Psixologik trening asoslari. N. Ismoilova

15.5. Agressiya haqida tushuncha 
Shaxslararo  munosabatlarda  namoyon  bo’luvchi  xulq-atvor  tiplaridan  biri  bu  agressiyadir. 
Inson agressiyasini o’rganish, darhaqiqat, serqirra mavzu bo’lib, ushbu fenomenning asl mohiyatini 
ochib berishga urinayotgan olimlaming diqqatini hozirgacha o’ziga tortib keladi. 
Oddiy kundalik hayotda agressiya - zo’vavonlik yoki raqibni yengi—h uchun qo'llaniladigan 
vosita  sifatida  tavsiflanadi.  Agressiya  -  kishilar  o‘rtasidagi  turli  kel-shmovchilik  oqibatida  kelib 
chiqadigan  har  qanday  xulq-atvor  modellaridan  bin  bo‘lib,  u  shunday  atamaki,  unga  oid 
mulohazalar  nafaqat  psixologlami,  balki  sotsioiog,  huquqshunos,  pedagog,  faylasuf,  qisqasi, 
ijtimoiy  soha  xodimlarining  barchasini  birdek  qiziqtiradi.  Agressiya  tusbunchasining  o'ziga  izoh 
berish  qator  qiyinchiliklami  tug'diradi,  chunki  bu  termin  ko‘plab  xatti-harakat  shakllarini  o‘zida 
qamrab  oladi.  Odamlar  biron  bir  kimsani  agressiv  shaxs  sifatida  tavsiflaganlarida,  uni 
“...boshqalami  haqorat  qiluvchi,  badfe’l,  barcha  narsani  o‘zi  istaganidek  qilishni  istaydigan,  o‘z 
g‘oyalarini  qat’iy  himoya  qiladigan,  yechimi  yo‘q  muammolar  girdobiga  o‘zini  giriftor  qiladigan 
inson”,  deb  ta’riflashlari  mumkin.  Agressiyaga  nisbatan  berilgan  bunday  ta’rif  to‘g‘ri  yo 
noto‘g‘riligini biHsh uchun bu tushunchaga oydinlik kiritish lozim. 
Agressiyaga aloqador eng birinchi va balki eng mashhur nazariy tushunchaga asosan bunday 
fel-atvor  o‘z  tabiatiga  ko‘ra  ko‘p  jihatdan  instinktivdir.  Bu  yondashuv  juda  keng  tarqalgan  bo‘lib, 
unga 
ko‘ra, 
insonda 
genetik 
va 
konstitutsional 
jihatdan 
shunday 
harakatlar 
«programmalashtirilgan»ligi tufayli uning xulq-atvorida agressiya sodir boiadi. 
Insonning  agressiv  xatti-harakatlarga  moyilligini  turlicha  tushuntirishga  qaratilgan  nuqtai 
nazarlar  ichida  eng  mashhuri  U.Makdaugoll,  Z.Freyd,  G.Marrey  va  boshqa  olimlaming  “inson  va 
hayvonlarda  agressiyaning  tug‘ma  instinkti  mavjud  boiadi”  degan  qarashlaridir.  Agressiv  xulq-
atvor  haqidagi  fikr-  mulohazalar  XX  asr  boshlarida  yuzaga  keldi.  Bu  nazariya  agressiya  haqidagi 
dastlabki  nazariya  boiib,  unda  agressiyaning  sababi  frustrasiya  nazariyasi  bilan  bogiiq  ravishda 
tahlil  etilgan.  Unga  ko‘ra  agressivlik  frustrasiyaning  oqibatidir.  Bunday  qarash  birinchi  marta  Dj 
.Dollard tomonidan ilgari surilgan. Ammo ushbu nuqtai nazar amaliyotda o‘z tasdigini topmadi. 
Agressiv  xulq-atvor  xususidagi  ikkinchi  nuqtai  nazar  L.Berkovichning  ijtimoiy  bilish 
nazariyasida keltiriladi. Unga ko‘ra, maqsadga  yo‘naltirilgan faoliyat davomida vujudga keladigan 
to‘siq shaxsda agressiv xatti-harakatlami hosil qiladi. Nihoyat, agressiv xulq-atvoming kelib chiqish 
sabablari  haqidagi  eng  zarnonaviy  nuqtai  nazai  bilishning  kognitiv  nazariyasi  bilan  bogiiq  holda 

---

 
100
ifodalanadi. 
R.Kratchfild  va  N.Livson  agressiyaning  bir-birini  inkor  etmaydigan  ikki  xil  tavsifini  ishlab 
chiqqanlar.  Birinchisi,  xulq-atvoming  tashqi  alomatlariga  asoslanadi  va  unga  ko‘ra  “Agressiya  - 
kimgadir  ziyon  yetkazuvchi  xul—atvoming  har  qanday  ko‘rinishidir“.  Ikkinchisi,  odamning  ichki 
niyatlari bilan bogiiq boiib, insonni harakatga undovchi kuchlami oiganish orqali anglash mumkin 
boigan  holatlar  bilan  mushtarakdir,  ya’ni,  “Agressiya  -  boshqa  bir  insonga  ziyon  yetka  -  ishni 
maqsad  qilib  olgan  har  qanday  xatti-harakatdir”.  Agressiyaning  yuqorida  zikr  etilgan  tavsiflariga 
monand  tushunchalarga  tayangan  ko'plab  psixologlar  agressiyani  jonli  olamning  yashash  uchun 
kurash bilan bogiiq uzviy xarakteristikasi deb hisoblaydilar. 
Jozef  Bass  tomonidan  taklif  etilgan  mulohazalardan  biriga  asosan,  agressiya  -  boshqalar 
uchun xavf tug‘diru~chi va ularga ziyon yetkazuvchi har qanday fei-atvor ko'rinishidir. 
Bir qancha taniqli tadqiqotchilar tomonidan taklif etilgan agressiyaning ikkinchi ma’nosi esa 
quyidagilami  o‘z  ichiga  oladi:  “u  yoki  bu  harakatlar  agressiya  sifatida  kvalifikasiyalanishi  uchun 
ular kimnidir oxir-oqibat xafa qilish yoki haqoratlashga olib kelishi shart emas, balki xafa qilish va 
xaqoratlasbni maqsad qilib qo'yish ham agressiyadir”. Va nihoyat uchinchi nuqtai nazar N.Zilman 
tomonidan  bildirilib,  unga  ko‘ra  agressiya  -  boshqalarga  tan  jarohati  va  ji-moniy  jarohatlar 
yetkazish demakdir.