Qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti «sohaning texnologik o’lchashlari va asboblari» fanidan ma’ruzalar matni

Nazorat savollari:

1. 
   Induktiv manometrlar qanday tuzilgan?
   
2. 
   Ionizatsion manometrlar qanday turdagi bosimlarni o’lchashga mo’ljallangan?
   
3. 
   Bosim o’lchashda ishlatiladgan issiqlik asboblarining qanday turlari mavjud?
   
4. 
   Termoqarshilikli manometrlarning ishlash prinsipini tushuntiring.
   

18-Mavzu: O’LCHASH AXBOROTLARINI UZATISH TIZIMLARI.


Reja:
1.Umumiy tushunchalar;
2. Pnevmatik o’zgartkichlar;
3. Elektr o’zgartkichlar;
4.Chastotali o’zgartgichlar.


Umumiy ma’lumotlar. Har qanday o’lchash qurilmasida o’lchash axborotini o’zgartish zarurligi nazarda tutiladi. Shu ishni bajaradigan elementlar o’lchash o’zgartkichlari deyiladi. Kirishiga o’lchanayotgan fizik kattalik keladigan o’zgartkich birlamchi va o’lchash signallarini o’zgartishni amalga oshiradiganlari oraliq o’zgartkich deb yuritiladi.
Texnologik parametrlarni o’lchash uchun qurilgan ko’pgina zamonaviy qurilmalar birlamchi o’zgartkich, ikkilamchi asbob va ularni ulovchi aloqa liniyalaridan tashkil bo’lgan sistemalardan iborat.
Birlamchi o’zgartkich o’lchash joyiga yaqin o’rnatiladi. U nazorat qilinayotgan muhitga bevosita tegib turadi va o’lchanayotgan kattalikni boshqa fizik tabiatga ega bo’lgan (elek­trik, pnevmatik, kamroq — gidravlik) aloqa simlari bo’yicha boshqarish shchitiga o’rnatilgan ikkilamchi asbobga uzatish uchun qulay bo’lgan signalga o’zgartishga mo’ljallangan.
Umumiy ko’rinishda birlamchi o’zgartkich sezgir elementdan va uzatuvchi o’lchash o’zgartkichidan iborat bo’ladi. Sezgir ele­ment o’lchanayotgan parametrni qabul qiladi va uni boshqa fi­zik tabiatli signalga o’zgartadi. Agar bu signal masofaga uzatishga qulay bo’lsa, unda u aloqa liniyasi bo’yicha ikkilam­chi asbobga uzatiladi va u bilan o’lchanadi.

1 8.1-rasm. Bosim o’lchash komplektining sxemasi.

Agar sezgir element o’lchanayotgan kattalikni masofaga uzatish mumkin bo’lmaydigan fizik kattalikka, masalan, siljish yoki kuchga o’zgartsa, unda oraliq o’zgartkichni qo’llash zarurati tug’iladi. Bu o’zgartkich kattalikni (siljish yoki kuchni) elektr yoki pnevmatik signalga o’zgartadi, keyin bu signal aloqa liniyasi bo’yicha ikkilamchi asbobga uzatiladi.
Misol sifatida 18.1-rasmda bosim o’lchash komplektining sxemasi keltirilgan. R bosim o’zgarganda membrana 1 (sezgir element) egiladi, bunda uning markazining siljishi X statik xarakte­ristika X = f(P) ga mos ravishda bosim bilan bir qiymatli bog’langan bo’ladi. Agar bunday asbob faqat ko’rsatuvchigina bo’lsa edi, unda bosimni aniqlash uchun strelkani membra­na markazi bilan kinematik aloqa yordamida ulash yetarli bulardi. Bosimni masofadan o’lchashda mexanik kattalikni — X siljishni, uni aloqa liniyasi 4 bo’yicha ikkilamchi asbob 5 ga uzatish uchun, proporsional elektr signalga o’zgartish zarurati tug’iladi. Bu o’zgartishni birlamchi asbob 3 ning oraliq o’zgartkichi 2 yordamida bajariladi.
Chiziqli siljishni unifikatsiyalangan chiqish signaliga o’zgartish uchun differensial-transformatorli va magnit kompensatsiyali o’zgartkichlar keng qo’llana boshlandi. Burchak siljishlarni o’zgartish uchun ferrodinamik va chastotali, kuchlarni o’zgartish uchun kuchli kompensatsiyali (elektr va pnevmatik) o’zgartkichlar qulay. Uzgartkich turi o’zgartirilayotgan signalning ko’rinishi va aloqa liniyasi bo’yicha uzatiladigan signalning berilgan ko’rinishiga bog’liq (tok, kuchlanish, bosim va h.).
Zamonaviy o’zgartknchlar va asboblarning muhim xususiyati ularning chiqarish signallarining unifikatsiyalanganidir. Bu o’lchov vositalari o’zaro almashinuvchanlikni, markazlashtirilgan nazorat qilishni ta’minlaydi va ikkilamchi asboblar nomenklaturasini qisqartishga imkon beradi.
Uzgarmas tokning unifikatsiyalangan chiqarish signaliga ega bo’lgan o’zgartkichlar eng istiqbollidir. Shu bilan birga o’zgarmas tok kuchlanishining chiqish signaliga, chastotali elektr chiqish signaliga ega bo’lgan o’zgartkichlar ham qo’llaniladi. Uzgaruvchi tokning chiqish signaliga ega bo’lgan o’zgartkichlar keng qo’llanayapti. Bunday signal yo o’zaro induksiyaning o’zgarishi ko’rinishida yoki o’zgaruvchan tok kuchlanishining o’zgarishi ko’rinishida namoyon bo’ladi. Ximiya sanoatida unifika­siyalangan pnevmatik chiqish signaliga ega bo’lgan o’zgartkichlardan foydalaniladi. Pnevmatik chiqish signallari o’zgarishining ish diapazoni ta’minlash bosimining nominal qiymati 140 kPa bo’lganda 20–100 kPa chegarasida bo’ladi.
Normalashtiruvchi o’zgartkich tabiiy chiqish signalini uni­fikatsiyalangan signalga o’zgartiradi. Normalashtiruvchi o’zgartkich alohida mustaqil qurilmadan iborat.
DAS sistemasida o’zaro almashinuvchan pnevmatik va elektr o’zgartkichlarning blok tipidagi unifikatsiyalangan qatori ishlab chiqilgan. Shunday turdagi o’zgartkichlar katta sondagi turli o’lchanayotgan parametrlarni nisbatan soddalik va yetar­li aniqlik bilan bitta chiqarish kattaligiga — kuchga o’zgartiradi.
Unifikatsiyalangan o’zgartkichlarning aniqlik klassi 0,6; 1,0 va faqat ba’zilari uchungina 1,6; 2,5.