Qaraqalpaq filologiyasi fakulteti qaraqalpaq til bilimi kafedrasi

Basqa gápli konstrukciyalardıń irkilis belgileri

Sóylewshi yamasa avtor óz sóziniń ishinde basqanıń sózi yamasa gáplerin keltirip te aytadı. Sóylewshiniń sózi menen basqanıń gápiniń birligi basqa gápli konstrukciyanı dúzedi.

Tekst ishinde basqa gápli konstrukciyalar eki túrli usılda úziledi:

1. 
   basqanıń gápi tekst ishinde abzacsız izbe-iz, jay dialogsız túrde beriliwi múmkin.
   
2. 
   basqanıń gápi tekst ishinde dialog túrinde beriledi.
   

Tuwra gáp penen avtor gápleriniń arasına olardıń dúzilislik, intonaciyalıq hám orın tártibine qaray tómendegi irkilis belgileri qoyıladı:

1. 
   Tuwra gáp avtor gápinen burın kelse, tuwra gáp tırnaqsha a alınadı, al tuwra gápten keyin mánisine qaray útir, soraw yamasa úndew belgileriniń biri qoyıladı da, avtor gápinen aldın sızıqsha qoyıp bólinip jazıladı: «Balam, miynet adamdı húrmetke bóleydi»,-dedi Názigúl. («Erkin Qaraqalpaqstan»)
   
2. 
   Tuwra gáp avtor gápinen keyin kelse, avtor gápinen soń eki noqat qoyıladı da, tuwra gáp tırnaqsha a alınıp jazıladı: Jumagúl bılay dedi: «Sen haqıyqat adamsań, palwan!» (Ó.Ayjanov).
   
3. 
   Tuwra gáp avtor gápiniń arasında kelse, avtor gápiniń dáslepki bóleginen keyin qos noqat, tuwra gápten soń mánisine qaray, útir, soraw yamasa úndew belgileriniń biri qoyıladı hám avtor gápi sızıqsha arqalı bólinip turadı Biziń xalqımız: «óz eliń–jer tutı, kisi eli–qaramıq»,-deydi (Z.Voskresenskaya).
   
4. 
   Tuwra gáptiń ortasında avtor gápi kelip, tuwra gáp ekige bólinip aytıl anda, tuwra gáptiń birinshi bóleginen keyin hám ekinshi bóleginen aldın útir hám sızıqsha qoyıladı: «Sa an ta ı da aytaman,-dedi Bekimbet,-qızbalıqtıń aqırı qızıl júzińdi soldırıp uyatqa qaldırıp júrmesin» (Ó.Ayjanov).
   

Kórkem shı armalarda tekst ishinde basqanıń gápi, kóbinese tırnaqsha a alınbay jazıladı. Tırnaqsha a alınıp jazılıw citata túrinde kelgen basqanıń pikiri (gápi) ushın xarakterli. Basqanıń gápi tekst ishinde dialog túrinde qısqa abzac penen berilgende, tırnaqsha a alınbaydı. Dialog túrindegi hár qatnasıwshınıń gápi jańa qatardan baslanıp, aldınan sızıqsha qoyıladı: –Meni Rıbashege deyin alıp ketiń,-dep shofёrdan ótinish ettim.

—Yaq, a ay,imkaniyatım joq!-dedi.

—Sizden júdá ótinip soranaman.

—Meni qıstawlı jumıs penen Frunzege shaqır an eken.