Qaraqalpaq ádebiyatı” kafedrası páninen kurs jumíSÍ

2.4. Shayırdıń “Ótti dúnyadan” qosıǵınıń janrlıq ózgesheligi

Ádebiyattıń qospaq janrlarınıń biri liro-epika. Liro-epika ózinde hám lirikanıń, hám epikanıń belgilerin, qásiyetlerin jámlegeni ushın da usılay ataladı. Liro-epikalıq shıǵarmalar qatarına dástanlar, poemalar hám tımsallar kiredi. Qaraqalpaq ádebiyatında liro-epika janrı erteden qáliplesken bolıp, ol tiykarınan ashıqlıq dástanlardı óz ishine aladı. Dástanlardıń tiykarı folklor bolıp, ol jazba ádebiyatta da óz kórinisin taptı. Ótesh shayırdıń “Ótti dúnyadan” qosıǵı janrlıq jaqtan lirikalıq poema esaplanadı. «Ótti dúnyadan» qosıǵında qaraqalpaq klassik shayırlarınıń obrazın dóretiwdi arnawlı tema etip alıp, birinshi bolıp, Jiyen jıraw, Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq obrazların dóretti. Shayır dóretken qaraqalpaq klassik shayırlarınıń obrazları bir-birine uqsaslıqqa da, bir-birinen ayrılatuǵın ózgesheliklerge de iye. Óz ara uqsaslıǵı Jiyen, Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaqtıń hámmesiniń de xalqına jalınlı poeziyası menen hadal xızmet etken, ústem klass wákilleriniń zorlıǵına qarsı shıqqan, miynetkesh xalıqtıń awır táǵdirine janı ashıp, qabırǵası qayısqan, óz jeke mápinen xalıq, jámiyet mápin joqarı sanaǵan naǵız xalıq perzentleri etip súwretlewinde bolıp tabıladı. Ótesh «Ótti dúnyadan» shıǵarmasınıń dáslepki jeti kupletinde qaraqalpaq xalqınıń noǵaylı, onnan berregirektegi ata-mákanı Túrkstannan kóshiw dáwirlerindegi tariyxın úyrengenligin, sol zamanlar tuwralı jazılǵan qoljazba tariyxlar-shejirelerdi jıynap oqıǵanlıǵın, usı tariyxıy jazba dereklerden maǵluwmatlar berip otırǵanlıǵın aytqan. Qosıqta xalıqtıń súygen er azamat ulları Xojamet, Qalmambet, Begis, Mırjıq, Qara Satpan, Sarı Satpan, Xojanazar, Qosnazar, Ernazar alakóz, Irza, Tórelerdiń batırlıq, erlik islerin zamanlaslarına, keleshek áwladqa úlgi etip jırladı. Bulardıń barlıǵın da shayır xalqı ushın sırtqı basıp alıwshılarǵa taysalmay qarsı turǵan batırlar dep esaplaydı. Sonıń menen birge, xalqınıń birligi, erkinligi, ǵárezsizligi, keleshek baxtı ushın qollarına qural alıp gúresken xalıq batırlarınıń ádiwli islerine ózleriniń jeke mápi ushın tosqınlıq jasaǵan ayırım adamlardı sınǵa aladı.

“Ótti dúnyadan” shıǵarmasınıń tórtinshi bóliminde shayır Kúnxojanı táriyplep ótedi. Onda shayır Kúnxoja obrazın ayqın detallar menen tariyxıy dereklerge súyenip súwretlewge erisedi. Mısalı:

Shayırlıqqa júdá sózleri tálip, Zamannıń ráwishin sóylemes qalıp, Maqtımqulı, Máǵiripten úlgiler alıp Laqabı Kúnxoja ótti dúnyadan. (96)

Bul da shınlıqqa tiykarlanıp jazılǵan hám Kúnxojanıń ózi de Maqtımqulını ustaz sanap, onnan úlgi alıwı kerekligi tuwralı:

Maqtımqulı maǵriptey aldıńdı bolja, Ólgen soń alarsań tilińnen olja, Qısqart sózdi sorqaynaǵan Kúnxoja.

-degen edi.
Kúnxojanıń keynin basqan qaraqalpaq shayırı Ájiniyaz ekenligin, onıń "talip-ilim" joqarı maǵlıwmatlı bolǵanın, shayırdıń mazmunlı lirikası qazaq, qaraqalpaq, hátteki ózbekke de teńdey ekenin ayta kelip, oǵan tiyisli belgilerdi de shıǵarma kompoziciyasında isletip, qollanadı. Jáne de usı baǵıtta ol:

Ájiniyaz edi shayır sarası, Megzes edi bahadırǵa múshesi, Qosıq aytar mollalıqta peshesi,- dep keltiredi. (97)

«Ótti dúnyadan» shiǵarmasınıń altınshı bólimi Berdaq shayırǵa arnalǵan. Bul bólim barlıq bólimlerden kólemi jaǵınan, mazmunı hám kórkem súwretlew múmkinshilikleri tárepinen de bay. Onda Berdaqqa tiyisli barlıq waqıyalar, hátteki onıń ólimin esitiwge baylanıslı waqıyalar, syujetlik hám háreket, qıymıl-qozǵalıs túrleri de janlandırılıp, úlken poetikalıq sıpat penen jırlanadı. Berdaq ólimin esittiriwge shaqırtıwshı-xabarshı kelgendegi waqıyalıq detallardan baslanadı. Shıǵarmadaǵı bul detallar, waqıyalıq, syujetlik bóleksheler úlken lirizm h’ám kórkem psixologizm menen suwǵarılǵan. Onda shayırdıń yamasa lirik qaharmannıń ishki júrek tolǵanısları, Berdaq shayırǵa kúshli ıqlası jámlengen.

Shaxsánem -Ǵáripke berip zeyindi, Yadqa oqıp otır edim úyimde, Shárshembi kún, piyshembiniń túninde, Kele qaldı jaydaq atlı bir adam. Esikten qaradı áste qıysayıp, Men onı hesh qanday qılmadım ayıp... Ushıp túrgeldim de shıqtım dalaǵa, Ushırasıwǵa daladaǵı balaǵa... -Ah urıp jıladı kúndiz-keshinde, Bolǵannan soń qapashılıq ishinde, "Qudanıń táǵdiri, erte peshinde, Berdaq shayır ótti",-dedi dúnyadan^8.

Usınday háreket detalları hám dialoglardıń qosılıp beriliwi arqalı shayır lirizmdi arttırıw menen birge lirikalıq qaharmannıń onnan basqa da qatnasıwshı qaharmanlarǵa kózqaras hám qatnasların tásirli beriwge de sebepshi bolǵan. Shayır joqarıdaǵı jaǵdaylardı súwretlew menen birge sol waqıttaǵı óziniń jeke psixologiyalıq keshirmelerin de beriwge úlgergen.

Ulıwma alǵanda shayırdıń bul "Ótti dúnyadan" atlı liro-epikalıq poetikalıq dóretpesiniń Berdaqqa arnalǵan bólimi basqa bólimlerine salıstırǵanda anaǵurlım kólemli poetikalıq pafosqa tolı, sapası joqarı, onda lirik qaharman – shayır. Óteshtiń óz ishki psixologiyalıq keshirmeleri, sonday-aq basqa da usı dóretpege qatnasıwshı oydan tabılǵan obrazlardıń atları belgisiz bolsa da ishki tolǵanısların detallastırıp beriw, xalıqtıń Berdaq shayırǵa muhabbatın ashıw oǵada kúshli seziledi.

Juwmaq
XIX ásir qaraqalpaq ádebiyat tariyxında kórnekli orındı iyeleytuǵın klassik shayırlardıń biri – Ótesh Alshınbay ulı. Onıń dóretiwshiligindegi baslı baǵdar ózi ómir súrgen dáwirdiń aldıńǵı ideyaların jırlawdan, shınlıq turmıstı kórsetiwden ibarat.Shayır dóretiwshiligi qaraqalpaq poeziyasında belgili orın tutadı. Shıǵarmalarınıń ideyalıq mazmunı payda etetuǵın eń tiykarǵı hám eń xarakterli motivler: shayır dóretiwshilgindegi realizm, xalıqlıq, demokratiyalıq ideyalar, shayırdıń jarlılarǵa kózqarasları, ústem toparlardı áshkaralaw, dinge kózqarası hám olardı áshkaralawda satiranı qollanıw, hayal-qızlar teńligin jırlaw t.b. Bul motivler shayır dóretiwshiliginde aralasıp ushırasıp otıradı.
Ótesh-realist shayır. Ol turmısta ne ushırassa, ne kórse, sonıń bárin sol tursında jaza bergen emes, al turmıstaǵı tipik waqıyalardı juwmaqlastırıp alıp, onıń sociallıq táreplerin durıs túsinip jazǵanın kóremiz. Onıń qaysı shıǵarmasın alıp qarasaq ta jámiyetlik turmıs, onıń sociallıq tiykarı ashıq bayanlanadı. Shayırdıń jasaǵan zamanındaǵı jámiyette orın alǵan teńsizlik klasslıq ayırmashılıq máselesi. Usı másele onıń dóretiwshiliginde ayrıqsha orın tutadı. Shayır óziniń «Yańlıdı», «Dárkar», «Kók ózek», «Kórdim», «Bes jigit», «Sáwmiymen» h.t.b. qosıqlarında eziwshi klasslar menen eziliwshi klasslar arasındaǵı teńsizlik, bul eki topar adamlardıń bir-birine qarama-qarsılıǵı ashıq bayanlanadı. Shayır ózi jasaǵan dáwirdiń shınlıq kartinasın kóz aldımızǵa elesletedi, sonlıqtan da ol zaman shınlıǵın durıs kórsete bilgen shın realist shayır.
Ótesh shayır – satirik shayır sıpatında da belgili. Ol folklorda hám qaraqalpaq klassik ádebiyatında ushırasatuǵın satiralıq shıǵarmalardan úlgi aldı hám onı rawajlandırdı. Ústem klasslar onıń satiralıq shıǵarmaları arqalı ayawsız áshkaralandı. Óteshtiń satiralıq qosıqlarındaǵı baslı qásiyet – ónıń ótkirliginde, ideyalıq mazmunınıń kúshli beriliwinde. Jumısımızda tallap ótken «Shoshqa», «Izimbet», «Nuratdin», «SHermende», «Ne qıldıń», «Qádir molla» shıǵarmaları tikkeley satiralıq shıǵarmalar esaplanadı. Usı satiraları arqalı shayır baylardıń ústinen kúledi, olardıń áshkózligin, miyrimsizligin aytıp, olardıń jat qılıqların, ruwxanıylerdiń hiylekerliklerin, támegóyligin, buzıqlıq hám taǵı basqa sıpatların áshkara etedi.