Qaraqalpaq filologiyasi fakulteti qaraqalpaq til bilimi kafedrasi

Kiris hám kiritpe gápli konstrukciyalardıń irkilis belgileri

1. Kiris gápler mánilik hám intonaciyalıq jaqtan kiris a zalar a uqsas, al dúzilisi ja ınan baslawısh-bayanlawıshlıq qatnasta yamasa gáptiń ekinshi dárejeli a zaları menen keńeyip, gáplik strukturada keledi. Olar gáptiń ajıralmas bir bólegi retinde tiykar ı gáptiń quramına kiredi hám sóylewshiniń sol gápten ańlasıl an óz pikirine bol an hár túrli qatnasların bildiredi. İntonaciyalıq jaqtan gáptiń tiykar ı bóleginen pauza arqalı bólinip aytıladı. Mısalı: Ózim bilemen, olardıń zeynine tiymey, jasırın ruqsat berip qoyıppan (T. Qayıpbergenov). Durısın aytsam, bul ádiwli is boladı.

Bulardıń kiris gáp ekenligi bayanlawısh xızmetindegi sózlerdiń predikativlikke tán belgilerinen yamasa bayanlawısh quramına gáptiń ekinshi dárejeli a zaları kirip, keńeyip keliwi arqalı bildiriledi.

Kiris gápler kóbinese gáptiń bas poziciyasında keledi. Geyde olar tiykar ı gáptiń ortasında hám aqırında da keledi.

Kiris gápler tiykar ı gáptiń quramında kelgen menen, gáp ishinde mánilk hám inonaciyalıq ózgesheligine qaray, tiykarınan, útir, jekke siyrek sızıqsha arqalı bólinip jazıladı:

1. 
   Kiris gápler tiykar ı gáptiń bas poziciyasında kelgende gáplik intonaciya menen aytıladı hám jazıwda kiris gápten keyin útir qoyıladı: Ózińiz bilesiz, házir kadrlar tańlaw bas másele bolıp otır (Ó.Ayjanov).
   
2. 
   Kiris gápler tiykar ı gáptiń ortasında kelgende, intonaciyalıq jaqtan eki túrli ózgeshelikke iye boladı:
   

1. 
   Kiris gáptiń aldı-artınan islengen intonaciya páseń aytıl anda, eki tárepleme útir arqalı bólinip jazıladı: Jol boyı, qay waq ekenin kim bilsin, samal, jawın, kún jep tozıwı jetken mashinanıń pokrishkasın tawıp aldıq (S.Saliev);
   
2. 
   Kiris gáptiń intonaciyası ádettegiden góre sozılıńqırap aytıl anda, eki tárepleme sızıqsha arqalı bólinip jazıladı: Krestyan balaların kim kór kórgen bolsa – men oylayman – sol ómirdi súyedi (V.Nekrasov).
   

3. Kiris gápler tiykar ı gáptiń aqırında kelgende, kiris gápten aldın útir qoyıladı da, pútin gáptiń sońında gáptiń mazmunına qatnaslı tiyisli irkilis belgileri qoyıladı: Murat shayıq, Maman a aq boz atıńnıń balasın enshi qıl ansań, bilemen (T. Qayıpbergenov),

II. Sóylewshi óz pikirin bayan etip tur anda tiykar ı gáptiń ulıwmalıq mazmunına yaki onıń bir a zasına qosımsha túsinik yamasa eskertiw jasawı múmkin. Bunday qosımsha túsinik, eskertiw retinde keltirilgen gápler tiykar ı gáptiń ishine kiritiledi yamasa sońınan qıstırılıp aytıladı.

Kiritpe gáplerdiń intonaciyası, tiykarınan, eki túrli boladı. Olardıń biri kiris gáplerdiń intonaciyasına usap, tezlesken temp, páseń, qısqa dawıs (intonaciya) penen aytıladı. Ekinshiden, tezlesken temp, sozıńqı intonaciya a iye boladı.

Kiritpe gápler dúzilisine qaray jay hám qospa gáp túrin keledi.

1. Kiritpe gápler tezlesken temp, páseń intonaciya menen aytıl anda, qawısqa alınıp jazıladı. Qawısqa alınıp jazıl an kiritpe gápke mánisine qaray noqat eki túrli orında qoyıladı:

1. 
   Kiritpe gáp tiykar ı gáptiń ishinde kelgende, qawıstıń ishindegi kiritpe gáptiń sońına noqat qoyılmaydı: Oraz aliy búgin de bar kiyimin kiyinip, ma an eliklegen be, jalań bas (men jalań bas júretu ın edim) kiyatır (G.Izimbetov).
   

Bunday ja dayda kiritpe gáp tiykar ı gáptiń bir a zasına qatnaslı bolıp, sonıń túsinik gápi retinde keledi;

2. 
   Kiritpe gáp tiykar ı gáptiń keyninde (sırtında) kelgende, tiykar ı gáptiń keynine de, kiritpe gáptegi qawıstan keyin de noqat qoyılıp jazıladı:
   

Awqattı biziń úyden ishte internatta jata ber. (Mekteptiń janında alıstan kelgen oqıwshılar ushın internal bar edi) (G.Izimbetov).

2. 
   Kiritpe gáp tiykar ı gáptiń ortasında kelgende, qısqa pauza arqalı aytılıp, aldı-artınan útir arqalı ayırımlanıp ta jazıladı: Awıldıń ortasında ı kishkene qumlıqtıń ústine minip beline súyenip, uyqısı shalalaw bolsa itimal, qattı esnep aldı
   

(Ó.Xojaniyazov).

2. 
   Kiritpe gápler tiykar ı gáptiń ortasında kelip, tezlesken temp, sozıńqı intonaciya menen aytıl anda eki ja ınan sızıqsha arqalı ayırımlanıp jazıladı: Rayatkomnıń baslı ı da – ol da qánigesi boyınsha agronom edi – bir kolxoz a baslıq bolıp awıl a kóship ketti (Ó.Xojaniyazov).