Qadimgi yunon mutafakkiri (Arastu) Aristotel

@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
- 51 - 
- 51 - 
66. Potensiallar ayirmasi bilan kuchlanganlik orasidagi 
bog‘lanish 
1. Maydon kuchlanganligi va potensiallar farqi orasidagi bog‘lanish 
quyidagicha: 
d
d
d
U
E
2
1
j
-
j
=
j
D
=
=
r
Elektr maydon kuchlanganligi
vektor kattalik bo‘lib, E
r
harfi 
bilan belgilanadi. [E]=1 N/C=1 V/m 
2. Elektr maydon kuchlanganligining yo‘nalishi maydon 
potensialining kamayishi tomon yo‘naladi va sirtga tik bo‘ladi. 
2
R
q
k
E
R
q
k
e
=
e
=
j
r
3. Muhitda joylashgan shar yoki sfera ichidagi maydon potensiali 
sirtidagi maydon potensialiga teng bo‘ladi. 
φ
ichi
=φ
sirt
e
e
s
=
j
e
=
j
o
R
;
R
q
k
4. Muhitda joylashgan shar yoki sfera sirtdan x masofa tashqaridagi 
maydon potensiali: 
(
)
(
)
x
R
R
;
x
R
q
k
o
2
+
e
e
s
=
j
+
e
=
j
5. Radiuslari va zaryadlari har xil bo‘lgan ikki shar bir – biriga 
tekkizilib ajratilsa, har bir sharga taqsimlanadigan zaryad miqdori 
quyidagicha: 
um
um
n
n
um
2
1
2
2
um
2
1
1
1
q
R
R
q
;
q
R
R
R
q
;
q
R
R
R
q
=
¢
+
=
¢
+
=
¢
6. q
1
zaryadli R
1
radiusli shar, q
2
zaryadli R
2
radiusli shar bilan 
tutashtirilganda zaryadning oqib o‘tish sharti: 
q
1
R
2
=q
2
R
1
q
1
↔
q
2
q
1
R
2
>q
2
R
1
q
1
→
q
2
q
1
R
2
2
R
1
q
1
←
q
2
7. 
φ
o
potensialga ega bo‘lgan N ta shar birlashmasidan hosil bo‘lgan 
katta sharning potensialini toping. 
o
3
2
N
j
×
=
j
8. Potensiallari 
φ
1
va
φ
2
, radiuslari R
1
va R
2
bo‘lgan sharlar bir – 
biriga tutashtirilsa, umumiy potensialni toping. 
2
1
2
2
1
1
R
R
R
R
+
j
+
j
=
j
9.
φ
o
– sirtiy zaryadlangan shar markazidagi elektr maydon 
potensiali: 
R
q
k
o
=
j
10. Hajm birligiga to‘g‘ri keluvchi zaryad miqdori 
hajmiy zaryad 
zichligi
deyiladi. 
V
q
=
r
Hajmiy zaryad zichligi
s
kalyar kattalik bo‘lib, 
ρ
harfi bilan 
belgilanadi. [
ρ
]=1 C/m
3
11. Hajmiy zaryadlangan shar markazidagi elektr maydon 
potensiali: 
R
q
k
2
3
2
3
o
=
j
=
j
o
2
p
o
p
o
2
3
2
2
2
2
r
0
r
0
0
R
2
r
0
p
p
2
p
2
2
3
R
q
k
2
3
Rq
q
k
2
3
q
W
W
2
3
W
W
2
3
R
q
k
2
3
R
4
R
3
kq
2
R
V
q
kq
2
R
kq
2
r
r
4
kq
rdr
4
kq
rdr
4
kq
dW
W
dr
r
4
r
q
k
r
qdq
k
dW
dr
r
4
dV
dq
dV
dq
j
=
=
j
Þ
=
=
j
=
Þ
=
=
p
p
=
p
=
=
rp
=
p
=
p
r
=
p
r
=
=
p
r
=
=
p
r
=
r
=
®
=
r
ò
ò
ò

---

@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
- 52 - 
- 52 - 
67. Elektr maydonda o‘tkazgichlar. O‘tkazgich ichidagi elektr 
maydoni 
Zaryadli zarrachalar erkin harakatlana oladigan moddalar 
o‘tkazgichlar
deyiladi. 
Masalan: metallar, sho‘r suv 
Bir jinsli elektr maydonga o‘tkazgich kiritilsa, o‘tkazgich ichidagi 
elektr maydon kuchlanganligi nolga teng bo‘ladi. Chunki zaryadlar 
o‘tkazgichning sirtida joylashadi. 
Zaryadli zarrachalar erkin harakatlana olmaydigan moddalar 
dielektriklar
deyiladi. 
Masalan: izolyatorlar, rezina, shisha, quruq yog‘och, sopol 
Bir jinsli elektr maydonga dielektrik kiritilsa, u tashqi maydonni 
susaytiradi, musbat va manfiy zaryadlari bir – biri bilan bog‘lanadi 
ya’ni qutblanadi. 
Zaryad miqdorining zaryadlar orasidagi masofaga ko‘paytmasi 
dipol momenti
deyiladi. 
l
r
×
=
q
P
1 debay=1,6·10
–19
C·m 
Dipol momenti
vektor kattalik bo‘lib, P
r
harfi bilan belgilanadi. 
[P]=1 C·m=1 debay 
68. O‘tkazgichning elektr sig‘imi 
O‘tkazgichning bir – birlik elektr maydon potensialiga to‘g‘ri 
keluvchi zaryad miqdori 
elektr sig‘im
deyiladi. 
U
q
q
C
=
j
D
=
Elektr sig‘im
skalyar kattalik bo‘lib, C harfi bilan belgilanadi. 
[C]=1 C/V=1 F (Farad) 
Bir – biridan dielektrik bilan ajratilgan ikkita o‘tkazgichdan iborat 
bo‘lgan har qanday tizim 
kondensator
deyiladi. 
Kondensatorlar 2 xil: yassi va sferik bo‘ladi. 
1. Qoplamalari parallel yassi tekislikdan (plastina) iborat bo‘lgan 
kondensator 
yassi kondensator
deyiladi. 
d
S
Ed
S
q
C
o
e
e
=
s
=
j
D
=
Sig‘im S va d orqali 
o‘zgartiriladi. 
Yassi kondensator plastinkalari orasida masofa
skalyar kattalik 
bo‘lib, d harfi bilan belgilanadi. [d]=1 m 
Yassi kondensator plastinkalari yuzi
skalyar kattalik bo‘lib, S 
harfi bilan belgilanadi. [S]=1 m
2
Kondensatorlarning qoplamalariga musbat va manfiy zaryadlar 
berilgan bo‘lsa, kondensatorning umumiy zaryadi musbat zaryad 
bilan zaryadlangan qoplamaning zaryadiga teng bo‘ladi. 
Zaryadlangan shar yoki sferaning elektr sig‘imi: 
R
4
k
R
C
o
e
pe
=
e
=
Zaryad yoki kuchlanishni o‘zgartirib sig‘imni o‘zgartirib bo‘lmaydi. 
C=const 
2. Qoplamalari 2 ta har xil sferik sirtdan iborat bo‘lgan kondensator