Qaraqalpaq filologiyasi fakulteti qaraqalpaq til bilimi kafedrasi

Dánekersiz qospa gáplerdiń irkilis belgileri

Dánekersiz qospa gáplerdiń jay gápleriniń arasına tómendegi orınlarda irkilis belgileri qoyıladı:

1. 
   Biriktiriwshi pauza, sanaw intonaciyası, qarsı qoyıw hám sebep intonaciyaları arqalı baylanısqan dánekersiz qospa gáptiń jay gápleriniń arasına útir qoyıladı: Tek eles shı ar dep únsiz ketip baratır edi, dawıs jáne esitildi (T.Qayıpbergenov).
   
2. 
   Dánekersiz qospa gáptiń quramında ı jay gáplerdiń arasına qos noqat qoyıladı. Qos noqat tómendegi orınlarda qollanıladı:
   

1. 
   dánekersiz qospa gáptiń dáslepki komponenti ulıwmalıq abstrakt mánide aytılıp, soń ı komponent onıń túsindiriwshisi sıpatında kelgende, túsindiriwshi gápten aldın qos noqat qoyıladı. Bunday gáplerde dáslepki komponenttiń quramında abstrakt mánili almasıq sózler keledi: Másele bılay sheshildi: Begjannıń talabı boyınsha razvedka ortadan baslanıp teńizdiń ja asına deyin relinedi
   

(Ó.Ayjanov);

2. 
   dánekersiz túsindirmeli qospa gáptiń túsindiriwshi gápi kóp komponentli
   

yamasa birgelkili a zalı bolıp kelgende aralarına qos noqat qoyıladı: Awıl arası tım-tırıs: iyt úrmeydi, adam júrmeydi (Q.Dosanov).;

d) dánekersiz sebep-nátiyje qospa gáptiń quramında ı jay gáplerdiń nátiyje

bildiriwshisi jay gápi burın kelgende, sol gápten keyin qos noqat qoyıladı: Aydananıń quwanıshınıń shegi bol an joq: awashalar jasıl kvadratlar bolıp, qoldan dizgen marjanday qatarlastı (Ó.Xojaniyazov);

3. Dánekersiz qospa gáplerdiń komponentleriniń arası sızıqsha arqalı bólinip jazıladı. Sızıqsha arqalı bólinip jazıl an qospa gáp eki komponentli bolıp keledi. Olar a sızıqsha tómendegi ja daylarda qoyıladı:

1. 
   dánekersiz qospa gáptiń dáslepki komponentiniń mazmunı soń ı komponent arqalı túsindirilip kelgende, eki jay gáptiń arasına sızıqsha qoyıladı. Bunday ja dayda dáslepki komponenttegi tiykar ı dıqqatqa alın an sózdiń ornına ekinshi komponentte sol sózge qatnaslı bul alması ı qollanıladı: Birewdiń muńlı dawısı esitildi – bul úy aldında sıyır sawıp atır an
   

Gúlzardıń dawısı edi (X.Seytov).;

2. 
   dánekersiz qospa gáptiń dáslepki komponentiniń mazmunı anıq bolmay, ulıwmalıq mánide aytıl an ja dayda, soń ı gáp arqalı ayqınlasadı da, dáslepki jay gápten keyin sızıqsha qoyıladı: Kún tártibinde bir másele tur – ol tuwısqan respublikalardıń suw nızamınıń tiykarı ı proekti. («Erkin
   

Qaraqalpaqstan»);

4. 
   dánekersiz qospa gáptiń komponetleri qarsılaslıq hám sebep intonaciyalar arqalı baylanısıp kelgende, eki jay gáptiń arası sızıqsha arqalı bólinip jazıladı. Bunday ja dayda dáslepki jay gáptiń sońında intonaciya biraz kóterińki hám sozıńqı aytıladı: Ol ot jaqqıshlıq yamasa sipsekeshlik orın izlep hárkimge bardı – nátiyje shıqpadı (A.Gaydar).
   
5. 
   dánekersiz qospa gáptiń komponentleri mánileri birgelkili, ıń aylas aytılıp kelgende de, eki aralıqta sızıqsha qoyıladı. Bul ja dayda gáp eki komponentli bolıp, intonaciya biraz kóterińki aytıladı: Bizler baslaymız – áwladlarımız pitkeredi («Erkin Qaraqalpaqstan»);
   

4. 
   Geypara ja daylarda ayqınlanıwshı a za dánekersiz qospa gáptiń dáslepki komponentinde keledi de, ayqınlanıwshını túsindiriwshi gáp a zaları soń ı komponentinde keledi. Bunday orınlarda da sol ayqınlanıwshı gápten keyin qos noqat qoyıladı da, ayqınlanıwshılar a qatnaslı ulıwmalastırıwshı sóz postpoziciyalıq orında kelip, aldınan sızıqsha qoyıladı: Xalıq nege sheber bolsa bárin isledi: qobız ba, duwtar ma, dombıra ma, sırnay ma, balaman ba – barlıq saz ásbapları jańladı (T.Qayıpbergenov);
   
5. 
   Dánekersiz qospa gáptiń quramında ı jay gápler mánilik jaqtan hár túrli bolıp baylanıssa, birinshi jay gápten keyin noqatlı útir qoyıladı: Adamlardıń keypi jaqsı: biziń ullı Watanımız belgilengen maqsetke qaray bekkem isenimli adım menen baratır («Erkin Qaraqalpaqstan»).