Qaraqalpaq ádebiyatı” kafedrası páninen kurs jumíSÍ

1.2. Shayırdıń ómiri hám dóretiwshiliginiń arnawlı izertleniwi
XIX ásir qaraqalpaq ádebiyatı qaraqalpaqlardıń óz aldına xalıq bolıp qáliplesken dáwirinen keyingi eń kúshli hám tezlik penen rawajlanǵan, formalıq – poetikalıq jaqtan da jańasha basqıshqa kóterilgen kórkem oy dúnyasınınˊ ayrıqsha bir dáwiri boldı. Bul dáwirde az sandaǵı sanawlı shayırlıq tulǵalar bolsa da, al olar Orta Aziya aspanıń ǵana jarıq juldızlar sıpatında jaqtırtıp qoymastan, házir olardıń Berdaq, Ájiniyaz sıyaqlı ayırımları óz milleti menen xalqın pútkil jáhánge tanıtpaqta. Sońlıqtan ilimpaz K.Mámbetov basqa dáwirlerdi de unamlı bahalay kelip: "XIX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatınınˊ tariyxta tutqan ornı basqasha…. bul dáwir qaraqalpaq ádebiyatınıń eń gúllengen dáwirinen dárek beredi", -dep júdá durıs jazǵan edi.
Haqıyqatında da, bul dáwirde milliy ádebiy maydanǵa jańa at, jańa ismlerden tısqarı sóz óneriniń jańasha poetikalıq formalarınıń biri shın mánisinde jazıp dóretiletuǵın tórt qatarlı qosıq, liro-epikanıń da taza poemalıq túri (bizde onı geyde "dástan" dep júritedi) batıl kirip keldi. Lirikanıń janrlıq kóp túrliligi retinde ǵázzeller, muxammes, rubayı, tórtlik, tımsal hám t.b. qáliplesip rawajlandı.
Demek, qaraqalpaq sóz óneriniń jazba ádebiyatlıq sıpatı tolıq qáliplesip bekkemlendi hám alǵa ilgeriledi degen sóz. Mine, usınday mazmun hám formada qálem terbegen, óz xalqınıń sotsiallıq, ádep-ikramlıq hám ruwxıy dúnyasına úlken qozǵaw salǵan Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Gúlmurat, Sarıbay hám t.b. menen qatar Ótesh Alshınbay ulınıń shayırlıq tulǵası xalıqtıń pútkil tariyxıy rawajlanıwında úlken áhmiyetke iye. Sonlıqtan ol tuwralı usı waqıtqa shekem N.Dáwqaraev, N.Japaqov, A.Karimov hám basqalardıń eń jaqsı unamlı pikirleri bar.
Belgili ádebiyatshılardıń biri A.Karimovtıń "Ótesh shayırdıń ómiri hám tvorchestvosı" (Nókis, 1984) atlı portretlik monografiyası shayırǵa jeke arnalǵanlıǵı, keń kólemligi menen de dıqqattı ózine tartadı. Lekin bul miynette ele de shayır tulǵasın ilimiy ádebiy aspektte ashıp beriwde burınǵı qáliplesip, súrdew bolıp qalǵan sxematikalıq qálipten shıǵa almawshılıq seziledi, miynette ideyalıq-tematikalıq tallawlardıń ǵana basımlıǵı, sholıwshılıq (obzorlıq) sıpat, onıń dóretpeleriniń kórkem estetikalıq, poetikalıq tárepin ekinshi dárejeli dep qarawǵa beyimlik, qosıqtıń kórkemligi menen ishki texnikasınıń da maydalanıp, dizbeklenip sxematik túrde tallanıwı házirgi zaman jasları menen búgingi ádebiyattanıw iliminiń zamanagóy talaplarına tolıq juwap bermese kerek.
Sońǵı dáwirlerde jeke shayırlardıń dóretiwshiligin úyreniwdiń jańa usılları qáliplesti. Olardan A.Paxratdinov, Q.Bayniyazov, A.Pirnazarov, K.Mámbetov, B.Qálimbetov, A.Murtazaev, Q.Járimbetov, B.Genjemuratov hám basqalardıń miynetlerin ayrıqsha atap ótiw múmkin.
Joqarıda atap ótkenimizdey Ótesh shayır ómiri hám dóretiwshiligi boyınsha arnawlı miynet A.Karimovtıń monografiyası bolıp esaplanadı. Miynet «Ótesh shayır ómiri hám tvorchestvosı» dep atalıp, 1984-jılı «Qaraqalpaqstan» baspasınan shıqqan. Monografiya kirisiw hám juwmaqtan basqa bir neshe bólimlerden turadı. Olar tómendegiler:

• 
  Shayır jasaǵan zaman;
  
• 
  Óteshtiń ómiri haqqında maǵlıwmatlar;
  
• 
  Óteshtiń dóretpeleri;
  
• 
  Óteshtiń tvorchestvosında xalıqlıq hám demokratiyalıq ideyalar;
  
• 
  Ótesh – realist shayır;
  
• 
  Óteshtiń shıǵarmlarında satira;
  
• 
  Óteshtiń shıǵarmalarında hayal-qızlarǵa kóz qaras;
  
• 
  Óteshtiń tvorchestvosınıń kórkemlik ózgesheligi³;
  

Monografiya bólimlerinen belgili bolıp turǵanınday A.Karimov Ótesh shayır dóretiwshiligin tolıq meńgergen alım bolǵan. Shayır shıǵarmaların bir neshe aspektlerde izertlegen. A.Karimov monografiyada shayırdıń shıǵarmalarınıń jıynalıw, baspadan shıǵarılıw máselelerine keń túrde toqtap ótken. Shayırdıń jasaǵan zamanı haqqında yaǵnıy XIX ásirdegi qaraqalpaq xalqınıń turmısı, sol dáwirdegi qaraqalpaq xalqınıń tariyxına baylanıslı bir qansha maǵlıwmatlar keltirgen.
Ótesh shayır shıǵarmaların izertlegen f.i.k. S.Matekeev boldı. Ádebiyatshı ilimpaz 2009-jılı «Óteshtiń shayırlıq sheberligi» oqıw qollanbasın baspadan shıǵaradı. S.Matekeevtiń bul miynetinde XIX ásirdegi qaraqalpaq klassik shayırlarınıń biri Ótesh Alshınbay ulınıń (1828-1902) shayırlıq sheberligi ádebiyattanıwdaǵı dástúr hám jańashıllıq negizinde lirikalıq qaharman obrazın jasaw, onıń poeziyasınıń janrlıq, syujet, kompoziciyalıq ózgeshelikleri kózqarasınan tallanadı.
Oqıw qollanba studentlerge, aspirantlarǵa, magistrantlarǵa, ádebiyat izertlewshilerine, ulıwma barlıq kórkem sóz óneri qızıǵıwshılarına arnalǵan.
Sonday-aq, bul oqıw qollanbadan orta mektepler menen akademiyalıq licey oqıtıwshıları hám oqıwshıları qosımsha oqıw qollanbası sıpatında paydalanıwına boladı.
Oqıw qollanba kirisiw hám juwmaqtan basqa eki baptan ibarat. Birinshi bap “Ótesh shayırdıń lirikalıq qaharman obrazın jasaw sheberligi”, ekinshi bap “Ótesh shayır poeziyasınıń janrlıq, syujetlik hám kompoziciyalıq ózgeshelikleri” dep ataladı.
XIX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatınıń ataqlı wákiliniń shıǵarmaların ilimpazlar hár túrli aspektlerde izertlep qaraqalpaq ádebiyatınıń ele de rawajlanıwına úlesin qosıp atır. Ótesh shayır shıǵarmaların ele de tereńnen izertlep, shayır shıǵarmalarındaǵı ápsanalıq qaharmanlar yamasa ańızlıq qaharmanlar, folklorlıq obrazlardıń ózgesheliklerin h.t.b bir qatar máselelerdi úyreniwdi talap etedi.