Qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti «sohaning texnologik o’lchashlari va asboblari» fanidan ma’ruzalar matni

Bosim o’lchashda qo’llaniladigan issiqlik asboblari

1 17.4-rasm. Termoparali manometrning prinsipial sxemasi.

Kichik absolyut bosimda yoki vakuumda molekulalarning erkin yurish uzunligini sistemaning geometrik o’lchovlari opqali aniqlash mumkin, bunda gazning issiqlik o’tkazish qobiliyati uning bosimiga bog’liq bo’ladi. Issiqlik o’tkazuvchi manometrlarda ana shu hodisa asos qilib olingan. Bu bog’lanish issiqlik o’tkazuvchi manometrlarda gazlarning 1—104 Pa gacha bo’lgan bosimlarini o’lchashda qo’llaniladi. Asbobning datchigi bosim o’lchanayotgan idishga joylashgan temperatura kizitgich va o’lchagichdan iborat. Temperaturani o’lchaydigan asbob sifatida termopara yoki qarshilik termometri ishlatiladi.
Termoparali manometrlarda o’tkazgichning temperaturasi o’lchanadi. Temperatura TEYK o’lchanayotgan bosimning funksiyasi bo’lgan termopara orqali o’lchanadi. Termoparali manometrning prinsipial sxemasi 17.4-rasmda ko’rsatilgan. Ma­nometr qizdiruvchi element 1 va uning temperaturasini o’lchaydigan termopara 2 dan iborat. Element tok manbai 3 dan qiziydi. Termoparaning TEYK millivoltmetr (po­tensiometr) 4 orqali o’lchanadi. Element 1 . . . 200°S gacha qizishi mumkin.
17.5-rasmda past bosimli issiqlik o’tkazadigan manometrning sxemasi keltirilgan. U muvozanatlashtirilmagan ko’prikdan iborat bo’lib, unga STM dan sta­sionar ta’minot manbai kuchlanish beriladi.
Ko’prikning uchta yelkasi R1, R2 va R3 o’zgarmas qarshiliklarga ega, R4 esa o’lchanayotgan bosim beriladigan kamerada joy­lashgan, 200°С gacha qizdirilgan volfram simdan iborat. Gaz bosimi o’zgarishu bi­lan uning issiqlik o’tkazuvchanligi o’zgaradi, bu elektr qarshilik R4 ning o’zgarishiga va, demak, ko’prik muvozanati buzilishiga olib keladi.

1 7.5-rasm. Termoqarshilikli manometrning prinsipial sxemasi

Volfram simning issiqlik berishi issiqlikni o’tkazishda ishtirok etadigan molekulalar soniga ham, kamera devorlari temperaturasiga ham bog’liq. Asbob ko’rsatishlariga kameraning R4 ga yaqin devorlari temperaturasini aniklaydigan atrof muhit temperaturasi o’zgarishining ta’sirini kamaytirish uchun ko’prik yelkasi o’lchash kamerasiga o’xshash vakuumlashtirilgan kameraga joylashtiriladi.
Issiqlik o’tkazuvchi manometrlar ular qaysi gazga mo’ljallangan bo’lsa, shu ma’lum gaz bo’yicha darajalanadi.
Issiqlik o’tkazuvchi manometrlar vakuum sistemaga ega bo’lgan laboratoriya (mass-spektrometr, elektron mikroskop va boshqalar) asboblari sifatida qo’llaniladi.