Qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti «sohaning texnologik o’lchashlari va asboblari» fanidan ma’ruzalar matni

Pyezoelektrik manometrlarning ishlash prinsipi ba’zi kristall moddalarning mexanik kuch ta’sirida e lektr zaryad hosil qilish qobiliyatiga asoslangan. Bu hodisa pyezoeffekt deb ataladi. Pyezoeffekt kvars, turmalin, segnet tuzi, bariy titanat va boshqa moddalar kristallarida kuzatiladi. Bu tipdagi asboblarda ko’pincha kvars ishlatiladi. Kvarsning pyezoelektr effekti +500°Сgacha bo’lgan temperaturaga bog’liq emas, lekin +570°С dan oshgan temperaturada bu effekt nolga teng bo’lib qoladi.
Pyezokvars manometrning tuzilish sxemasi 16.4-rasmda keltirilgan. O‘lchanayotgan bosimni 4 membrana kuchga aylantiradi, bu kuch esa diametri 5 mm va qalinligi 1 mm bo‘lgan kvars plastinalar 2 ning ustunlarini siqilishga majbur qiladi. Vujudga kelayotgan Q elektr zaryad 1 chiqishlar orqali katta kirish qarshiligiga (10¹³ Om) ega bo‘lgan elektron kuchaytirgich 5 ga uzatiladi. Asbobning inersionligini kamaytirish uchun kamera 3 ning hajmi minimallashtiriladi.
O’lchov asboblari sifatida elektrometrik lampalar va katodli yoki shleyfli ossillog­raf, o’zgarmas tok voltmetrlari, shuningdek elektrostatik voltmetrlar qo’llanadi.
Membrana 1 tomonidan tushadigan F kuch ta’sirida plastinka 7 tekisliklarida paydo bo’ladigan elektr zaryadi quyidagi formula bilan topiladi:
(16.5)
bunda R-effektiv yuzi S bo’lgan membrana 1 ga ta’sir etuvchi bosim; K — pyezoelektrik doimiy. kl/Н.
100 mPa (1000 kgk/sm²) va undan yuqori bosimlarni o’lchashga imkon beruvchi pyezokvarsli manometrlar tez o’zgaruvchi bosimlarni o’lchashda keng qo’llanadi. Pyezoeffektning afzalligi uning inersionsizligidir. Bu asboblarning bosimlari tez o’zgaradigan protsesslarni (kavitatsiya, portlash) o’rganishda juda qulay. Pyezoelektr manometrlarda o’lchash xatoligi ±1,5...2%.


Nazorat savollari:

1. 
   Bosim o’lchash asboblarining qanday turlarini bilasiz?
   
2. 
   Qarshilik manometrlarining ishlash prinsipini tushuntiring.
   
3. 
   Tenzometrik manometrlar qanday bosimlarni o’lchaydi?
   
4. 
   Sig’imli manometrlarning ishlash prinsipi nimaga asoslangan?