|
2.3. Satiralıq shıǵarmaları
Satira degenimiz – kórkem shiǵarmanın hár túrli formalarında jámiyettegi hám adam ómirindegi unamsız qubılıslar, unamsız háreketler ústinen kúliw hám olardı áshkaralaw bolıp tabıladı.
Ádebiyatshı alım, filologiya ilimleriniń doktorı, professor Q.Járimbetov satiraǵa tómendegishe anıqlama beredi: “Satira turmıstaǵı unamsız qubılıslardı, hádiyselerdi, waqıyalardı hám adamlardı kóbinese unamsız obrazlar arqalı súwretleydi. Satiralıq obraz mazmun menen formanıń, turmıs penen ideyaldıń sáykes bolmaǵan jaǵdayların ashıq-aydın kórsetip beredi”6.
XIX ásir klassik shayırı Ótesh satirik shayır. Shayırdıń satiralıq qosıqlarında jámiyetlik turmısta ústem bolıp otırǵan toparlardıń unamsız isleri tańlap alınıp hám ol ótkir túrde súwretleniwin tapqan. Nátiyjede ústem klasslardıń miynetkesh xalıq massasına qarama-qarsılıǵı, onıń aldınǵı qatardaǵı wákillerine dushpanlıq kózqarasları, jámiyettiń alǵa ilgerlewine tosqınlıǵı oqıwshılardıń kóz aldına ayqın keltiriledi hám oǵan jek kóriwshilik sezimdi payda etedi. Shayırdıń “Shoshqa”, “Izimbet”, “Ne qıldıń”, “Nuratdin”, “Shermende”, “Qádir molla” hám usı sıyaqlı qosıqları ústem toparlardıń jawızlıǵın, aldawshılıǵın áshkara etiwge arnalǵan satiralıq shıǵarmaları. Usı qosıqları arqalı shayır XIX ásir shınlıq turmıs kartinaların taǵı da ayqın elesletedi hám baylar, biyler, molla-iyshanlardıń unamsız tillik obrazların dóretedi.
“Izimbet” qosıǵında shayır áshkóz baydıń jaramsız qılıqlarına kúledi hám onıń áshkózligin, dúnyaǵa toymaytuǵınlıǵın áshkaralaydı. Izimbet balıqshılardıń ishinde qurǵın, bay xojalıq boladı. Izimbet jarlılarǵa balıq awlatıp sonıń esabınan bayıǵan insapsız adam. Sonday-aq, onıń baylıǵı ata-babasınan miyras bolıp qalǵan. Ol sonsha dúnya-mal jıynasa da kózi toymas, barlıq pullar meniki bolsa deytuǵın adam edi. Izimbet ózi, bala-shaǵası ishpese de, jemese de baylıǵın jıynawǵa qayıl obraz. Ótesh Izimbettiń usı sıqmarlıǵın tómendegishe beredi.
Balıqtan basqa jemegen,
Basqanı tamaq demegen,
Palawdı úrkip jemegen,
Murdar nálet bale ekenseń.
Úlken múlkiń jeken tabaq,
Qabaq salǵan sırlı tabaq,
Salıp jegeniń torta shabaq,
Jarımaǵan neme ekenseń. (41)
|
Shayırdıń bunday satıralıq shıǵarmalarınan biri “Shermende” qosıǵı. Bul shıǵarması shayırdıń eń kúshli hám eń áhmiyetli shıǵarmalarınan biri. “Shermende” satirasına tańlanıp alınǵan tema XIX ásir ushın tipikalıq waqıyalar esaplanadı. Bul dáwirde hádden tıs ezilgen hám hár qanday huqıqlarınan ayrılǵan miynetkesh xalıq massasınıń kópshiligin diyqanlar, kúnlikshiler tutqan. Ol zamanda diyqan yamasa kúnlikshi dep kútá gedeylengen, jerge de, jayǵa da, mal-dúnyaǵa da iye bolmaǵan adamlar atalǵan. Eziwshiliktiń hár qanday awırmanlıǵı usı asa jarlı adamlardıń moynında bolǵan. Olardı jumsaǵan baylar haqısın bermewdi hár qıylı jolların aldın ala oylanıp qoyatuǵın bolǵan.
“Shermende” satirasında shayır usı jaǵdaylardı kúnlikshıler menen Izimbet baydıń obrazı arqalı kórsetip beredi. “Izimbet” qosıǵındaǵı usı atlı bay menen “Shermende” qosıǵındaǵı Izimbet bay ekewi eki adam. “Shermende” qosıǵındaǵı Izimbet molla kisi bolǵan. Ótesh shayır baydıń esigindegi diyqanlardıń awhalın, olardıń baydan kórgen jábirin qosıqta bılay súwretleydi:
Ol shegip júr uwayımdı,
Bes jıl ordı biydayıńdi,
Oyla axmaq qudayıńdı,
Neǵip júrseń, shermende.
Shermendelik miyassarma,
Azap bermek saǵan karma,
Eki mezgil berdiń jarma,
Haqısın bermey shermende. (32)
Jaz beremen, gúz beremen,
Yaki oylanıp kóremen,
Ele bes jıl júrdiremen,
Dediń Kemalǵa shermende. (33)
|
Bul shıǵarmadaǵı Izimbettiń obrazı sol dáwirdegi ulıwma baylarǵa xarakterli obraz. “Izimbet” , “Shermende” qosıqlarında shayır baylardıń jawızlıǵın tikkeley betine basıp kúlkige aladı. Shayırdıń “Shoshqa”, “Ógizim” qosıqlarında da ústem klass wákilleri astarlı mániste áshkaralanadı. Ruwxaniylerdi áshkaralawshı “Nuratdin” satirası da júda áhmiyetke iye. Bul qosıqta shayır ruwxaniylerge tiyisli bolǵan jaman qásiyetlerdi awıl mollası Nuratdin obrazı arqalı beredi. Shıǵarmada ruwxaniylerdiń bir wákili retinde Nuratdin alınadı. Ol awıldıń mektep mollası. Shayır usı Nuratdinniń adamgershilikke jat qılıqların shıǵarmada izbe-iz dizip kórsetedi.
Ótirik ǵana oqıp quran,
Hár kimge ayttırıp iyman,
Úyine almaydı miyman,
Dań mollamız Nuratdin.
Adamǵa jaraspas oyı,
Tomarday gújriygen moynı,
Kún ara alar bir qoydı,
Dań mollamız Nuratdin. (27)
|
Ádebiyatshı Q.Kamalov: "Óteshtiń "Nuwratdiyin", "Shermende", "Qádir molla" t.b. qosıqlarında din iyeleri sol dáwirdegi tariyxıy sociallıq unamsız tip sıpatında súwretlenedi hám olardıń xalıqlıq progressiv etikaǵa jat ádetleri, diniy háreketleri ótkir sınǵa alındı"7- dep jazadı.
Ulıwma alǵanda, Ótesh óz zamanındaǵı ústem klasslardıń jaman ádetlerin tikkeley betine basıp, tartınbastan aytıwı shayırdıń haqıyqatgóy, batır ekenligin kórsetip tur. Búgingi dáwirimizde de dinniń jalǵan nızamlarına iseniwshiler tabılıp qaladı. Shayırdıń satiraları XIX ásirde jazılıwına qaramastan, házirgi dáwirde de jasap atırǵan geypara dinge iseniwshilerdi áshkaralawǵa da xızmet etedi. Bul táreplerinen qaraqalpaq ádebiyatında Óteshtiń satiranı rawajlandırıwdaǵı xızmeti ullı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
