Qaraqalpaqstan awil xojaligi ham agrotexnologiyalari instituti

Özbekistannıń jáhán xojalig i sistemasındag orni

Özbekistan Respublikası Evro Aziyanın orayında jaylasqan. Aymaqlıq arqa-bausta Aral tenizi hám de ústirt platosinan, qublada Afganistan menen tábiyiy shegara waziypasın orinlap atirg an Amiwdariyag a shekem, shig iyis da qubla-shig iyis tárepler tyanshan hám de Hisor-Oloy tawlarına shekem sazılǵan. Aymaquin en zárúr táreplerinen biri sonnan íbarat, bul jerde qarlı shoqqilar da bálent taw muzlıqlari. Úlken oypatlıqlar da ken vaholar menen birge sheksiz shöller hám platolar bar. Ozbekistannin maydanı 448, 9 min kv. km. sanın % bo'legin tegislikler hám platolar, qalg an ½ bolegin taw aldı aymaqları da tawlar quraydı. Aymaqtin ulken bo'leginde ortasha ıqlım hukimron, Íqlımı keskin kontinental, jazı issi hám quriq, qisi suwıq hám kem qarh. Jawinlar tiykarinan bahár hám de qısqa tuwri keledi. Íqlım sharayıtı bul jerde issisúyer ósimlikler: paxta, kanop, gúnji, zig ir da da shıyrın -sheker juzim hám miyweler, paliz eginlerin jetistiriw ushin qolaylı Respublika aymag inan Amiwdáriya hám Sırdáriya hám de alardiń júdá kóp irmoqlan ag sabaq o'tti.
Özbekisten házirgi waqitta Oraylıq Aziya mámleketleri ishinde ekanomikalıq tárepten en rawajlang' an mámleket. Ozbekistan jáhánnin suwg arma diyxanshilıq da al menen baylanisli paxtashiliq, jipakshilik da qarakölshilik joqarı dárejede rawajlang an mámleket. Sanın ushin Respublikanın paxta, pillejetistiriw hám de qarakol tuwri tayarlaw boyinsha jáhán mámleketleri ishinde joqari orinlardı turaqlı rawishte iyelep keliwi biykarg'a emes. Özbekistan hár qıylı türdegi tábiyiy resurslarg'a, ásirese mineral, jer-suw da da rekreatsion respublikalarına bay mámleket. Respublika aymaqlarında 900 den artıq paydalı qazılma kánleri qıdırip tabilg'an bolip. solardan 60 tán artıq mineral shiyki zat túrleri islep shig ariwg a jalp etilgen. Neft Farg áne oypatlıqsinda Xojaabad, qubla Alamushuk, Shig iyis Alamushuk, Polvontosh, Xo'ja Usmon, Tumsıq -siyaqli jaña kanler tabilg an hâm iske tusirilgen. Qubla Özbekistan Surxandariya hám Qasqadariyada jana-jaña neft kanleri (Kokaydi, Jawınnan suw ishetuǵınkor Xawdak, Ushqızıl) tabilg'an. Aymagimız tábiyiy gaz zapaslarına de bay. tábiyat Özbekistannan nematların almag'an jana-jana kánler tabilmaqta. Ortabulaq, Shaq2 maqlı. Qarawil bazar kánleri izbe-ız ashıldı. Házirgi dáwirde zapası júdá ülken shókkishn gaz káni Qasqadáriya wálayatındag Shortan kani, Buxaranın Kökdomalaq kaninen neft penen birge gaz ajiralıp alınadı.
Özbekistan tábiyiy derekleri hár qiylı türlerge hám ülken zapaslarg'a iye shókkishn janilg'i energetika sanaatına iye. Respublika janilg'i balansında nefttin salmag'ı 10% ti, tábiyiy gaz salmag'ı 85% ten artıq, kómirdin salmag'ı 5% ti quraydi. Respublika sanaati onimnia aliwa köleminde janilg'i energetika kompleksinin salmag 1 2006 -jilda 15% ke teń boldi. Mamlekette 8. 1 mln tonna neft (gaz kondensati menen). 55. 6 mlrd. kub. m. tábiyiy gaz hám 3. 1 min. tonna komir
(tiykarınan, qanir komir) qazıp shıg'arıldı. Özbekistan hár qiylı rudalı hàm ruda emes qazılmalar türlerine bay. Pútin orinda respublikada ásírese renli, ho bolıp tabıladı hám qımbat bóliwedallar kónının zapusları ülken ekenligin aytıp o'tiw kerek. Mıs rudasının iri kánleri - 3 rayonda (Qalmmoqqir. Sarichek da Dainee) Özbekistan altın zapasına bay. Ozbekistanda altınnın 30 dan artiq kámleri tabilg an da zapan anıqlań an. Altim zapasları boyinsha respublika duniyada 4-orindi, oni qazıp alıw boyinsha 7 orinda turadı. Altınnın düniva juzindegi ülken kánleri Murintaw. Ajibugut Bultkon, Balpantaw Qamaqtaǵı adamtaw, Torboy, Kochbuloq. Zarmiton, gumis boyinsha bolsa Kosmonachi, visokovolino Oqjetpes (Qızılqum) hám Oqiq kánleri kiredi. Mámleketimizde uran, volfram, molibden da basqa madanlardın de iri kánleri ashilgan. Ximiyaliq shiyki zat resursları fosforitler (Orayliq Qızılqum). As hám kaliy duzları (respublikanın qubla, oraylıq hám arqa-batıs aymaqlarının) zapasları bolsa diyerli pitpes tamamlanbas. Tap usinday pikirdi granit, marmar da basqa bezes taslari da da qurılis materialları haqqında de bildiriw múmkin. Mámleket qazılma baylıqları arasında rudalı resurslardan altın, mıs hám basqalar Katarı temir rudasının de úlesi ülken.
Bunday kánler Aral bay, regioninda, qızılqumda. Jizzaq wálayatı Forish rayonundag'ı kánniń sanaat áhmiyeti ülken bolip, onin quramında 60% átirapinda sap temir barlig'i belgilengenler etiń an. Bul mámleket qara metallurgiya perspektivasın belgilemekte.
Özbekistannın ekonomikaliq-geografiyalıq orni, maydanı, shegaralari.
Özbekistan Respublikasının düziliwi ózbek xalqı turmisinda sotsialliq bag dari bazar ekanomikasına tiykarlang an ashiq demokratiyalıq mámleket payda etiw jolindag izárúr waqiya Özbekistanda bag lar da júzimzarlıqlar iyelegen maydan 0, 4 min gektarg'a ten. Solardın tiykargi bolegi taw aldi regioni jaqsı rawajlang an walayatlarda jaylasqan. Ozbekistanda song i jillarda tamarqa xojalig ın rawajlandiriwg'a úlken itibar qaratilmaqta. Búgingi kúnde mámlekette tamarqa hám dalabag jerlerdiń uliwma maydanı 0. 6 min gektardı quraydı.
Özbekistan ülken insan potencialǵa iye shókkishn mámleket. " Insan potencialı en jaqsı, en bunyadkar faktor bolip, al mámlekettin reformalar hám túp o'zgerisler jolinda tınımsız ilgerilep bariwin támiyinlep beredi. Jamiyettin ekanomikalıq da sotsiallıq rawajlaniw därejesi menen belgileniwshi bul faktor óz nawbetinde oni rawajlandırıwda sheshiwshi rol aynaydı.. Insan potencialının qáliplesiwi júdá kóp faktorlarg a baylanishi bolip, alardın ishinde sotsiallıq demografik jag day ayrıqsha orin iyeleydi. Respublika xalqının sanı 2007-jildiń 1-yanvarda 26, 7 mln kisini quraydı. Bul jähándegi 229 mamleket ishinde 37-korsetkish esaplanadi. Jámi xaliqtan 9, 6 mln. kisi (38, 4%) qala hám qalashalarda, 17. 1 mln. kisi (61. 0%) awillarda jasaydı. Tábiyiy geografiyalıq sharayatlarının qolaylıgı, hár qıyli tábiyiy da da insan resurslan menen jaqsı támiyinlengenligi Özbekistan Respublikasın ekanomikalıq rawajlanwi.jáhännin rawajlang an mámleketleri Katarına kiriwi ushin júdá jaqsı imkaniyatlar jaratadi. Respublikada mámleket g'arezsizliginin dáslepki jıllarında ekanomikalıq reformalardin birinshi basqıshi ushin belgilengen waziypalar jaqsı sheshildi. Házirgi waqitta bazar múnásibetlerin ken jariya etiw menen baylanishi shókkishn reformalardın ckinshi basqıshina baylanıslı máseleler ústinde jumis alıp barilmaqta. Sal jo'neliste mámlekette sezilerli jetiskenliklerge crisilgenligin aytıp o'tiw kerek. Özbekistanda mámléket g'árezsizligi jıllarında sanaat islep júdá kópriwin da xizmet ko'rsetiw tarawin rawajlandiriw ústem jo'nelis sipatında qabil etiń'an. Bul oyinda en dáslep) Özbekistandi jáhän ekanomikaliq jamiyetine qosiliwin teztetetug' ın oni duniyag a teńitatug ın.
Miynetti kop talap etip, suw da shiki zalti tutinatug ın, tiykariman jergilikli mineral resurslar da awıl sojalig'i shiyki zatima tiykarlanatug ın islep shig ariwdi rawajlandiriwg'a tiykargi itibar qaratilip atirg anlig'in aytipo'liw lazım. Asaka qalasında qısqa waqit ishinde qurip, iske tosirilgen avtomobil zavodı onimi Ozbekistandi potkil duniyag a jane bir marte tanıtti Mamleketlegs basqa kopshilik kórkem oner tarmaqlarının önimleri respublikanın istiki mutajliklerin tolıq qandirmaqta da da bir bölegi kirip qilmbaqta Mamlekette 2006 -jilda 3. 4 mln tonna neft 55. 6 mird kub. m tabiyiy gaz qazıp aliwshi ni mámleketler ishinde 22-24 orinlardı, tábiyiy gaz boyinsha bolsa 5-6 orinlard iyeleydi Mámleketimiz xalıq jan basina esaplag anda elektr energiya (1900 kvt/c), mineral to'ginler (37 kg). tsemeni (140 kg) islep shig ariw hovinsha de jahan mamleketleri ishinde munasip orinlardi iyeleydi.
Respublikada sanaat tiykarinan jergilikli shiyki zatqa tayang an halda rawajlanbaqta Sanday karxanalar Katarında renli, qimbatbaha hám kemde-kem ushraytuǵın metallar islep júdá kópriwsht Almalıq. Zarafshan, Chirchiq. Nawayı hám basqa qalalardag'ı kán-metallurgiya kombinatları jáhánde ajiralip turadı. Jergilikli shiyki zat tiykarinda Qarawilbazar, Fargana hám Altiariq qalalarinda neftti qayta islewshi da neft ximiyasi karxanalari xizmet korsetpekte. Tap sanday pikirdi ortan hám Mubarek gazdı qayta islewshi zavodlar haqqindada aytiwimiz múmkin. Ozbekistan rawajlangan elektrenergetika sistemasına iye. Respublikada uliwma quwati 11200 mvt.ge teń elektrostantsiya isleydi. Sonnan 9800 mvt issiliq stanciyalarina, 1400 mvt gidroelektrstantsiyalarina tuwri keledi Barliq elektrstantsiyalar potencialı bir jilda 56 -57 mlrd. kvt/c.ge teń elektrenergiya islep shigariwga imkan beredi. Issiliq elektrstantsiyalari ishibde Sirdáriya, Jaña-Angisn Tashkent hám Nawayi GRESleri hár birinn quwati 1000 mvt. den asadi. Orta Aziyada en iri Talimarjan GRESinin qurıliwi dawam etpekte.

Juwmaq

Juwmaq etip aytqanda, Ózbekstan óz jer astı baylıqları bi-lan haqılı súwrette maqtanadı — bul jerde ataqlı Mendeleyev udayı tákirarlanatuǵın sistemasınıń derlik barlıq elementleri tabılǵan. Házirge shekem 2700 den zıyat túrli paydalı qazilma kánleri hám metall ámeldegi bolǵan jaylar anıqlanǵan. Ulıwma mineral shiyki zat potensialı 3, 3 trln. AQSH dollarınan artıqlaw bahalanǵan.
Ózbekstan tapıraǵı o'nimli, suwǵarılatuǵın -dıyxanshılıq ri-vojlangan. Ózbekstannıń jer fondı 44, 74 mln.gektardı quraydı, usılardan 32 mln.gektarı awıl xojalıq islep chiqa-rishida paydalanıladı. Awıl xojalıq jerleriniń úlken bo'legi (83, 5 procenti) otlaq hám jaylawlardan ibarat. Suwǵarılatuǵın jerlerdiń ulıwma maydanı 4, 3 mln.gektar bolıp, alar, tiykarınan, Ferǵana hám Zarafshon oypatlıqları, Qasqadárya, Surxondaryo hám Xorezm oazisleri, Xatkercho'l dızbekinde jaylasqan. Ózbekstanda sırtqı bazarda talap úlken bolǵan o'nim — paxta talshıǵı jetiwtiriledi. Buxara, Andijan hám Ferǵana to'qi-machilikkombinatlari, 30 dan artıq sabaq yigiruv-to'quv fabrika -lari, ko'plegen paxtanı qayta islew hám may zavodları islep atır. Respublika paxta talshıǵı islep shıǵarıw boyınsha dúnyada tórtinshi jáne onı kirip qılıw boyınsha eginwi orında turadı. Ózbekstan mıywe-palız eginleri, júzim, qorako'l teri, jún jetiw-tirish boyınsha dúnyadaǵı jetekshi mámleketler Katarından orın iyeleydi. Ekologiyalıq tárepten sap, kóp muǵdarda qımbatlı azıq elementlerı hám dármandorilarga bay júzim, ánjir, ánar, alma, almurt, shaptalı sıyaqlı qarıydargir miyweleri menen de jáhánda belgili. Hár jılı 16, 5 mln. dekalitr ko'leminde 30 dan artıq xildagi vino, shampan, konyak islep shiǵarıladı. Ózbekstan vinoları xalıq aralıq yarmarka, tańlaw hám ko'rgezbelerde 92 medal menen táǵdirlengen.

Paydalanilg’an adebiyatlar

X.odilqoriyev, R. Qayumov, X. Nazarov. «O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini O‘rganish». «Sharq». Toshkent – 2010

Paydalanilgan internet resurslar

• Google.com •yandex.com •hozir.org