@FizikaTermiz Bahodir Davlatov
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov
- 53 -
- 53 -
69. Kondensator qoplamalarining o‘zaro elektrostatik ta’sir
kuchi
70. Kondensatorlarni parallel va ketma – ket ulash
1. Sig‘imlari turli xil bo‘lgan kondensatorlarni ketma – ket ulash
shartlari quyidagicha:
î
í
ì
+
+
+
=
=
=
=
=
n
2
1
um
n
2
1
um
U
...
U
U
U
q
...
q
q
q
n
2
1
um
C
1
...
C
1
C
1
C
1
+
+
+
=
n ta bir xil bo‘lsa:
n
C
C
um
=
2. Sig‘imlari C
1
va C
2
bo‘lgan kondensatorlar ketma –
ket ulansa,
har bir kondensatorga taqsimlanadigan kuchlanish miqdori
quyidagicha:
÷
ø
ö
ç
è
æ
+
=
+
=
¢
+
¢
=
¢
=
¢
=
=
=
2
1
um
2
2
1
1
2
1
um
2
2
1
1
2
1
C
1
C
1
q
U
C
q
C
q
U
U
U
U
C
U
C
q
q
q
(
)
2
U
U
U
C
C
U
C
C
C
U
U
C
C
C
U
um
2
1
2
1
um
2
1
1
2
um
2
1
2
1
=
¢
=
¢
=
ï
î
ï
í
ì
+
=
¢
+
=
¢
3. Sig‘imlari turli xil bo‘lgan kondensatorlarni parallel ulash
shartlari quyidagicha:
î
í
ì
=
=
=
=
+
+
+
=
n
2
1
um
n
2
1
um
U
...
U
U
U
q
...
q
q
q
n
2
1
um
C
...
C
C
C
+
+
+
=
n ta bir xil bo‘lsa: C
um
=nC
4. Sig‘imlari C
1
va C
2
bo‘lgan kondensatorlar parallel ulansa, har
bir kondensatorga taqsimlanadigan zaryad miqdori quyidagicha:
(
)
2
1
um
2
2
1
1
2
1
um
2
2
1
1
2
1
C
C
U
q
U
C
U
C
q
q
q
C
q
C
q
U
U
U
+
=
+
=
¢
+
¢
=
¢
=
¢
=
=
=
(
)
2
q
q
q
C
C
q
C
C
C
q
q
C
C
C
q
um
2
1
2
1
um
2
1
2
2
um
2
1
1
1
=
¢
=
¢
=
ï
î
ï
í
ì
+
=
¢
+
=
¢
5. Sig‘imi C bo‘lgan yassi kondensator qoplamalari orasidagi
masofaning yarmi dielektrik singdiruvchanligi
ε
1
va qolgan yarmi
ε
2
bo‘lgan modda bilan to‘ldirilsa, umumiy sig‘im quyidagicha:
(
)
(
)
C
2
d
S
2
C
2
1
2
1
2
1
2
1
o
um
e
+
e
e
e
=
e
+
e
e
e
e
=
6. Sig‘imi C bo‘lgan yassi kondensator qoplamalari yuzalarining
yarmi dielektrik singdiruvchanligi
ε
1
va
qolgan yarmi
ε
2
bo‘lgan
modda bilan to‘ldirilsa, umumiy sig‘im quyidagicha:
(
)
(
)
C
2
d
2
S
C
2
1
2
1
o
um
e
+
e
=
e
+
e
e
=
7. Sig‘imi C bo‘lgan yassi kondensator
qoplamalari orasiga
l
(
l
qalinlikda o‘tkazgich plastina kiritilsa, hosil bo‘lgan umumiy sig‘im
quyidagicha:
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov
- 54 -
- 54 -
C
d
d
d
S
C
o
um
l
l
-
=
-
e
=
8. Sig‘imi C bo‘lgan yassi kondensator qoplamalari orasiga
l
(
l
qalinlikda dielektrik singdiruvchanligi
ε
bo‘lgan o‘tkazgich plastina
kiritilsa, hosil bo‘lgan umumiy sig‘im quyidagicha:
(
)
(
)
C
d
d
d
S
C
o
um
e
-
+
e
=
e
-
+
e
e
=
l
l
l
l
71. Zaryadlangan jismning va kondensatorning energiyasi
O‘tkazgichlarni zaryadlashda bajarilgan ish o‘tkazgichning elektr
maydon energiyasiga teng bo‘ladi.
A=W
el
O‘tkazgichlarni zaryadlash vaqtida elektr maydon potensiali chiziqli
ortadi.
2
2
2
1
j
=
j
+
j
=
j
p
2
2
W
2
C
C
2
q
2
q
A
=
j
=
=
j
×
=
Kondensatorlarning elektr energiyasi plastinkalar orasidagi fazoda
yig‘iladi.
Kondensatorlarning elektr maydon energiyasi quyidagicha:
1. Tok manbaiga ulanganda U=const
2
VE
d
2
SU
W
;
2
CU
W
2
o
2
o
el
2
el
e
e
=
e
e
=
=
2. Tok manbaidan uzilganda q=const
e
e
s
=
e
e
=
=
o
2
o
2
el
2
el
2
V
S
2
dq
W
;
C
2
q
W
Kondensatorlar mos qutblar bilan ulanganda: q=q
1
+q
2
; C=C
1
+C
2
Kondensatorlar teskari qutblar bilan ulanganda: q=|q
1
–q
2
|; C=C
1
+C
2
Hajm birligiga to‘g‘ri
keluvchi energiya miqdori
energiya zichligi
deyiladi.
V
W
=
w
Energiya zichligi
skalyar kattalik bo‘lib,
w
harfi bilan belgilanadi.
[
w
]=1 J/m
3
e
e
s
=
e
e
=
e
e
=
e
e
=
o
2
2
o
2
2
o
2
2
o
2
;
S
2
q
;
2
E
;
d
2
U
w
w
w
w
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov
- 55 -
- 55 -
ELEKTRODINAMIKA
O‘ZGARMAS TOK QONUNLARI
72. Elektr toki. Elektr tokining mavjud bo‘lish shartlari. Tok
kuchi va tok zichligi tushunchalari
Zaryadlangan zarrachalarning holatini va ularning xossalarini
o‘rganuvchi bo‘lim
elektrodinamika
deb ataladi.
Zaryadlangan
zarrachalarning
tartibli harakati
elektr tokini
hosil
qiladi.
Elektr toki 2 xil o‘zgarmas va o‘zgaruvchan tokka bo‘linadi.
1. Elektr tokining son qiymati va yo‘nalishi o‘zgarmasa
o‘zgarmas
tok
deyiladi.
2. Elektr tokining son qiymati va yo‘nalishi o‘zgarsa
o‘zgaruvchan
tok
deyiladi.
Elektr tokining yo‘nalishi sifatida musbat zaryadlangan
zarrachaning yo‘nalishi qabul qilingan.
Elektr tokini harakterlovchi kattaliklar:
1. O‘tkazgichning ko‘ndalang kesim yuzidan vaqt birligida oqib
o‘tgan
zaryad miqdoriga
tok kuchi
deyiladi.
t
q
I
=
Tok kuchi
skalyar kattalik bo‘lib, I harfi bilan belgilanadi. [I]=1
C/s=1 A (Amper)
Tok kuchini o‘lchaydigan asbob –
Ampermetr
Ampermetr o‘tkazgichlarga ketma – ket ulanadi.
2. O‘tkazgich bo‘ylab zaryadlarni ko‘chirishda bajarilgan ishning
zaryad miqdoriga nisbati
kuchlanish
deyiladi.
q
A
U
=
Kuchlanish
skalyar kattalik bo‘lib, U harfi bilan belgilanadi. [U]=1
J/C=1 V
Kuchlanishni o‘lchaydigan asbob –
Voltmetr
Voltmetr o‘tkazgichlarga parallel ulanadi.
Tok kuchi yoki kuchlanishni o‘lchaydigan (o‘ta sezgir ampermetr)
asbob –
Galvanometr
3. O‘tkazgichning birlik kesim yuzidan o‘tuvchi tok kuchi
miqdoriga
tok zichligi
deyiladi.
S
I
j
=
r
Tok zichligi
vektor kattalik bo‘lib, j
r
harfi bilan belgilanadi. [j]=1
A/m
2
2
2
D
I
4
R
I
S
I
j
p
=
p
=
=
r
4. Hajm birligidagi elektronlar soni
elektron konsentratsiyasi
deyiladi.
V
N
n
=
Elektron konsentratsiyasi
skalyar kattalik bo‘lib, n harfi bilan
belgilanadi. [n]=1/m
3
=1 m
–3
u
=
u
=
D
=
=
×
=
=
r
r
r
l
ne
j
;
S
ne
t
e
nS
t
nVe
t
e
N
t
q
I
73. O‘tkazgich qarshiligining modda turiga va geometrik
o‘lchamlariga bog‘liqligi. Solishtirma qarshilik
Metallarning kristall panjaralari aniq geometrik shaklga ega
bo‘lmaganligi uchun ular bo‘ylab tartibli harakat qilayotgan
elektronlar o‘z energiyasining bir qismini kristall panjara
tugunlarida joylashgan zarrachalar bilan to‘qnashish natijasida
yo‘qotadi.
O‘tkazgichning elektr tokini o‘tishiga ko‘rsatadigan to‘sqinligi
elektr qarshiligi
deyiladi.
O‘tkazgichning qarshiligi o‘tkazgichning uzunligiga to‘g‘ri
ko‘ndalang kesim yuziga teskari proporsional bo‘ladi.
S
R
l
r
=
Elektr qarshiligi
skalyar kattalik bo‘lib, R harfi bilan belgilanadi.
[R]=1
Ω
(omega)
Qarshilik o‘tkazgich turiga, geometrik o‘lchamiga
va temperaturaga
bog‘liq.
Solishtirma qarshilik
skalyar kattalik bo‘lib,
ρ
harfi bilan
belgilanadi. [
ρ
]=1
Ω
·m
l
RS
=
r
Solishtirma qarshilikning fizik ma’nosi:
uzunligi 1 m, ko‘ndalang
kesim yuzi 1 m
2
bo‘lgan o‘tkazgichning qarshiliga aytiladi.
Elektr o‘tkazuvchanlik
skalyar kattalik bo‘lib, g harfi bilan
belgilanadi. [g]=1/
Ω
R
1
g
=
Solishtirma elektr o‘tkazuvchanlik
skalyar kattalik bo‘lib,
σ
harfi
bilan belgilanadi. [
σ
]=1/
Ω
·m
r
=
s
1
Uzunligi
l
bo‘lgan simni n ta bo‘lakka bo‘lib, ustma – ust (parallel)
taxlansa, qarshiligi n
2
marta kamayadi.
2
1
2
n
R
R
=
Simning massasi, hajmi va og‘irligi:
(m – massa, d – zichlik,
ρ
– solishtirma qarshilik,
l
– uzunlik, R –
qarshilik, V – hajm, P – og‘irlik kuchi, S – ko‘ndalang kesim yuzi)
2
2
2
2
2
2
2
2
dS
m
R
;
g
dRS
P
;
RS
V
;
dRS
m
m
d
R
;
g
R
d
P
;
R
V
;
R
d
m
r
=
r
=
r
=
r
=
r
=
r
=
r
=
r
=
l
l
l
l
