Qaraqalpaq filologiyasi fakulteti qaraqalpaq til bilimi kafedrasi

Ayırımlan an ayqınlawıshtıń irkilis belgileri

Ayırımlan an ayqınlawshılar gáp ishinde eki yamasa bir tárepleme intonaciya a iye bolıp, gáptiń basqa a zalarınan ayrımlanıp turadı. Ayqınlawıshlar bir tárepleme ayırımlanıp kelgende, olardıń aldınan dawıs toqtamı (pauza) islenip, sońınan pauza islenbeydi, bir dem menen aytıladı. Bunday ja dayda ayırımlan an a za ózinen soń ı gáp azaları menen gáptiń ulıwmalıq intonaciyasına ortaqlasadı, ayırımlan an a zadan keyin irkilis belgisi qoyıladı.

Ayırımlan an ayqınlawıshlar gáp ishinde útir, sızıqsha, qos noqat, qawıs arqalı ayırımlanıp jazıladı. Olar ayırımlan an a zalarda tómendegi ja daylarda qoyıladı:

1. 
   ayrımlan an ayqınlawısh páseń, qısqa intonaciya menen aytıl anda, útir arqalı bólinip jazıladı. Bul ja dayda útir bóliwshi xızmetti atqaradı:
   

Ol izine, arba tur an jerge qayttı (Sh.Aytmatov);

2. 
   ayırımlan an ayqınlawıshtıń eki ja ınan da intonaciya islenip, eki tárepleme útir arqalı ayırımlanıp jazıladı. Ayırımlan an a za a eki tárepleme qoyıl an útir sintaksislik xızmeti ja ınan ayırımlawshı xızmetti atqaradı: Bul syezddiń sheshimlerin biz, respublikamızdıń jazıwshıları, ası ıslıq penen kútken edik (J. Seytnazarov).
   

Ayırım ja daylarda ayırımlan an ayqınlawısh birin-biri ayqınlap kelgende de útir qoyılıwı múmkin. Bunday ja dayda olardı aytıwda dawıs toqtamı (pauza) bir tegis, páseń, qısqa aytıladı. Mısalı: Haqıyqatında, onda, shegarada, Brestiń janında qanday qor an bar edi (S. Smirnov).

2. a) ayırımlan an ayqınlawısh bir tárepleme sızıqsha arqalı bólinip jazıladı. Bunday ja dayda ayırımlan an ayqınlawısh penen ayqınlanıwshı a zanıń arasında ı intonaciya sozıńqı aytıladı: Qarań ını qaq jar an jal ız kóleńke jáne kún shı ısqa – Buxara sháhrine qaray jılıstı (T. Qayıpbergenov);

b) Ayırımlan an ayqınlawısh eki tárepleme sızıqsha arqalı bólinip jazıladı. eki tárepleme sızıqsha sintaksislik xızmeti ja ınan ayırımlawshı xızmet atqaradı. Bunday ja dayti.i ayırımlan an ayqınlawıshtıń aldı-artınan islengen intonaciya bir mu darda, óz ara teń boladı: Onıń shákirtleri – jas adamlar – joqarı zúráát alıp atır («Erkin Qaraqalpaqstan»).

Bazıda ayırımlan an ayqınlawıshlar a eki tárepleme sızıqsha stilistikalıq talaplar a ılayıq qoyılatu ın orınlar da ushırasadı. Bunday ja daylarda ayırımlan an a zalar ayqınlanıwshı a zanıń mánisin anıqlaw menen qatar, birinbiri ayqınlap dáslepkisi eki tárepleme sızıqsha arqalı jazıladı. Mısalı: Báhárgi egiske tayarlıq jumıslarınıń eń áhmiyetlisi suw jolların – jap, salma – kanallardı tayarlaw bolıp esaplanadı («Erkin Qaraqalpaqstan»).

Bul gápte ayqınlanıwshı a za a qatnaslı ayırımlan an a zalar ekew. Avtor ayqınlanıwshı a zanıń mánisin ashıq kórsetiw ushın ayırımlan an a zalardı eki ret qollanadı. Demek, bunday ja daylarda eki ret qollanıl an ayırımlan an a zalardıń dáslepkisi ayqınlanıwshı a zanıń túsindiriwshisi, konkretlestiriwshi a zası bolıw menen qatar, ózinen soń ı ayırımlan an a za arqalı ayqınlanıp, eki tárepleme sintaksislik funkciya atqaradı. Sonlıqtan bunday orınlarda hám ayqınlanıwshı, hám ayqınlawshı funkciyasın atqarıwına baylanıslı eki tárepleme pauza islenip, eki tárepleme sızıqsha arqalı ayırımlanıp jazıladı.

Sızıqsha, kóbinese ayqınlawısh mánisindegi atawısh bayanlawıshlardıń ayırımlanıp keliwinde qollanıladı. Atawısh bayanlawıshlar ayırımlanıp kelgende, til faktlerinde mınaday ja daylar ushırasadı. Ulıwma qa ıyda boyınsha gáptiń bas a zaları – baslawısh ta, bayanlawısh ta atawısh sózlerden bolıp kelgende, araları sızıqsha arqalı bólinip jazılıwı tiyis. Biraq atawısh bayanlawısh qosımsha túsinik beriwshi ayqınlawısh mánisindegi ayırımlan an bayanlawıshtı talap etip kelgende, baslawısh penen tiykar ı bayanlawıshtıń arasına sızıqsha qoyılıw qa ıydası buzıladı, olar gáptiń ulıwmalıq intonaciyasına ortaqlasıp aytıladı da, ayqınlawıshbayanlawısh intonaciya arqalı ayırımlanıp, sızıqsha arqalı bólinip jazıladı. Mısalı: Qurashlı arrı qızdıń ákesi – Qayıp.

3. a) ayqınlawısh mánisindegi ayırımlan an a zalar ulıwmalıq mánidegi ayqınlanıwshı a zanı túsindirip, anıqlap kelgende, ayqınlanıwshı a za prepoziciyalıq orında keledi de, keyninen qos noqat qoyıladi: Átirapı shol ósimlikleri: seksewil, kósik, qarabaraq aralas jantaq;

b) geyde birgelkili bolıp kelgen ayırımlan an ayqınlawıshlar ayqınlawnıwshlı a zadan uzaqlasıp, eki aralıqta gáptiń basqa a zası –bayanlawısh kelip te jaylasadı. Bunday orınlarda ayırımlan an a zadan aldın (bayanlawıshtan keyin) qos noqat qoyıladı. Mısalı: Wákillikke tórt adam belgilenedi: Murat shayıq, Polat jasawıl, Irısqul biy, Maman. Qula ına jetken uzın murtları samal menen az ın júzin hámmeden jasırıp, eshekli biy al a baratır: tek al a, kóshtiń basına, jańa qonısqa! (T. Qayıpbergenov).

4. Gáp ishinde ayırım sózlerge dıqqat awdarılıp, mánisi konkretlestirilip yamasa sol sózdiń ekinshi bir ataması arqalı túsindiriletu ın orınları da ushırasadı. Bunday ja daylarda qawıs ayırımlap kórsetiwshi xızmet atqarıp, sol túsinik retinde keltirilgen sóz (ayqınlawısh) sóylewde páseń aytıladı da, jazıwda qawısqa alınıp jazıladı: Qánigelestiriwdi rawajlandırıwda biz, sonday tovarlı ónimlerdiń belgili bir túrlerin jetistiriw ushın qánigelestirilgen iri xojalıq (sút, palız hám basqa da xojalıqlar) dúziw jolı menen barıwımız kerek. («Erkin Qaraqalpaqstan»).