Пул, кредит ва банклар дарслик

1.3. Пулнинг ривожланиш тарихи

Пул ҳозирги кундаги кўриниши, ҳолати ва даражасига етгунга қадар жуда узоқ тарихий даврни бошидан кечирди. Ер юзида пулдан айирбошлаш воситаси сифатида фойдаланиб келинаётганига етти минг йилдан ортиқ вақт бўлди⁸. Бу давр ичида дастлабки пуллар товар, буюм, оддий металл ва қимматбаҳо металлар кўринишидан ҳозирги кунда кенг фойдаланиб келинаётган қоғоз ва электрон пуллар кўринишигача етиб келди.

Жамиятда ижтимоий – иқтисодий жараёнлар такомиллашиб ва ривожланиб боргани сари пулнинг шакли, пул ишлари ва пул иштирокидаги ҳисоб – китоблар ҳам доимий равишда такомиллашиб ва ривожланиб келмоқда.
Пулнинг ривожланишига туртки бўлган асосий омиллар қуйидагилар ҳисобланади. 1.Товар ишлаб чиқаришнинг кенгайиши ва меҳнат тақсимотининг чуқурлашуви. 2. Барча шакллардаги мулк қийматларининг ўсиши. 3. Товарлар олди – сотдиси бўйича айланмалар ҳажмининг ортиши.
Танга пулларнинг ривожланиш тарихи. Мавжуд иқтисодий адабиётларда дастлабки танга пуллар Хитой мамлакатида ва қадимги Лидия хонлиги даврида милоддан аввалги VII асрда пайдо бўлганлигини таъкидлайди. Манбаларга кўра, биринчи олтин пуллар бизнинг эрамизгача бўлган VII асрда Лидия шоҳи Гигеснинг буйруғи билан зарб этилган. Олтинга ўзининг тасвирини тушириб зарб қилган биринчи шох Александр Македонский ҳисобланади, ўша даврда олтиннинг қиймати унинг пробаси ва оғирлиги билан ўлчанар эди.
АҚШда монеталар 1793 йилда зарб этилган, шу даврга қадар ва ундан кейин узоқ муддат давомида мамлакатда хорижий мамлакатларнинг тангалари тўлов воситаси сифатида амал қилган. Мамлакатда айрим хорижий тангалар 1857 йилгача тўлов воситаси сифатида муомалада иштирок этди.
Муомалада олтин тангалар тўлов воситасини бажарганда улар ҳақиқий пул сифатида ўзининг соҳибига иқтисодий зарар келтирмайди ва автоматик равишда бошқарилиб туриш хусусиятига эга бўлган. Яъни, уларни ҳозирги пайтдаги каби қоғоз пулларни эмиссияси орқали тартибга солиб туришга эҳтиёж бўлмаган. Агар олтин тангаларнинг ҳажми эҳтиёждан ортиб кетадиган бўлса, улар бойлик сифатида автоматик тарзда жамғармага ўтади, аксинча бўлганда эса тўлов воситаси сифатида муомалага чиқади. Шу боис ҳам олтин тангалар тўлов воситасини бажарган пайтда пул тизимини тартибга солиш аппарати ва пул – кредит сиёсатини амалга оширишга эҳтиёж бўлмаган.