Qadimgi yunon mutafakkiri (Arastu) Aristotel

mexanik to‘lqinlar (tovush) intensivligi
deyiladi. 
t
S
W
I
×
=
Mexanik to‘lqinlar (tovush) intensivligi
skalyar kattalik bo‘lib, I
harfi bilan belgilanadi. [I]=1 J/m
2
·s=1 W/m
2
=1 Bell 
Quvvat: P=I·S 
Bosim: I=P·
υ
Infratovush 
Eshitiladigan 
tovush 
Ultratovush 
ν
20 Hz dan kichik 
20 – 20 kHz 
20 kHz dan katta 
λ
17 m dan katta 
17 – 0,017 m 
17·10
–3
m dan kichik 
Hajm birligiga to‘g‘ri keluvchi energiya miqdori 
energiya zichligi
deyiladi. 
V
W
=
w
Energiya zichligi
skalyar kattalik bo‘lib, 
w
harfi bilan belgilanadi. 
[
w
]=1 J/m
3
( )
(
)
2
2
A
2
A
2
V
2
m
V
W
2
2
2
2
pn
r
=
w
r
=
ru
=
u
=
=
w
Yuguruvchi to‘lqin tenglamasi: 
(
)
(
)
÷
ø
ö
ç
è
æ
l
-
n
p
=
-
w
=
÷
ø
ö
ç
è
æ
l
-
n
p
=
-
w
=
d
t
2
cos
A
kd
t
cos
A
x
d
t
2
sin
A
kd
t
sin
A
x
x – to‘lqin siljishi 
A – amplitudasi 
ω
– siklik chastotasi 
d – to‘lqin tarqalayotgan 
nuqtadan u yetib borgan 
nuqtagacha masofga 
l
p
=
2
k
– to‘lqin soni 
t
cos
d
2
cos
A
2
x
t
sin
d
2
cos
A
2
x
w
l
p
=
w
l
p
=
Turg‘un to‘lqin 
l
p
=
d
2
cos
A
2
A
T
Amplitudasi 
2
T
l
=
l
To‘lqin uzunligi 

---

@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
- 47 - 
- 47 - 
ELEKTR VA MAGNITIZM 
ELEKTROSTATIKA 
62. Elektr zaryadi va uning ikki turi. Elementar zaryad 
Elektrodinamikaning tinch turgan zaryadi va uning xossalarini 
o‘rganuvchi bo‘limi 
elektrostatika
deb ataladi. 
2 jism (junli mato(+) va ebonit(–) tayoqchasi, shoyi mato(–) va 
shisha(+) tayoqchasi) bir – biriga ishqalanganda ularning 
zaryadlanishi 
elektrlanish
deyiladi. 
Elektrlanishda jismlarning biri elektron yo‘qotsa, ikkinchisi qabul 
qilib oladi. 
Jismlarning elektrlanish miqdorini harakterlovchi kattalik 
elektr 
zaryadi
deyiladi. 
Elektr zaryadi
skalyar kattalik bo‘lib, q harfi bilan belgilanadi. 
[q]=1 C (Kulon) 
Elektr zaryadning 2 turi mavjud: musbat va manfiy zaryadlar 
Elektr zaryadini (+) va (–) belgi bilan belgilashni 
Elektron'>Benjamin 
Franklin
taklif etgan. 
1. Eng kichik manfiy zaryadga ega bo‘lgan zarracha 
elektron
deyiladi. 
Elektron
ning zaryadini 1 – bo‘lib 
R.Milleken
aniqlagan. 
î
í
ì
×
=
×
-
=
-
-
kg
10
1095
,
9
m
C
10
6021
,
1
e
31
e
19
Elektron
skalyar kattalik bo‘lib, e harfi bilan belgilanadi. [e]=1 C 
2. Eng kichik musbat zaryadga ega bo‘lgan zarracha 
proton
deyiladi. 
î
í
ì
×
=
×
=
-
-
kg
10
6726
,
1
m
C
10
6021
,
1
q
27
p
19
p
Proton
skalyar kattalik bo‘lib, q harfi bilan belgilanadi. [q]=1 C 
Agar modda elektron yo‘qotsa, musbat zaryadlanadi va massasi 
kamayadi. 
Agar modda elektron qabul qilsa, manfiy zaryadlanadi va massasi 
ortadi. 
Jismlarning zaryadlanish miqdori ulardagi ortiqcha elektronlar 
soniga qarab aniqlanadi. 
q=N·|e| 
Ortiqcha elektronlar soni
skalyar kattalik bo‘lib, N harfi bilan 
belgilanadi. [N]=1 ta 
Elektr zaryadining saqlanish qonunini 
Benjamin Franklin
taklif 
etgan. 
Zaryadning saqlanish qonuni: 
Yopiq sistemada zaryadlarning algebraik yig‘indisi 
o‘zgarmaydi. 
q=q
1
+q
2
+...+q
n
=const 
Zaryadlanmagan sharcha huddi shunday zaryadlangan sharchaga 
tekkizilsa, zaryad ularga teng taqsimlanadi. 
2
q
q
=
¢
Zaryadlar orasidagi o‘zaro ta’sir kuchini 1785 – yil fransuz fizigi 
Sharl Kulon
aniqlagan. 
Kulon qonuni: 
Vakuumda joylashgan ikki nuqtaviy zaryad orasidagi o‘zaro 
ta’sir kuchi zaryadlarning modullari ko‘paytmasiga to‘g‘ri, 
ular orasidagi masofaning kvadratiga teskari proporsional. 
2
2
1
m
m
2
2
1
R
q
q
k
F
;
F
F
;
R
q
q
k
F
e
×
=
=
e
×
=
r
r
r
Kulon kuchi
vektor kattalik bo‘lib, 
K
F
r
harfi bilan belgilanadi. 
[F
k
]=1 N 
Proporsionallik koeffitsientining fizik ma’nosi:
Orasidagi masofa 
1 m va 1 C dan zaryadga ega bo‘lgan ikkita zarracha 9·10
9
N kuch 
bilan ta’sirlashadi. 
2
2
12
o
2
2
9
o
m
N
C
10
8542
,
8
;
C
m
N
10
9
k
;
4
1
k
×
×
=
e
×
×
=
pe
=
-
Proporsionallik koeffitsienti 
skalyar kattalik bo‘lib, k harfi bilan 
belgilanadi. [k]=1 N·m
2
/C
2
 
Elektr doimiysi 
skalyar kattalik bo‘lib, 
ε
o
harfi bilan belgilanadi. 
[ε
o
]=1 C
2
/N·m
2
Muhitning dielektrik singdiruvchanligi 
skalyar kattalik bo‘lib, 
ε
harfi bilan belgilanadi. [
ε
]=1 
Moddalarning dielektrik singdiruvchanligi 
Modda nomi 
Qiymati 
Modda nomi 
Qiymati 
Havo (vakuum) 
1 
Slyuda 
6 
Kerosin 
2,1 
Shisha 
7 
Parafin 
2,1 
Suv 
81 
Moy 
2,5 
Elektron yo‘qotgan yoki qabul qilgan atom 
ion
deyiladi. 
(
)
î
í
ì
-
-
-
raqami
tartib
soni
protonlar
va
r
elektronla
Z
massa
atom
A
X
A
Z
Elektronlar va protonlar soni
skalyar kattalik bo‘lib, Z harfi bilan 
belgilanadi. [Z]=1 ta 

---

@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
- 48 - 
- 48 - 
Jismlarning elektrlanganligini 
sezish, kuzatish uchun 
qo‘llaniladigan asbob 
Jismlarning elektrlanganlik 
darajasini aniqlovchi asbob 
Natijaviy kuchlar: 
→→
F
n
=F
1
+F
2
←→
F
n
=|F
1
–F
2
| 
2
2
2
1
n
F
F
F
+
=
a
+
+
=
cos
F
F
2
F
F
F
2
1
2
2
2
1
n
Zaryadlar orasidagi masofa kamaysa, ta’sir kuchi ortadi, dastlabki 
masofani toping. 
R
1
n
n
R
D
-
=
63. Elektr maydoni va uning kuchlanganligi 
Har qanday zaryadlangan jism atrofida hosil bo‘luvchi maydon 
elektr maydon
deyiladi. 
Tinch turgan zaryadlangan zarracha atrofida hosil bo‘luvchi 
maydon 
elektrostatik maydon
deyiladi. 
Elektr maydon kuchlanganlik chiziqlari orqali tasvirlanadi. 
Elektr maydonning kuchlanganlik chiziqlari parallel chiziqlardan 
iborat bo‘lib, musbat zaryaddan boshlanib, manfiy zaryadda 
tugaydi. 
Kuchlanganlik chiziqlari zich joylashgan bo‘lsa, maydon kuchli, 
siyrak joylashgan bo‘lsa, maydon kuchsiz bo‘ladi. 
1. Nuqtaviy zaryadning maydoni shar yoki sfera ko‘rinishida 
bo‘ladi. 
2. 2 ta nuqtaviy zaryadning maydoni yassi tekislik ko‘rinishida 
bo‘ladi. 
Elektr maydonning biror nuqtasiga kiritilgan bir – birlik musbat 
zaryadga maydon tomonidan ta’sir etuvchi kuchga teng bo‘lgan 
kattalik