Qaraqalpaq ádebiyatı” kafedrası páninen kurs jumíSÍ

II BAP. ÓTESH SHAYÍR SHÍǴARMALARÍNÍŃ JANRLÍQ ÓZGESHELIKLERI
2.1. Ótesh shayırdıń shıǵarmalarında didaktikalıq kózqaraslar
Didaktikalıq lirika aqıl-násiyat, úgit mazmunına iye bolıp keledi. Didaktikalıq janrdaǵı shıǵarmalar soсiallıq turmıstı, jámiyetlik qubılıslardı, jámiyetlik qatlamlardıń óz ara qatnasların, sonday-aq jeke adamnıń júris-turısın, jámiyettegi ornın, insanıylıq kelbetin etikalıq kózqaraslardan, yaǵnıy ádep-ikramlılıq, adamgershilik pazıyletler, adam huqıqları, puqaralıq wazıypalar kózqaraslarınan sáwlelendiredi⁴.
Didaktikalıq shıǵarmalar ádebiyattıń úsh túrinde de (lirikada, epikada, dramada) jazıla beredi. Sonıń ushın didaktikalıq shıǵarmalardı didaktikalıq ádebiyat degen termin menen de júritedi.
XIX ásir qaraqalpaq ádebiyatı wákili Ótesh shayır shıǵarmalarında da didaktik kózqaraslar sáwlelengen. Shayırdıń aqıl-násiyat qosıqlarınıń qatarına «Bolar», «Ur», «Qarız alma», «Sáwmeymen» qosıqların kirgiziwge boladı. Shayırdıń «Bolar» qosıǵı úlken didaktikalıq mazmunǵa iye bolıp Maqtımqulı, Ájiniyaz tásirinde jazılǵan. Bunda tiykarınan haqıyqıy insan ushın zárúr bolǵan eń jaqsı pazıyletler sóz etiledi. Hárqanday adamdı ádep-ikramlı, hadal-hújdanlı bolıwǵa shaqıradı. Jaqsı adamnıń sózinińde mánili hám itibarlı bolatuǵınlıǵı, onıń ǵamı tek qara basınıń ǵamı emes, al xalıq ǵamı ushın gúresetuǵınlıǵı, jaman adamlar tek óz mápin ǵana oylap, geypara danıshpanlardıń ayaǵınan shalmaqshı bolatuǵınlıǵın aytadı. Hárqanday er jigittiń óz xalqınıń baxtı ushın gúresiwiniń zárúrligi, xalqı ushın zárúrli bolǵan jerde óz janında ayamaw kerek ekenligin tereń súwretlep kórsetedi. Qosıqta shayır xalıq tárepinde turıp, el baxtı ushın gúresiwge shaqıradı. Shayırdıń jaqsı jamanlar ústinen júrgizgen pikirleri uluwmalıq sıpatqa iye bolmastan, óz zamanındaǵı waqıyaları menen tıǵız baylanıslı. Bul qosıqlarında shayır jamanlar izine ermewdi, aqılsız bolmawdı, xalıq aldında hadal miynet etiwdi, jaqsılıqtıń joldası bolıwdı, márt, batır azamatlardıń tutqan jolın dawam ettiriwdi násiyatlaydı. Mısalı, «Bolar» qosıǵında jaqsılıq hám jamanlıq arasındaǵı qarama qarsılıqtı, sonday-aq aqıl hám de aqılsızlıqtıń belgilerin belgili bir qatarlarǵa sińdirip bere aladı:

Jaqsı menen júrseń uzaq jollarǵa, Ólgenshe qádirdan járdemshi bolar, Jaman menen shıqsań uzaq jollarǵa, Jábiriw-japaǵa kómekshi bolar^5.

Bunday qosıqlarında shayır jaman adamlardan aqıl almaw, onday adamlardıń xalıq ǵamın oylamaytuǵının, olardıń oylaytuǵını xalıqqa qıyanet etiwi ekenligin, sonlıqtan xalıqtı márt, aqıllı, oylı adamlardıń keynine eriwdi, olardan aqıl alıwdı, sebebi olar bárha xalıq ǵamın oylaytuǵın adamlar ekenin násiyatlaydı. Ótesh dóretiwshiliginde shayırdıń dinge bolǵan kózqarasın da bayqaw qıyın emes. Ol ózinen burınǵı ótken qaraqalpaq klassiklerine qaraǵanda din iyelerin áshkaralaw, ótkir satira astına alıwda bir qansha aldıda turdı. Shayır din iyeleri bolǵan molla, qazı-iyshanlardı, suwpı hám axunlardıń ótirik quran oqıp xalıqtı aldaytuǵının, qara qum sıyaqlı iyshanlar Ernazarday batırlardıń basına jetkenligin, olardıń qıyalınıń bárhama buzıq, urlıq etiwden de qaytpaytuǵın háreketin, basqalarǵa dinniń jolınan júr dep aqıl berip, ózleri bul joldı buzıp salatuǵının áshkaralaydı. Buǵan shayırdıń “Bolar” qosıǵınan jáne mısal keltiriyik:

Murtın tawlap qırlandırıp shıyırıp, Anaw-mınaw kelse murnın jıyırıp, Bilse de, bilmese de iyman úyirip, Awır saltanatlar qazıda bolar. (59) Iyeklerin súzip kópke jaqınlap, Asa ketken bolsa elge jaqınlap, Qazınıń sózlerin bárha maqullap, Ne bir joldan shıqqan imamda bolar.(59) Ol da qazı-iyshanǵa jiberip názer, Qolların hawaǵa ólgenshe sozar, Álewmetler dúmshe molla el buzar, Dúnyanıń sumlıǵı bularda bolar. (60)

Sonıń menen birge, shayırdıń «Qarız alma» qosıǵında bolsa orınsız aqılǵa qulaq túrmewdi, jamanlardan násiyat almawdı, adamgershilikli insan bolıwdı sóz etedi. Mısalı:

Úlgi alarsań aqıl moldan, Tuwra baslap júrse joldan, Xızmet isle soǵan qoldan, Jamanlardan aqıl alma. Jaqsı aytar rasın, Hár adamǵa miyrasın, Hárbir sózleri qorǵasın, Ol adamnan qashıq bolma.(62)

Álbette, shayırdıń násiyat formasındaǵı qosıqları búgingi kún hám de keleshek áwlad tárbiyasında úlken áhmiyetke iye shıǵarmalar bolıp tabıladı. Sonday-aq, qosıqta ótirik sózdi ádet qilmawdı, sútqorlarǵa jaqın júrmewdi, ladan insannıń sózine ermewdi, biykardan-biykar sayaq júrmewdi násiyat etedi. Shayır násiyat etiwdi folklorlq dástúrlerden yaǵnıy naqıl-maqallardan paydalanıp, shıǵarmanıń kórkemligin bayıtqan Mısalı:

Sayaq júrseń, tayaq jiyseń, Toplanıp júrseń toy jerseń, Xalqım sózimdi ne derseń, Jamanlardan buyım alma. Kisi atı tershil bolar, Kisi kiyimi kirshil bolar, Jaman adam minshil bolar, Oǵan jolama-jolama. (63) Jamannıń qabaǵı qatıq, Gáp tabar úyinde jatıp, Ash kisidey taǵam tatıp, Sútqorlardan buyım alma. (64)

Kórinip turǵanınday shayır naqıllardan orınlı paydalanıp oqıwshısına násiyat etedi. Naqıl-maqallar da turmısta insandı tárbiyaǵa shaqırıwshı didaktikalıq aqıl-násiyat sózler esaplanadı. Ótesh bul naqıl-maqallardan júzikke qas qondırǵanday etip didaktikalıq shıǵarmasında sheber paydalanǵan.
Juwmaqlap aytqanda, Ótesh shayır óziniń shıǵarmalarında jámiyettegi túrli xarakterdegi insanlardıń bar ekenin, olardıń barlıǵı da birdey pikirde bolmaytuǵının eskertedi. XIX ásirde jámiyetlik turmısta qıyan-kesti waqıyalar bolıp joqarı qatlam wákilleri, din iyeleriniń óz bilgenlerin qılıp xalıq ústinen zulımlıqların shayır ashshı sın astına aladı. Bunday aqıl-násiyat mazmunında qosıq dóretiw bul ásir ushın tán qubılıs.