Qaraqalpaq filologiyasi fakulteti qaraqalpaq til bilimi kafedrasi

Kiris a zalardıń irkilis belgileri

Kiris a zalardıń intonaciyası gáptiń basqa azalarınıń intonaciyasına qara anda pásirek, biraq tez temp penen aytıladı. Bul ja ına qara anda, kiris a zalardıń intonaciyası ózine tún ózgeshelikke iye ekenligi kórinedi.

Haqıyqatında da, gáptiń kiris a zaları, kóbinese predikativlik sıpatqa beyimlesip, óz aldına bir sintagma dúzip keledi. Sonlıqtan kiris a zalar hár waqıt ózi qatnaslı gáp a zalarınan pauza arqalı bólinip aytıladı. Biraq, bulardıń arasında ı intonaciya olardıń mánilik hám intonaciyalıq baylanısın úzbeydi, kerisinshe, olardı gáptiń quramına biriktirip, gáptiń ulıwmalıq mazmunı yaki onıń bir a zasına bol an mánilik baylanısın kúsheytedi, gáptiń mazmunına modallıq máni beredi.

Demek, kiris a zalar gáptiń tiykar ı bóleginen intonaciya arqalı bólinip aytıladı. Orın tártibi ja ınan gáptiń basında, ortasında hám aqırında kele beredi.

Gáptiń kiris a zaları gáp ishinde útir arqalı bólinip jazıladı. Eger kiris a zalar gáptiń basında kelse, kiris a zadan keyin, ortada kelse eki ja ınan, al gáptiń aqırında kelse, kiris a zanıń aldınan útir qoyıladı: Meyli, bul jóninde gápli keyinirek aytarmız (Sh. Aytmatov). Ulıwma xalıqlıq iske kesent keltirse, álbette, jaqsı nárse emes. Meniń solar a qarsı bolıwım kegek oy, shaması (T.

Qayıpbergenov).