|
Birgelkili a zalı gáplerde qollanılatu ın irkilis belgileri xızmeti ja ınan basqa irkilis belgileri sıyaqlı, bir sintaksislik konstrukciyanı ekinshi bir sintaksislik konstrukciyadan ajıratıwda, bir mánini ekinshi bir máni menen shatastırmawda, gápti intonaciyalıq jaqtan durıs oqıwda grammatikalıq qural retinde xızmet atqaradı.
Birgelkili a zalı jay gápler dúzilislik-formallıq hám intonaciyalıq belgisine qaray tómendegi túrlerge bólinedi: a) dánekersiz baylanısqan birgelkili a zalı gápler; b) dánekerli baylanısqan birgelikli a zalı gápler: d) ulıwmalastırıwshı sózli birgelkili a zalı gápler. Atal an dúzilistegi birgelikli a zalı jáplerdiń irkilis belgileri hámmesinde birdey bolmaydı. Birgekili a zalardı dúziwshi grammatikalıq qurallardıń ózgesheliklerine qaray, olardıń irkilis belgileri de hár túrli bolıp qollanıladı.
Dánekersiz bayanlanısqan birgelkili a zalardıń arası útir arqalı bólinip jazıladı.
Útir – jazıwda jiyi qollanılatu ın irkilis belgileriniń biri. Ol sintaksislik xızmeti ja ınan bóliwshi irkilis belgileriniń qatarına kiredi. Útir birgelkili a zalı gáplerdiń ishinde tómendegi ja daylarda qoyıladı:
Eger birgelkili a zalar ekewden artıq, kóp komponetli bolıp, sanaw intonaciyası arqalı baylanısıp kelse, birgelikli a zalardıń ashıq qatarın dúzedi, hárbir birgelkili a zanıń arası jazıwda útir arqalı bólinip jazıladı: Awıldıń sırtında mallar, buzawlar, qoy-eshkiler jayılıp júr (A. orazov).
Eger de sanaw intonaciyası arqalı baylanısqan ashıq qatarlı birgelkili a zalardıń eń soń ı sıńarı biriktiriwshi dáneker arqalı baylanıssa, birgelkili a za jabıq qatar a ótedi de, eń soń ı birgelikli a zadan keyin útir qoyılmaydı: Poezd ótip ketken joldıń óne boyında da allanıp jımırıl an qa azlar, búklengen gazetalar, temekiniń qaldıqları, dań ırla an konserva qutıları hám basqa da taslandılar barshılıq edi (Sh. Aytmatov).
Qarsılaslıq máni beriwshi intonaciya arqalı baylanısqan eki komponentli birgelkili bayanlawıshtıń arası útir arqalı bólinip jazıladı. Birgelkili a zanıń bul túri jabıq qatardı dúzedi: Men onı ári-beri izlestirdim, tappadım (Ó.Xojaniyazov).
Sebep mánili intonaciya arqalı baylanısqan eki komponentli birgelkili bayanlawıshlar da birgelkili a zanıń jabıq qatarın dúzip, útir arqalı bólinip jazıladı: Olar túnde biymezgil júrmeydi, qorqadı (Ó.Xojaniyazov). At mingesikke álleqashan boldır an edi, mamırladı (T. Qayıpbergenov).
Dánekerli baylanısqan birgelkili a zalardıń irkilis belgileri jazıwda tómendegi ózgesheliklerge iye boladı:
1. Biriktiriwshi dánekerler mánileri óz ara teń bol an eki yamasa kóp komponentli birgelkili a zalardı baylanıstıradı. Olar birgelkili a zalardıń arasında qollanılıwı ja ınan ózara ózgeshelikke iye boladı:
a) hám, menen, jáne biriktiriwshi dánekerleri, kóbinese eki komponentli birgelkili a zalardı baylanıstıradı. Bunday ja dayda birgelkili a zalar bir tutas intonaciya menen aytıladı hám jazıwda irkilis belgisi qoyılmaydı: Aldına dasturqan tolı nan menen qant qoydı (J.Aymurzaev). Ámiwdárya menen Aral teńizi ásirler boyı altın balı ı menen atı shı ıp kiyatır (K.Sultanov).
Biriktiriwshi dánekerler birgelkili a zalardıń hár biri menen qaytalanıp, kóp komponentli birgelikli a zalardı baylanıstırıp kelgende, aralarına útir qoyıladı:
Jáne qaraydı, jáne qosı ın dawam etedi (M.Dáribaev);
d) birgelkili a zalar kór komponentli bolıp, menen, benen, penen, hám dánekerleri arqalı juplasıp baylanısıp kelgende de, hár juplasqan birgelkili a zalardıń arasına útir qoyıladı: Olardıń júzimleri menen alması, shabdalları menen almurtları, palawqabaqları menen teńkeyisken qawın- arbızları tórt pasılda ada bolmaydı.
Da/de dánekerleri birgelkili feyil bayanlawıshlardıń hárbiri menen qaytalanbay, eki komponetli birgelkili bayanlawıshlardı baylanıstırıp kelgende, tómendegi ózgeshelikke iye boladı:
birgelkili feyil bayanlawıshlar óz túsindiriwshi a zalarına iye bolıp keńeyip, bir-birinen qashıqlap kelgende, dánekerden keyin útir qoyıladı: Arıwxan ayıbı sezilgen adamday, albıraqlap, dógeregine jalt qaradı da, dárhal súwretti qaltasına salıp qoydı (A.Bekimbetov);
bayanlawısh túsindiriwshi a zalarına iye bolmay, óz ara bir-birine jaqın kelgende, intonaciyalıq ózgeshelik sezilmeydi, ulıwma gáplik intonaciya menen aytıladı. Bunday ja dayda birgelkili a zalardıń arasına útir qoyılmaydı: Ta ı bir nárseler aytajaq edi, oylanıp otıradı da úndemedi.
Birgelkili a zalar biraq, lekin, sonda da, al t.b. qarsılas dánekerleri arqalı baylanısadı. Bul dánekerler, kóbinese birgelikili feyil bayanlawıshlardı, jekke siyrek birgelikli anıqlawıshtı (biraq dánekeri) baylanıstıradı. Bunday ja dayda jazıwda útir belgisi dánekerlerden aldın qoyıldı: Qollarımız qabardı, bazıda suwıq qarıdı, sonda da tınnım tappay atırmız (Ó.Xojaniyazov).
Birgelkili a zalar kóbinese ya, yaki, yamasa, ya bolmasa, álle, ne t.b.
awıspalı (ayırıwshı) dánekerleri arqalı baylanısadı. Awıspalı dánekerler, kóbinese birgelkili a zalardıń hárbiri menen tákirarlanıp qollanıladı. Dánekerler tákirarlanıp qollanıl anda, birgelkili a zalardıń aldında keledi hám birgekili a zalar útir arqalı bólinip jazıladı: Túlki tap bir nárseni ańlıwdan sátem al anday ya arı ketpedi, ya beri jaqınlamadı (Sh.Aytmatov)
Eger de ya, yamasa, yaki dánekerleri birgelkili a zalar menen qaytalanbay, eki komponentli birgelkili a zalardı baylanıstırıp kelse, bir intonaciya basımında aytılıp, jazıwda irkilis belgisi qoyılmaydı: Pochtalyon kún ara yamasa úsh kúnde bir keledi (Ó. Xojaniyazov).
Birgelkili a zalar gá, gáhi, birese, birde, geyde, bazda, ári t.b. gezekles dánekerleri arqalı da baylanısıp keledi. Bul dánekerler birgelkili a zalardıń hárbiri menen tákirarlanıp aytıladı. Jazıwda hárbir dánekerlerdiń aldınan ekinshi dánekerden baslap) útir qoyıladı: Ol gá túrgelip, gá júrdi, gá otırıp, gá jattı (A. Bekimbetov).
Birgelkili a zalar ulıwmalastırıwshı sózli bolıp kelgende tómendegi irkilis belgileri qoyıladı:
birgelkili a zalar ulıwmalastırıwshı sózli bolıp kelgende, ulıwmalastırıwshı sózden aldın sızıqsha qoyıladı: Qaysı qora jaqsı, qaysı qora qońlı, arıq qurıqları neshew – bárin de birim-birim kózden ótkerdi
(Ó.Xojaniyazov);
birgelkili a za menen ulıwmalastırıwshı sóz yamasa ayqınlanıwshı a zanıń aralı ında juwmaqlawshı máni beriwshi qullası, mine sózleri qollanıladı. Bunday ja dayda da birgelkili a zadan keyin sızıqsha, al ulıwmalastırıwshı sóz yamasa ayqınlanıwshı a zadan aldın útir qoyıladı: Torı, aqboz, ayqasqa – qullası, bári de tabılıp atır (Sh. Seytov);
d) birgelkili a zalı gáplerdiń quramında hám ayqınlanıwshı a za hám ulıwmalastırıwshı sóz kelgende, ayqınlanıwısh a zadan keyin eki noqat, al ulıwmalastırıwshı sózden aldın sızıqsha qoyıladı: Barlıq shikár a shı atu ın saray ámeldarları: tazı úyretiwshi, qarshı a qálpelleri, sadaqshılar – barlı ı tayar ekenligin shikar wáziri aytıp keldi (O.Vekbawlov).
Do'stlaringiz bilan baham: |
