqalarning yo’qotilishi issiqlik oqimining FIKi ή_м.о orqali hisobga olinadi.
Masalan, Bug’ turbinali IES ning FIKi quyidagi tenglamadan aniqlanadi:
Ή_eⁿ= ή_t* ή_n.о * ή_emм* ή_qoz* ή_i.о*(I-e_o'.e) (I-q_o'e) (2-5)
bunda: е_ў.э=(Э^б-Э_бер)/Э^б-IES o’z ehtiyojlariga ishlatilgan elektr energiyasi sarfining ulushi; q_o'.e-IES o’z ehtiyojlariga ishlatilgan issiqlik ulushi.
Zamonaviy IES larning iste’molchilarga o’zatilgan elektr energiyasi bo’yicha FIKi 36%ni tashkil etadi.
IESning elektr ko’rsatkichlarini iste’molchilargi berilgan elektr energiyasini har bir kvt. soatiga issiqlikning solishtirma sarfi q_e yoki yoqilg’ining solishtirma sarfi b_а orqali ifodalash mumkin:
Qⁿ_e=Q_yo/E_ber (2-6)
yoki: qⁿ_e =1/ ή_eⁿ (2-7)
Issiqlik va yoqilg’ining solishtirma sarflari o’rtasidagi bog’liqlik quyidagicha ifodalanadi:
Q_e=b_e*Qⁱ_k (2-8)
bunda: Qⁱ_к-bir birlik yoqilg’ining yonish issiqligi.
2-3. Elektr energiyasini va issiqlik ishlab chiqaruvchi