Qaraqalpaq ádebiyatı” kafedrası páninen kurs jumíSÍ

2.2. Ótesh shayırdıń publicistikalıq hám táriyip shıǵarmaları

Publicistikalıq lirika termini eski latın tilindegi “publikus” degen sózden alınıp, jámiyetlik, kópshilik degendi bildiredi, kórkem ádebiyattıń yamasa jurnalistikanıń bir janrı bolıp esaplanadı. Publicistika házirgi kúnniń áhmiyetli siyasiy, ekonomikalıq, sotsiallıq, mádeniy, huqıqıy h.t.b. máselelerin sáwlelendiredi. Publicistikanıń baslı talabı- ǵalaba oqıwshınıń, yaǵnıy publikanıń diydisin, talǵamın, talapların esapqa alıw, áhmiyetli jańa ideyalardı, waqıyalardı, jámiyetlik mazmunǵa iye kúnniń jańalıqların keń xalıqqa járiya etiw, jetkeriw bolıp esaplanadı.

Lirikada da kópshilik jaǵdaylarda publicistikalıq pafos, publicistikalıq ruwx qatnasadı. Sonlıqtan publicistikalıq qásiyetlerge iye lirikalıq shıǵarmalardı ádebiyattanıwda publicistikalıq lirika degen termin menen ataydı. Lirikalıq shıǵarmadaǵı publicistikalıq qásiyetler hám belgiler kórkem-estetikalıq sezimler arqalı beriledi, atap aytqanda lirikalıq qaharmannıń jeke ruwhıy jaǵdayları, ruwhıy keypiyatları, daǵdarısları, tolǵanısları arqalı beriledi.
Publicistikalıq lirikada turmıstıń konkret tárepleri, jańa waqıyalar, tariyxıy faktlar, adam atları, geografiyalıq, toponimikalıq atamalar, kóbinese búrkelmesten sol turısında beriledi. Mısalı, Kúnxojanıń “Umıtpaspan”, “Yaranlar”, Berdaqtıń “Bıyıl”, “Salıq”, “Xalıq ushın”, “Jaqsıraq”, Ájiniyazdıń “Bardur”, “Ellerim bardı”, “Kóriń” qosıqlarında waqıyalar, adam atları, geografiyalıq atamalar ózgertilmesten beriledi, bul olarǵa belgili dárejede ocherklik belgiler beredi, nátiyjede olar publicistikalıq sıpatlarǵa iye boladı.
Publicistikalıq qosıqlardaǵı hár qıylı sotsiallıq motivler, tariyxıy, turmıslıq faktlar, ocherklik qásiyetler kórkem-estetikalıq talaplarǵa baǵınǵan halda, yaǵnıy kórkem fantaziya, kórkem obrazlar arqalı beriledi.
Óteshtiń jasaǵan zamanı XIX ásirdiń awır jılları boldı. Bul dáwir qaraqalpaq xalqınıń da arasında klaslıq teńsizlik, jarlılardı adam esabında sanamay, ústem klaslardıń qutırınıp turǵan waqtı edi. Baylar, aqsaqallar, molla-iyshanlar, sonday-aq Xiywa xanlıǵınıń hámeldarları tárepinen xalıq hár tarepleme qısqıǵa ushırap otırdı. Baylardıń qolında jallanba miynet etip, bala-shaǵasın saqlawǵa háreket etken jarlılar óziniń miynet haqısın ala almay, bul arzın tıńlaytuǵın basshı bolmay, arsarı bolatuǵın edi. Usınday jallanba miynet penen Ótesh te, onıń tuwısqan inisi de shuǵıllanadı.

Jumsadıń meniń inimdi, Qayerden taptıń minimdi, Keltirer nálet jinimdi, Haywannan jaman shermende. (34) Bermeseńiz ala jip kes, Haqısı bar jigirma bes, Meni hám kórdińbe ábes, Haqımdı ber shermende. (33)

Bul tuwralı shayır óziniń “Shermende” qosıǵında ayqın kórsetedi.
Publicistikalıq janrda jazılǵan shıǵarma baylar, ústem klass wákilleri ápiwayı xalıqtı ayamaǵan sıyaqlı, jámiyettegi biybastalıqlardı ayamay áshkara etip súwretleydi. Sonlıqtan da publicistika basqa janrlarǵa qaraǵanda bir qansha kóp qalem terbetiletuǵın janr. Ótesh shayır da “Shermende” qosıǵında jámiyettegi insapsız adamlardı, olardıń is-háreketlerin barınsha áshkaralap beredi.
Táriyip yamasa maqtaw qosıqları kóterińki estetikalıq sezimler tiykarında dóreydi hám oqıwshılarda usı sezimlerdi oyatıw uqıbına iye boladı, kóterińki stilde jazılıp, óziniń sáwlelendiriw obyektin maqtawǵa baǵdarlaydı, sol arqalı maqtanısh sezimlerin beredi. Mısalı, Ájiniyazdıń “Ellerim bardı”, “Bardur”, Ayapbergen Muwsaevtıń “Táriyip”, Qazı Máwliktiń “Shımbay bayazı”, İbrayım Yusupovtıń “Ózbekstan” hám t.b. táriyip qosıqları tuwılǵan jer, el-xalıq tuwralı maqtanısh sezimlerin beredi. Ótesh shayır dóretiwshiliginde hayal-qızlar teması da kórkem bayanlanadı. Ol sol zamandaǵı hayal-qızlardıń jasaw turmısı, huqıqı, teńsizligi haqqında muń, táriyiplew usılı menen jırlaydı. Ol dáwirde qızlarımızdıń erkinligi ózinde bolmaǵan. Mal-dúnyasına isengen ayırım jaman insanlar qızlardı ápiwayı buyımǵa teńep satıp alǵan, sonday-aq dástúr dep jas qızlardı kishkeneliginen tanımaǵan adamlarına atastırıp qoyıp, jası jetpesten burın turmısqa beretuǵın bolǵan. Bunday miyrimsizliklerdiń gúwası bolǵan shayır ishindegi tolǵanısların tek ǵana qaǵazǵa túsirip, kewlindegilerin jaza alǵan. Onıń hayal-qızlarǵa arnalǵan hárbir qosıǵında qızlardıń ishki kewil keshirmeleri ayqın sáwlelenip turadı. Mısalı, onıń «Qızlar» qosıǵında qızlardıń orınlanbaǵan ármanları tómendegishe bayanlanadı:

Qız kemalǵa kelip dáwranlar súrse,

Dúnyanıń shad bolıp ráhátin kórse,
Kewlini qosqanǵa sawdasın berse,
Ármanı joq bul dúnyada qızlardıń. (44)

Shayır «Gúlziyba» qosıǵında bolsa qaraqalpaq qızlarınıń sulıw kelbetin, ádep-ikramın, húrmetin, Gúlziybanıń portretin gewdelendirip kórsetip beriw arqalı táriyplep beredi. Táriyip úlgisinde jazılǵan eń jaqsı shıǵármalar qatarına kiredi Mısalı:

Kúygelek kibi kózleri,
Shiyrinnen sheker sózleri,
Húr kibi báhár júzleri,
Gúlziyba qız gúl yańlıdı. (46)

Ǵárip ashıq Shaxsánemdey,

Baqshada ashılǵan gúldey,
Láyli menen Májnúndey,
Mısalı Shiyrin yańlıdı. (48)

Shayır Ótesh Alshınbay ulı shıǵarmalarında óz dáwiriniń jámiyetlik qarama-qarsılıqların, xalıq turmısın, insanlar táǵdirin, ádalatsızlıqtı jırladı. Ol ómiri dawamında tek ǵana xalqımnıń búgingi hám erteńgi kúni dep jasadı. Jaqsı kúnlerdi ańsadı. Jaslardı ilimli hám bilimli bolıwǵa, joqarı adamgershilik sezimlerdi qádirlewge baǵdarlawshı ideyalardı alǵa súrdi. Shayırdıń táriyipleri tiykarınan hayal-qızlardıń gózzallıǵın maqtawǵa baǵıshlanǵan. Hayal-qızlarǵa tek úy-ruwzıgershilik shegarasınan qaraytuǵın orta ásirlik kózqaraslarǵa Ótesh qarsı shıǵadı. Shayır hayal-qızlardı kórkem-estetikaliq kózqarastan bahalap, olardı gózzallıq, joqarı insaniylıqtıń idealı sıpatında qaraydı. Mısalı:

Kúygelek kibi kózleri, Shiyrinnen sheker sózleri, Húr kibi báhár júzleri, Gúlziyba qız gúl yańlıdı. (46) Kózi nurdan jaralǵanday, Sóylese miyrin qanǵanday, Kórmegenler tán qalǵanday, Láyli-Majnún húr yańlıdı. (47)

Táriyipte Ótesh shayır sulıw qızdıń qaddi-qáwmetin, kórkin, júris-turısın, aqıl-oyın kókke kóterip maqtaydı. Táriyipte ashıqlar árman etetuǵın ideal qızdıń obrazı jaratılǵan. Gózzaldıń portretin jaratıw ushın shayır folklorlıq súwretlewdiń tayar qálpinen mol paydalanǵan: kúygelek kózleri, shiyrin-sheker sózleri, qası jayday, kirpigi oq, yupqa dodaq h.t.b. Shayırdıń “Gúlziyba” qosıǵında Gúlziyba qız óziniń sulıwlıǵı boyınsha Zulayhaǵa, Zuhraǵa, Láylige, Shahsánemge teńeledi. Solay etip, XIX ásirdegi qaraqalpaq táriyipleri ózleriniń folklorlıq dáreginen ajıralıp, belgili bir ádebiy janrǵa aynalǵan. Táriyip qosıqları ózine tán kórkemlik hám ideyalıq qásiyetlerge iye qaraqalpaq klassikalıq lirikasınıń bir túri bolıp qáliplesken.