Ma‘lum chegaragacha аralashadigan uch komponentli sistemalar

MA‘LUM CHEGARAGACHA АRALASHADIGAN UCH KOMPONENTLI SISTEMALAR

Uch komponentli sistemaning tarkibini ifodalash uchun teng tomonli uchburchakdan foydalaniladi. Uchburchakning uchlariga toza komponentlarning tarkibi, tomonlariga ikki komponentli sistemalarning tarkibi qo’yiladi. Uchburchakning ichidagi har bir nuqta uch komponentli sistemaning tarkibini ko’rsatadi.

Uch komponentli sistemada o’zgaruvchan kattaliklar sifatida P,
T va 2 ta konsentratsiya bo’ladi. Odatda 3 komponentli kondensirlangan sistemalarning tadqiqoti o’zgarmas bosimda olib boriladi. 3 ta o’zgaruvchiga bog’liq bo’lgan sistemaning xossalarini fazoviy diagrammalar orqali ifodalash mumkin, bunday diagramma 3 tomonli to’g’ri burchakli prizma ko’rinishida bo’ladi.
Prizmaning asosini teng tomonli uchburchak tashkil qiladi va uchlamchi sistemaning tarkibini ko’rsatadi, balandligi esa haroratni belgilaydi. Uch komponentli sistemani tekislikda ifodalash uchun bosim ham, harorat ham o’zgarmasligi shart. Teng tomonli uchburchakning uchlari A, B va C toza moddalarga mos keladi. Uchbirchakning ichida joylashgan har bir nuqta 3 komponentli sistemalarning tarkibini ifodalaydi. Nuqta qanchalik uchburchakning uchiga yaqin bo’lsa, shu komponentning miqdori (foizi) ko’p bo’ladi. Teng tomonli uchburchak vositasida 3 komponentli sistemaning tarkibini ifodalash uchun asosan 2 xil usuldan foydalaniladi: Gibbs va Rozebum usullari.
Prizmaning asosini teng tomonli uchburchak tashkil qiladi va uchlamchi sistemaning tarkibini ko’rsatadi, balandligi esa haroratni belgilaydi. Uch komponentli sistemani tekislikda ifodalash uchun bosim ham, harorat ham o’zgarmasligi shart. Teng tomonli uchburchakning uchlari A, B va C toza moddalarga mos keladi. Uchbirchakning ichida joylashgan har bir nuqta 3 komponentli sistemalarning tarkibini ifodalaydi. Nuqta qanchalik uchburchakning uchiga yaqin bo’lsa, shu komponentning miqdori (foizi) ko’p bo’ladi. Teng tomonli uchburchak vositasida 3 komponentli sistemaning tarkibini ifodalash uchun asosan 2 xil usuldan foydalaniladi: Gibbs va Rozebum usullari.
Gibbs usuli
Gibbs usuliga ko’ra , uch komponentli sistemaning uchburcha ichidagi biror nuqtaga to’g’ri keladigan tarkibini aniq¬lash uchun, o’sha nuqtadan uchburchakning uchchala tomoniga perpen¬dikulyar tushiriladi. Bu kesmalarning yig’indisi teng tomonli uchburchakning balandligiga teng, uni 100 % deb qabul qilamiz. Uch¬burchak ichidagi p nuqta uchburchakning B uchi dan uzoqda bo’lgani uchun bu nuqtadagi aralashmada B komponentning miqdori kam bo’la¬di, ya’ni B ning miqdori uning qarshisidagi tomondan boshlangan perpendikulyarning uzunligi bilan belgilanadi. Masalan, p nuqta¬dagi aralashmaning tarkibida 20% B bor. Xuddi shunday usulda A va C komponentlarning tarkibi ham topiladi: 50% A va 30% C.
Teng tomonli uchburchak vositasida uch komponentli sistemaning tarkibini ifodalash.
Teng tomonli uchburchak vositasida uch komponentli sistemaning tarkibini ifodalash.
Rozebum usulida sistemaning tarkibini aniqlash uchun p nuq¬tadan uchburchakning ikki tomoniga parallel chiziqlar o’tkaziladi. Uchburchakning AB tomonidagi kesmalarning yi¬g’indisi teng tomonli uchbur¬chakning tomoniga teng. P nuqtadan uchburchakning ikki tomoniga o’tkazilgan parallel chiziqlar AB tomonni 3 ga bo’ladi va bu AM, MN, va NB kesmalar A, B va C komponentlarning miqdorini beradi.

Rozebum usuli

Uchburchakning B uchining qarshisidagi tomonga chizilgan pa¬rallel b kesmani beradi va ushbu kesma B ning miqdorini belgilaydi. Uchburchakning A uchining qarshisidagi tomonga chizil¬gan parallel a kesmani beradi va u A komponentning miqdorini belgilaydi. Teng tomonli uchburchakning tomonini 100% deb qabul qilsak, u holda P nuqta uchun A - 50%, B - 20% ekanligini hamda C komponentning miqdori 30% ga tengligini aniqlash mumkin.
Uch komponentli sistemalarning holat diagrammalarini tuzishda bosimni o’zgarmas deb qabul qilsak, sistemaning erkinlik darajasi F= 3-Ф+1 = 4-Ф tenglama bilan ifodalanadi. Harorat ham o’zgarmas bo’lganda erkinlik darajasi F = 3-Ф ifoda orqali aniqlanadi.
Tuzlarning eruvchanlik diagrammasi.
Suv bilan ikkita tuz (bir xil ionli) sistemasidagi fazaviy muvozanatni ko’rib chiqamiz. Agar ikkala tuzda kation va anionlar turlicha bo’lsa, u holda sistema 4 komponentli bo’lib qoladi.
Keltirilgan grafikda suv bir xil ionli 2 tuz sistemasi izotermik proyeksiyasining holat diagrammasi ifodalangan. Tuzlar suv bilan gidratlar yoki qo’sh tuz, kompleks birikma yoki qattiq eritmalar hosil qilmaydi. Rozebum uchburchagining uchlari H2O, PX va QX toza komponentlariga mos keladi. A nuqta suvning to’yingan eritmasida PX ning konsentratsiyasini, B nuqta esa, QX tuzining suvning to’yingan eritmasidagi konsentratsiyasini ko’rsatadi.
Bir xil ionli 2 ta tuzning suvda eruvchanligi diagrammasi: Rozebum uchburchagiga izotermik proyeksiya.
Tuzlarning eruvchanlik diagrammasi.
AC egrisi PX tuzining QX ning turli tarkibli eritmalaridagi eruvchanligini tavsiflaydi, BS egrisi esa, QX tuzining PX ning suvli erit¬masidagi eruvchanligini ko’rsatadi. C nuqtada eritma ikkala tuz bilan to’yingan (evtonika) bo’ladi. H2O cho’qqi bilan ACB orasidagi maydonda joylashgan har bir nuqta tuzlarning to’yingan eritmalariga javob beradi. ACPX maydonidagi hohlagan nuqta 2 ta tuzning eritmasi va PX qattiq tuzdan iborat 2 fazali sistemani ifodalaydi. CBQX maydonidagi hohlagan nuqta 2 ta tuzning eritmasi va QX qattiq tuzdan iborat sistemani bildiradi. PXCQX maydoni 3 fazali sistemalarga mos keladi: ikkala tuz bilan to’yingan C tarkibli eritma hamda PX va QX kristallari.
Agar M figurativ nuqtaga mos keluvchi to’yinmagan eritma olib, sekin-asta suvni bug’latsak, suvning kamayib borishi bilan sistemadagi tuzlarning miqdoriy nisbati o’zgarmaydi, shuning uchun bug’latish jara¬yonida sistemaning tarkibiga javob beruvchi figurativ nuqtalar (H2O) E chizig’ida yotadi. a nuqtada PX tuzining kristal¬lari ajrala boshlaydi. b figurativ nuqtaga mos keluvchi eritma¬ning tarkibini topish uchun PX cho’qqidan va b nuktadan AC egrisidagi b1 nuqtagacha kesishguncha konnoda o’tkazamiz.
Agar M figurativ nuqtaga mos keluvchi to’yinmagan eritma olib, sekin-asta suvni bug’latsak, suvning kamayib borishi bilan sistemadagi tuzlarning miqdoriy nisbati o’zgarmaydi, shuning uchun bug’latish jara¬yonida sistemaning tarkibiga javob beruvchi figurativ nuqtalar (H2O) E chizig’ida yotadi. a nuqtada PX tuzining kristal¬lari ajrala boshlaydi. b figurativ nuqtaga mos keluvchi eritma¬ning tarkibini topish uchun PX cho’qqidan va b nuktadan AC egrisidagi b1 nuqtagacha kesishguncha konnoda o’tkazamiz.
d nuqtada eritma ikkala tuzga nisbatan to’yingan bo’lib qoladi: ushbu eritmaning tarkibi C nuqta bilan ifodalanadi. Suvni bug’latishni davom ettirsak, ikkinchi QX tuzining kristallanishi boshlanadi. Eritmaning tarkibi o’zgarmas bo’lib qoladi (C nuqta), chunki 3 ta faza bo’lganda izotermik proyeksiyada erkinlik dara¬jalari soni nolga teng bo’ladi (Ф = 3: F = k-Ф = 3-3 = 0). e nuqtada sistema С tarkibli eritma va PX va QX kristallarining aralashmasidan iborat bo’ladi. Suv to’liq chiqarilganda E nuqtada PX va QX quruq tuzlarning aralashmasi hosil bo’ladi. Ushbu tuzlarning massa miqdorlarining munosabati QXE va PXE kesmalarning munosabati ga teng bo’ladi.
Bir xil ionli 2 ta tuzning suvda eruvchanligi diagrammasi: to’g’ri burchakli kordinatalar sistemasidagi izotermik proyeksiya.
Bir xil ionli 2 ta tuzning suvda eruvchanligi diagrammasi: to’g’ri burchakli kordinatalar sistemasidagi izotermik proyeksiya.
Bir xil ionli va evtonikaga ega bo’lgan ikki tuz eritmasining holat diagrammasini to’g’i burchakli kordinatalar sistemasida ham ifodalash mumkin. Kordinata o’qlari bo’yicha kom¬ponentlarning nisbiy miqdorlari qo’yiladi. Bunday ifodalashda PX va QX toza komponentlarga javob beruvchi nuqtalar cheksizlikda bo’ladi. C nuqtada eritma ikkala tuz bilan to’yingan.
M nuqta bilan ifodalangan 2 tuzning to’yinmagan eritmasidan o’zgarmas haroratda suv¬ning bug’lanishini ko’rib chiqa¬miz. Figurativ nukta OMe to’g’ri chizig’i bo’yicha siljib boradi, chunki ikkala tuzning siste¬madagi massalarining nisbati o’zgarmayapti.
a nuqtada PX tuzi¬ning kristallanishi boshlanadi; b nuqtada PX kristallari bilan b1 tarkibli eritma muvozanatda bo’ladi; d nuqtada ikkinchi QX tuzning kristallanishi boshlanadi (Ф = 3) va eritmaning tarkibi С nuqta bilan tavsiflanadi. Bug’latish davom ettirilsa ikkala tuz kristallarining ajralib chiqishi davom etadi. Eritmaning tarki¬bi o’zgarmaydi, chunki erkinlik darajalarining soni nolga teng
a nuqtada PX tuzi¬ning kristallanishi boshlanadi; b nuqtada PX kristallari bilan b1 tarkibli eritma muvozanatda bo’ladi; d nuqtada ikkinchi QX tuzning kristallanishi boshlanadi (Ф = 3) va eritmaning tarkibi С nuqta bilan tavsiflanadi. Bug’latish davom ettirilsa ikkala tuz kristallarining ajralib chiqishi davom etadi. Eritmaning tarki¬bi o’zgarmaydi, chunki erkinlik darajalarining soni nolga teng
(F = k-Ф = 3-3 = 0). Agar tuzlar suv bilan gidratlar yoki qo’sh tuzlar, kompleks birikmalar yoki qattiq eritmalar hosil qilsa, ikki tuzning suvdagi eritmalarining holat diagrammalari ancha mu¬rakkab ko’rinishda bo’ladi.
Uch komponentli suyuq sistemaning holat diagrammasi.
Hajmiy diagramma
Uchlama evtetikaning hosil bo’lishi.
Tarkibning o’zgarishi bilan xossaning o’zgarishi prizmaning balandligi bo’ylab ko’rsatiladi. Bir-biri bilan kimyoviy birikma hosil qilmaydigan,masalan, Bi- Sn- Pb sistemasini ko’rib chiqaylik. Prizma yuzalaridan ikki komponentli sistema, uning ichida uch komponentli sistema tasvirlanadi. Keltirilgan rasmda shu sistemaning oddiy diagrammasi keltirilgan. TBi∙TSn∙TPb komponentlarning suyuqlanish temperaturalari E1, E2, E3 ikki komponentli E4- uch komponentli sistemalar uchun mansub evtetik nuqtalar. E1- nuqta Bi - Sn, E2-nuqta Sn – Pb, E3- nuqta Bi – Pb sistemalar evtetikasi E1, E2, E3 evtetikalar prizma yuzalarida, E4- prizma ichida joylashgan.
Hajmiy diagramma
Prizma ichidagi TBi E3 E4 E1 , TPb E2 E4 E3 , TSn E1 E4 E2 larlikvidus yuzalari bo’ylab, bu yuzalardan yuqorida bitta – suyuq faza mavjud. Bu yuzalardan pastda ikki faza suyuq faza va tegishli metallardan bittasining kristallari mavjud. Masalan TBi E3 E4 E1 yuzasida pastda – suyuq faza va Bi kristallari bor. Odatda prizmaning bo’yini kesib, fazoviy diagrammalar proyeksiyasi prizma asosidagi uchburchak yuzasiga tushuriladi. Bu xilda olingan proyeksiya keltirilgan rasmda yaqqol ifodalangan va proyeksiyasi olingan nuqtalar tagiga “o” ishorasi qo’yilgan.
Sistema А, В, С suyuqliklardan iboart bo’lsa va A bilan С va В bilan С bir – birida cheksiz erisa, A bilan В esa bir – birida ma‘lum miqdorda eriydi deb faraz qilinsa hamda A bilan В aralashtirilsa, ma‘lum konsentratsiyada ikki qatlam hosil qiladi. Agar ularga С qo’shilsa, u A va В qatlamlarida taqsimlanib, natijada uch komponentli ikki yondosh qatlam hosil bo’ladi. Unga С qo’shilishi natijasida A bilan В ning bir – birida eruvchanligi ortadi, ya‘ni С komponent temperatura kabi ta‘sir etib, С miqdor ma‘lum darajaga yetganda А va В lar bir – birida cheksiz eriy boshlaydi. Bu hollarni xarakterlaydigan nuqta eruvchanlikning kritik nuqtasi, deb ataladi.
а, в nuqtalari ma‘lum, T temperaturalarida В ning А da va A ning В da eruvchanligi, a – bilan в – tashqarisida, gomogen soni K – 4 ligicha qoladi. Agar tuzlar umumiy ionga ega bo’lsa, sistema uch komponentli (K – 3) bo’ladi. Masalan, KВr + NaBr +Н2О sistemasi uchun K – 3 dir.
А, В, ya‘ni berilgan tuzlarning suvda eruvchanligini ifodalovchi holat diagrammalari (T = sonst sharoitda) X.2 – rasmda keltirilgan.
Agar, tuzlar suv bilan gidratlar, qo’shaloq tuzlar, kompleks birikmalar va qattiq eritmalar hosil qilmasa, unda uchburchakning uchlarida moddalar 100% toza Х nuqta A ning suvdagi to’yingan eritmasi konsentratsiyasini, U nuqta esa В ning to’yingan eritmasidagi kontsentratsiyasini ko’rsatadi. ХС – egri chiziq eritmadagi В tuzning miqdori o’zgarishi bilan A ning eruvchanligi o’zgarishini ko’rsatadi. Xuddi shunday УC egrisi В ga nisbatan bo’lib, С nuqtada (evtonik) eritma A va В ga nisbatan to’yingan bo’ladi. Demak, ХСУ – likvidus chizig’i bo’lib, uning ustida tuzlarning to’yinmagan eritmasi bor. ХСУ – sohasi ikki fazali – ikki tuzning eritmasi va A kristallaridan iborat. УСВ ham tuz eritmasi va В kristali bilan muvozanatda bo’ladi. АСВ sohasida uch faza bor. Ikkala tuzning to’yingan eritmasi A va В tuzlar kristallari bilan muvozanatda turadi.
Uch komponentli sistemalarning holat diagrammasi uch yoqli to’g’ri burchakli prizmada tasvirlanadi. Bu prizmaning asosi teng tomonli uchburchak bo’lib, uning yuzasida sistemaning tarkibi, prizmaning balandligi bo’ylab uning biror xossasi, masalan, suyuqlanish temperaturasi quyiladi.
Sistema tarkibining teng tomonli uchburchak yuzasida tasvirlash geometriyaning quyidagi qoidasiga asoslangan: «Teng tomonli uchburchakning istalgan nuqtasidan uch tomonga tushirilgan tik chiziqlar yig’indisi uchburchak balandligiga teng». Agar balandlik 100% ga teng deb qabul qilinsa, tik chiziqlarning yig’indisi ham 100% ga teng bo’ladi. Tarkibni tasvirlashda ikki xil usul qo’llaniladi (Gibbs va Rozebum usullari).
Uchburchak uchlarida komponent 100% (yoki mol qism qo’llanganda bir deb) qabul qilinadi. A nuqtada A moddа 100%, С nuqtada С modda 100%, В nuqtada B moddadan 100% bordir. Uchburchak uchala tomonlariga qo’yilgan figurativ nuqtalar ikki komponentli sistema tarkibini ko’rsatadi. Masalan, АС chizig’iga joylashgan figurativ nuqtalar А – С komponentlardan iborat sistemaning tarkibini ko’rsatadi. Demak, A1 nuqtada (СВ - chizig’ida) A modda, В nuqtada В1 modda, С1 nuqtada С modda nolga teng. A moddaning miqdori uning qarshisidagi tomondan boshlab hisoblanadi. Xuddi shunday В, С moddalarning miqdori ham shu xilda o’zgaradi. Masalan, С1 В1 chizig’ining hamma nuqtalarida А 50%, ММ1 chizig’ida В ning miqdori 20% ga teng va hokazo.
Uchburchakning biror uchidan uning qarshisiga tushirilgan chiziq bo’ylab joylashgan figurativ nuqtalarda ikki komponentning nisbiy miqdori bir xil, uchinchi komponentning nisbiy miqdori esa har xil bo’ladi. Masalan, 10.1 b – rasmda СN chizig’ida С nuqtada С ning miqdori 100% va N nuqtalarda nolga teng, CN va С1¬ bo’ylab А : В nisbati bir xil, C miqdori har xil bo’ladi. Masalan, rasmda CN ning chizig’i bo’ylab А : В = 3 : 7 va СВ bo’ylab 1 : 1 ga teng, lekin С ning miqdori har xil va hokazo.
Agar teng tomonli uchburchakning uchala balandligini 100 bo’lakka bo’lib, bu nuqtalarda uchburchak tomonlariga parallel chiziqlar o’tkazilsa, uchburchakning yuzasi o’lchov katakchalariga bo’linib qoladi. U qatorlar soni hisoblanib, tik chiziqlarning uzunligi topiladi.
Sistema tarkibini ko’rsatuvchi figurativ nuqta asosan ikki usulda, ya‘ni Gibbs va Rozebum usullari yordamida topiladi.
Gibbs usuli. Sistema tarkibida A – 50%, B – 20% va С – 30% bo’lsa, bu tarkibni ko’rsatuvchi figurativ nuqta quyidagicha topiladi. АА1 chizig’ida 50% A ko’rsatgan nuqtadan СВ chizig’iga parallel chiziq o’tkaziladi, bu chiziq bo’ylab A – 50% bo’ladi, ВВ1 chizig’idan В – 20% ni ko’rsatgan nuqtadan АС chizig’iga parallel chiziq o’tkazilsa, bu chiziq bo’ylab В – 20% bo’ladi, СС1 chizig’ida 30% С ko’rsatgan nuqtadan АВ chizig’iga parallel chiziq o’tkazilsa, bu chiziq bo’ylab С – 30% bo’ladi. Bu parallel chiziqlar bir nuqtа Р da uchrashadi. Demak, Р yuqoridagi tarkibni ko’rsatgan figurativ nuqtadir. Agar Р nuqta berilgan bo’lib, bu nuqta qanday tarkibni ko’rsatishini bilish kerak bo’lsa, yuqoridagi ishlarning aksi qilinadi. Bu nuqtadan uchburchak balandliklariga tik chiziq tushiriladi va bu tik chiziqlarning balandliklari bilan uchrashgan nuqtasi komponentlarning foizli miqdorini ko’rsatadi.

Agar ikki tuzning, masalan, NaCl bilan KBr larning suvdagi eritmasi bo’lsa, ular NaCl + KВr  NaBr + KCl tenglama bilan ifodalanadigan qaytar reaksiyaga kirishadi. Bunda komponentlar soni K – 4 ligicha qoladi. Agar tuzlar umumiy ionga ega bo’lsa, sistema uch komponentli (K – 3) bo’ladi. Masalan, KВr + NaBr +Н2О sistemasi uchun K – 3 dir.

А, В, ya‘ni berilgan tuzlarning suvda eruvchanligini ifodalovchi holat diagrammalari (T = sonst sharoitda) X.2 – rasmda keltirilgan.
Agar, tuzlar suv bilan gidratlar, qo’shaloq tuzlar, kompleks birikmalar va qattiq eritmalar hosil qilmasa, unda uchburchakning uchlarida moddalar 100% toza Х nuqta A ning suvdagi to’yingan eritmasi konsentratsiyasini, U nuqta esa В ning to’yingan eritmasidagi kontsentratsiyasini ko’rsatadi. ХС – egri chiziq eritmadagi В tuzning miqdori o’zgarishi bilan A ning eruvchanligi o’zgarishini ko’rsatadi. Xuddi shunday УC egrisi В ga nisbatan bo’lib, С nuqtada (evtonik) eritma A va В ga nisbatan to’yingan bo’ladi. Demak, ХСУ – likvidus chizig’i bo’lib, uning ustida tuzlarning to’yinmagan eritmasi bor. ХСУ – sohasi ikki fazali – ikki tuzning eritmasi va A kristallaridan iborat. УСВ ham tuz eritmasi va В kristali bilan muvozanatda bo’ladi. АСВ sohasida uch faza bor. Ikkala tuzning to’yingan eritmasi A va В tuzlar kristallari bilan muvozanatda turadi.
To’yinmagan eritma bug’latilganda sodir bo’ladigan o’zgarishlar quyidagicha amalga oshadi. M figurativ nuqtasidagi to’yinmagan eritma bug’latilganda sistemada suvning miqdori kamayadi, lekin tuzlarning miqdori, demak, A : B nisbat o’zgarmaydi, shunga ko’ra, bug’lanish jarayoni, H2O – Е chizig’i bo’ylab boradi, a nuqtada A ning to’yingan eritmasi olinadi, suv yana bir oz bug’latilsa, A tuzning kristallari tusha boshlaydi, nuqtadagi eritma tarkibini aniqlash uchun A burchagidan в nuqta orqali СХ chizig’i bilan kesishguncha to’g’ri chiziq tortiladi: в1 – nuqta eritma tarkibini ko’rsatadi. Bug’lanish yana davom ettirilganda d – nuqtada A bilan bir qatorda В kristallari ham tusha boshlaydi, demak d – nuqtada eritma ikki tuzga nisbatan to’yingan bo’ladi. Bu nuqtada eritmaning tarkibi С nuqtadagi tarkib kabi bo’ladi, е – nuqtada sistema C tarkibli to’yingan eritma va А, В kristallaridan iborat bo’ladi. Suv to’la bug’latilganda Е – nuqtada hamma tuz kristallga tushadi, ya‘ni sistema ikki kristallaridan iborat bo’ladi va ularning miqdor nisbati АЕ va ВЕ bo’laklarining nisbatiga teng bo’ladi.

Sistema А, В, С suyuqliklardan iboart bo’lsa va A bilan С va В bilan С bir – birida cheksiz erisa, A bilan В esa bir – birida ma‘lum miqdorda eriydi deb faraz qilinsa hamda A bilan В aralashtirilsa, ma‘lum konsentratsiyada ikki qatlam hosil qiladi. Agar ularga С qo’shilsa, u A va В qatlamlarida taqsimlanib, natijada uch komponentli ikki yondosh qatlam hosil bo’ladi. Unga С qo’shilishi natijasida A bilan В ning bir – birida eruvchanligi ortadi, ya‘ni С komponent temperatura kabi ta‘sir etib, С miqdor ma‘lum darajaga yetganda А va В lar bir – birida cheksiz eriy boshlaydi. Bu hollarni xarakterlaydigan nuqta eruvchanlikning kritik nuqtasi, deb ataladi.

а, в nuqtalari ma‘lum, T temperaturalarida В ning А da va A ning В da eruvchanligi, a – bilan в – tashqarisida, gomogen sistema ichkarisida sistema ikki katlamdan iborat, u geterogendir. a1A, в1В esa С ishtirokida В ning A da A ning В ga eruvchanligini ko’rsatadi, ya‘ni sistema uch komponentli ikki qatlamdan iborat, aa1k1в1в – qatlamlanish egrisi bo’lib, uning tashqarisida sistema bir fazadan ichkarisida ikki qatlamdan iborat, K – eruvchanlikning kritik temperaturasi; figurativ nuqta X da sistema ikki qatlamdan iborat va bu nuqtada fazalar tarkibi Tarasenkov qoidasidan foydalanib topiladi. Bu qoidaga muvofiq yondosh konsentratsiyalarini birlashtirgan chiziqlar – konnodlar bir nuqta (Д) da uchrashadi. D nuqtadan binnoda (qatlam) egrisiga urinma o’tkazilsa K kritik – nuqta olinadi.
Agar biror yondosh fazalarning, masalan, а в1 – ning tarkibi ma‘lum bo’lsa, bu ikki nuqtadan tushgan chiziqni АВ tomonga ular kesishguncha davom ettirib Д nuqtani olish mumkin. So’ng bu nuqtadan istalgan konnoda chizig’ini kesishguncha davom ettirib, yondosh fazalar tarkibini aniqlash mumkin.
Fazalar o’zgarishi, komponentlarning o’zaro ta‘sirlanishi natijasida turli birikmalar hosil bo’lishi singari xodisalar ikki va ko’p komponentli sistemalarda sodir bo’ladigan o’zgarishlardir. Birikma va fazalarning tarkibi fizik – kimyoviy analiz yordamida o’rganiladi. Bu usul akademik N.S. Kurnakov va uning shogirdlari tomonidan ishlab chiqilgan fizik – kimyoviy analiz usulida sistemaning tarkibi o’zgarishi bilan uning biror xossasi – suyuqlanish (qotish) temperaturasi, zichligi, elektr o’tkazuvchanligi, optik xossalari va hokazolarning o’zgarishi kuzatilib, «xossa – tarkib» bo’yicha holat diagrammasi chiziladi. Holat diagrammasida hosil qilingan tasvir asosida yuqorida bayon etilgan masala yechiladi.
Fizik kimyoviy analiz, asosan, ikki prinsipga – uzluksiz va muvofiqlik prinsiplariga asoslanadi. Uzluksizlik prinsipiga muvofiq, sistema holatini belgilovchi parametrlar – temperatura, bosim, konsentratsiyalar uzluksiz o’zgarishi bilan, fazalar soni (Ф) yoki fazalar xarakteri o’zgarguncha sistema xossasi ham uzluksiz ravishda o’zgaradi. Fazalar soni o’zgarsa, yangi faza hosil bo’lsa yoki mavjud faza yo’qolsa, kimyoviy birikmalar hosil bo’lsa va hokazo, bunda sistemaning holat diagrammasida xossaning keskin o’zgarishi kuzatiladi.
Muvofiqlik prinsipiga ko’ra har qaysi faza va fazalar muvozanatga – holat diagrammasida ma‘lum geometrik ko’rinishga to’g’ri keladi.
Fizik–kimyoviy analiz usuli laboratoriyada va sanoatda, ayniqsa, metallurgiya, silikat sanoatida keng qo’llaniladi.

Bu usul moddalarning optik xossalaridan foydalanishga asoslangan, ya‘ni xossa sifatida optik xossalar olinadi. Bu usul keyingi vaqtlarda, ayniqsa, nisbatan past haroratda boradigan jarayonlarda keng qo’llanilmoqda. Fizik – kimyoviy analizning optik usullarining bir necha turi ma‘lum:

a) spektrofotometrik usul, bu usul tekshirilayotgan moddalar aralashmasi tomonidan yutilgan nurning intensivligi o’zgarishiga asoslangan;
b) refraksion usul, bu usul nurning tekshirilayotgan sistemada sinish koeffitsienti o’zgarishiga asoslangan;
v) polyarometrik usul, bu usul qutblangan nurning qutblanish tekisligi o’zgarishiga asoslangan;
d) spektral usul, bu usul tekshirilayotgan moddalar aralashmasining yutilish spektrining o’zgarishiga asoslangan;
g) lyuminissent usul, bu usul moddaga tushirilgan nur ta‘sirida nur chiqaruvchi modda tarqatayotgan nurning intensivligi o’zgarishiga asoslangan.
Bular orasida eng ko’p qo’llaniladigani spektrfotometrik usul bo’lib, unda СФ – 4, СФ – 4А, СФ – 16, СФ – 26М kabi asboblardan foydalaniladi. Bu usulda tarqalayotgan, yutilayotgan, cheklanayotgan (qaytgan) va yoyilayotgan nur intensivligining to’lqin uzunligi bilan o’zgarishi tekshiriladi va nurning qaysi to’lqin uzunligida eng ko’p yutilishi aniqlanadi. So’ng tajribalar shu to’lqin uzunligida olib boriladi.
Spektrofotometrik o’lchashlar asosan, uch sohada – spektrning ultrabinafsha, ko’rinadigan va infraqizil sohalarida olib boriladi.