Psixolingvistika nutqiy faoliyat haqidagi fan

2-SEMESTR


1-MA`RUZA. MATNNI PSIXOLINGVISTIK YONDASHUV ASOSIDA O`RGANISH
1. Matnga antroposentrik yondashuv.
2. Nutq patologiyasi
3. Nutq terapiyasi
4. Nutqning shakllanish bosqichlari


Tayanch so’zlar: antroposentrik yondashuv, nutq patologiyasi, logopediya, nutq terapiyasi, nutqning shakllanishi, nutq idroki, nutqni tushunish.


Nutq patologiyasi bo'lgan bolalarni o'qitish va tarbiyalashning eng samarali jarayonini ta'minlash zamonaviy mahalliy tuzatish pedagogikasi va logopediyaning eng muhim vazifasidir. Uni amalga oshirish usullaridan biri maktabgacha yoshdagi bolalar nutq faoliyatining individual psixologik xususiyatlarini aniqlash va ularni tuzatish ishlari amaliyotida hisobga olishdir. Ushbu tuzatish ishi patologiyaning tabiatini, uning tuzilishini va namoyon bo'lishning individual xususiyatlarini aniqlashdan iborat bo'lgan har tomonlama diagnostikasiz mumkin emas.
Nutq terapiyasi rivojlanishining hozirgi bosqichida ilgari shubhasiz ko'rinadigan ko'plab qoidalar qayta ko'rib chiqilmoqda. Nutq patologiyasini o'rganishda an'anaviy yondashuv bilan bir qatorda, bolalar nutq faoliyatini psixologik, psixolingvistik va neyrolingvistik tahlil qilish usullari keng qo'llaniladi.
Nutq patologiyasi bo'lgan bolalarni o'rganish muammosi zamonaviy logopediyaning dolzarb muammolaridan biridir. Shuning uchun biz tez-tez psixolingvistika kabi fanga murojaat qilamiz, bu bir qator turdosh fanlar tizimida nutq terapiyasining hozirgi holatini juda muvaffaqiyatli aks ettiradi va uning fan va amaliy pedagogik faoliyat sifatida keyingi rivojlanishining muayyan istiqbollarini ko'rsatadi. So'nggi yillar ko'rsatganidek, nutq terapiyasida psixolingvistik tushunchalardan foydalanish juda samarali.
Shunday qilib, psixologik va lingvistik bilimlarning integratsiyasiga, ularni bir butunlik tarkibida taqdim etishga asoslangan psixolingvistik yondashuvdan foydalanish diagnostika, prognoz va nutqni o'z vaqtida tuzatish bilan bog'liq muammolar majmuasini hal qilish uchun keng istiqbollarni ochadi. buzilishlar.
Nutq terapiyasi ishining samaradorligi ko'p jihatdan nutqning kam rivojlanganligi tashxisi qanchalik to'g'ri va malakali amalga oshirilganligiga bog'liq bo'lib, uning asosiy vazifasi patologiyaning tabiatini, uning tuzilishini va namoyon bo'lishning individual xususiyatlarini aniqlashdir.
Logopediya yordamiga bo'lgan ehtiyojning sezilarli darajada oshishi tuzatish pedagogikasining ushbu sohasiga ko'plab nomutaxassislarni jalb qilishga olib keladi, bu asosan nutqning tovush tomonining etishmasligini aniqlash va uni tuzatishga qaratilgan. GV Chirkina to'g'ri ta'kidlaganidek, "logoped ovozlarni tekshirish uchun trafaret sxemalari bo'yicha olingan ma'lumotlarni bola nutqining boshqa jihatlarini, uning rivojlanish tarixini, nutq muhitining o'ziga xos xususiyatlarini chuqur o'rganish ma'lumotlari bilan tez-tez taqqoslamaydi. , birlamchi va ikkilamchi nutq buzilishlarini ma'lum bir ierarxik tizimga qurmaydi.Bola nutqining anormal rivojlanishida tovush nuqsonlari qanday rol o'ynashini bilmasdan, logoped xatolik bilan tovushlarning artikulyatsiyasini va ularning birlamchi nutqini bosqichma-bosqich qo'yish orqali tuzatish harakat doirasini cheklaydi. avtomatlashtirish."
Logopediya shakllanishining hozirgi bosqichida uning boshqa fanlar bilan tizim ichidagi va tizimlararo aloqalari juda aniq aks ettirilgan. Shuning uchun umumiy, maxsus pedagogika va psixologiya, neyrolingvistika, lingvistika, psixolingvistika va boshqalar kabi tegishli ilmiy sohalarning ma'lumotlaridan foydalaniladi. Nutq buzilishlarini tekshirish va ularni tuzatish tizimlarini ishlab chiqishga ushbu fanlararo yondashuv eng samarali bo'lib, tuzatish harakatlarining samaradorligini ta'minlaydi.
Shuning uchun biz tez-tez psixolingvistikaga murojaat qilamiz, bu bir qator turdosh fanlar tizimida logopediyaning hozirgi holatini juda muvaffaqiyatli aks ettiradi va uning fan va amaliy pedagogik faoliyat sifatida keyingi rivojlanishining muayyan istiqbollarini ko'rsatadi. Nutqni tayyorlash va amalga oshirishda ishtirok etadigan yashirin nutq ichidagi jarayonlarni, ularning til tuzilmalari bilan genetik aloqasini, nutq, til va fikrlash o'rtasidagi o'zaro ta'sirning o'ziga xos shakllarini tahlil qilishga alohida e'tibor qaratiladi [1]. Shuningdek, nutqni tashkil etishning umumiy masalalari, nutqni ishlab chiqarish va nutqni idrok etish jarayonlari, ichki nutq tuzilishini o'rganish, insonning dialogik va monologik xatti-harakatlarini kuzatish, nutqning ontogenetik rivojlanish bosqichlarini tahlil qilish bilan bog'liq muammoni muhokama qilish ham diqqatga sazovordir. bolalar nutqi.
Zamonaviy nutq terapiyasida tizimli nutq buzilishlarini o'rganish va bartaraf etishda L. S. Vygotskiy, A. R. Luriya, A. A. Leontyevning nutq faoliyatining murakkab tuzilishi, nutqni idrok etish va hosil qilish operatsiyalari haqidagi ta'limotlariga asoslangan psixolingvistik ma'lumotlar keng qo'llaniladi.
Nutq buzilishlarini psixolingvistik tahlil qilishning zamonaviy yondashuvlari (Psixolingvistika va neyrolingvistika doirasida V.K.Vorobieva, R.I.Lalaeva, V.Kovshikov, E.F.Sobotovich, L.B.).
Keling, avvalo nutq nutqining shakllanish bosqichlari, bu murakkab jarayonning asosiy psixologik bo'g'inlari, birinchi bo'g'in - gap motividan boshlab to'xtalib o'tamiz.
Har qanday nutqiy nutqning boshlang'ich nuqtasi uning boshlanishi motividir, boshqacha aytganda, nutq nutqida qandaydir o'ziga xos mazmunni ifodalash zarurati.
Agar motiv paydo bo'lmasa, nutq xabari amalga oshmaydi.
Bu uyqu holatida yoki miyaning frontal loblarining, ayniqsa ularning chuqur qismlarining katta ikki tomonlama shikastlanishi bilan sodir bo'ladi. Maxsus holatlarga autizmli ruhiy kasallarning motivatsion sohasining chuqur buzilishi kiradi; bunday kasallikning belgilaridan biri, texnik jihatdan, nutq potentsial ravishda saqlanib qolishiga qaramasdan, faol so'zlarning to'liq yo'qolishidir.
Affektiv nutqning eng oddiy shakllari mavjud bo'lib, ular maxsus motivatsiyani talab qilmaydi va ularni so'zning to'g'ri ma'nosida nutqiy nutq deb atash mumkin emas. Biz undov deb atash mumkin bo'lgan va qandaydir to'satdan affektiv holatga javoban yuzaga keladigan holatlar haqida gapiramiz.
Bu, masalan, og'riqli tirnash xususiyati, qo'rquv holati, stress holatiga reaktsiyada kuzatiladi. Bunday hollarda undovlar paydo bo'lishi mumkin, ular maxsus murakkab motivga muhtoj bo'lmagan, lekin ixtiyoriy yoki ilgari kuchaygan ovozli yoki nutq reaktsiyalari xarakteriga ega.
Bularga “Ou!”, “Voy!”, “Voy, sen!” kabi ta’sirchan undovlar kiradi. va hokazo. Bu nutq reaksiyalari hech qanday murakkab motivni talab qilmaydi va qoida tariqasida "semantik yuk" ni ko'tarmaydi. Ular ko'pincha ixtiyoriy ravishda paydo bo'ladi va hatto miyaning katta shikastlanishlarida ham davom etishi mumkin, bu esa nutq faoliyatining qo'pol buzilishiga olib keladi. Ta'sir fonida ular nutq buzilishining og'ir shakli (afazi) bilan og'rigan bemorlarda ham paydo bo'ladi, ular normal holatida biron bir elementar so'rov yoki murojaatni shakllantira olmaydilar va deyarli gapirmaydilar [4].
Bunday hollarda nutq undovlari hech qanday kognitiv motivlar bilan tartibga solinmaydi va ularni haqiqiy nutq aloqasi birliklari deb hisoblash mumkin emas.
Nutq nutqining maxsus sinfini ifodalovchi murakkabroq shakllari mavjud. Bu shakllar, birinchi navbatda, dialogik va monologik nutqni o'z ichiga oladi.
Nutqni shakllantirishning ikkinchi bosqichi rejalashtirishdir.


G’oyaning paydo bo’lishi uning mazmunini belgilovchi bosqichdir; unda gapning mavzusi (nima muhokama qilinadi) birinchi marta gap remasidan (aytishga kirishi kerak bo'lgan yangidan) ajratilganda, kelajakdagi gapning asosiy sxemasi qo'yiladi. Psixologik jihatdan bu bosqichni bayonning umumiy subyektiv ma'nosini shakllantirish bosqichi sifatida tavsiflash mumkin. Ushbu bosqichning xarakterli xususiyati subyektning ushbu subyektiv ma'noni qanday qilib kengaytirilgan va barcha nutq ma'nolari uchun tushunarli bo'lgan tizimga aylantirish mumkinligini aniq tushuna boshlaganligidir.
Bayonotning asl kontsepsiyasi, albatta, ikkita komponentni o'z ichiga oladi. Yuqorida aytib o'tilganidek, ular tilshunoslikda "mavzu" va "rema" sifatida belgilanadi. Aytish obyekti bo'lgan va subyektga allaqachon ma'lum bo'lgan narsa odatda "mavzu" sifatida belgilanadi; nima yangilik, bu mavzu haqida aynan nima deyish kerak va gapning predikativ tuzilishini tashkil etuvchi narsalar shartli ravishda "rema" deb belgilanadi. Bu ikki qism boshlang'ich fikrni, ya'ni kelajakdagi nutqda paydo bo'lishi mumkin bo'lgan bog'lanishlar tizimini tashkil qiladi [4].
Keyin gapning leksik va grammatik rivojlanish bosqichi keladi, bu o'z mexanizmlarida tubdan farq qiluvchi ikkita operatsiyani o'z ichiga oladi: lingvistik darajada amalga oshiriladigan sintaktik tuzilmani va uning leksik tarkibini yaratish operatsiyasi.
Keyin nutqning motorli amalga oshirilishi bosqichi keladi, ya'ni tashqi nutqda rejaning amalga oshirilishi sodir bo'ladi.
Nutqni shakllantirishning asosiy bosqichlarini bilish mutaxassisga nutq so'zlashuvi muvaffaqiyatsizlikka uchragan bosqichni aniqlash va shunga o'xshash buzilishlarni aniqroq tashxislash imkonini beradi.
Psixolingvistik yondashuv nutq buzilishlarini tuzatish bo'yicha nutq terapiyasi ishining samaradorligini oshirishga, shuningdek, til va nutq tuzilmalarining yagona tizim doirasidagi o'zaro ta'sirini tushunishga yordam beradi.
Matnning antropotsentrik mohiyati psixologiya va lingvistika sohalari kesishuvi natijasida yuzaga kelgan psixolingvistikada ayniqsa yaqqol namoyon bo’ladi. Psixolingvistik tadqiqotlarda matnning matn tuzuvchi – matn – retsipientdan iborat uchlik (Ковшиков В.А., Пухов В.П. Психология. Теория речевой деятельности: Учебник для вузов. – М.:_{Астрель, АСТ, 2007. – 318 с.}) nuqtayi nazaridan tadqiq etilishi unda shaxs omilining rolini chuqur o’rganishni taqozo etadi.
Ma’lumki, psixolingvistika sohasi XX asrning 50-yillarida psixologiya va tilshunoslik fanlarining hamkorligi natijasida yuzaga kelgan. Psixolingvistikaning asosiy tadqiq obyekti nutqiy faoliyat subyekti bo’lgan shaxs, til sohibi hisoblanadi. Rus tilshunosligida mazkur soha rivojiga katta hissa qo’shgan A.A.Zalevskaya psixolingvistikaning vazifasi haqida yozar ekan, “tilning amal qilishini psixik fenomen sifatida tavsiflash va tushuntirish” ushbu sohaning asosiy maqsadi bo’lishi kerakligini ta’kidlaydi (Залевская А.А. Введение в психолингвистику: Учебник для студентов высших учебных заведений. – М.: Российский гос. гуманит. ун-т, 1999. – С. 25.).
Psixolingvistikaga doir ko’plab tadqiqotlar yaratgan rus tilshunosi va psixologi V.P.Belyanin “Osnovы psixologicheskoy diagnostiki (modeli mira v literature)” nomli asarida matnga lingvistik va psixologik yondashuv haqidagi o’z kontsepsiyasini yaratdi. Olimning mazkur kitobdan o’rin olgan, matn haqidagi qarashlarini aks ettirgan 6 banddan iborat fikrlarini to’liq keltirishni lozim, deb hisoblaymiz. Zero, ular tilshunosligimizda hali shakllanib ulgurmagan matnning
_{Psixolingvistik tadqiq tamoyillari uchun juda muhimdir.}
1. V.P.Belyaninning fikriga ko’ra, nutq ortida nafaqat til tizimi, balki psixologiya ham turadi. (Ayonki, bunda olim nutq yaratilishi jarayonini nazarda tutgan).
2. Har xil matn ortida har xil psixologiya turadi. (Bunda V.P.Belyanin matn tuzuvchining matnda aks etuvchi subyektiv xususiyatlarini nazarda tutgan).

3. Badiiy matn tuzilishi aktsentuallashgan ong tuzilishiga muvofiqdir. (Bunda Belyanin ong psixik tuzilishining matn tuzilishiga ta’sirini nazarda tutadi. Uning bu fikri keyingi bandda yanada ravshanroq namoyon bo’ladi).

4. Hissiy-mazmuniy dominanta badiiy matnning semantik, morfologik, sintaktik xususiyatlari, shuningdek, uning uslubiyati namoyon bo’lishida asosiy rolni bajaradi.
5. Matn voqelik – ong – olam manzarasi – til – matn tuzuvchi – retsipient – matn proektsiyasidan iborat tizim unsuri hisoblanadi. (V.P.Belyanin ushbu bandda matn yaratilishi va idrokining barcha lisoniy va nolisoniy omillarini qayd etgan).
6. Retsipientning badiiy asar haqidagi o’z talqini bo’lishi mumkin. Bu talqin matn bilan birga retsipientning psixologiyasiga ham bog’liq bo’ladi. (Bu bandda V.P.Belyanin matn idrokining xususiy hodisa ekanligini ta’kidlagan).
Nazarimizda, V.P.Belyanin tomonidan keltirilgan ushbu qarashlar faqat badiiy matnni emas, boshqa uslubdagi matnlarni ham psixolingvistik tahlil qilish uchun asos bo’la oladi. Xususan, 5-bandda bayon etilgan matnning obyektiv voqelik, ong, olam manzarasi, nutq yaratilishi va uning idroki bilan bog’liq bo’lgan serqirra va murakkab hodisa ekanligi haqidagi qarashlar matnning psixolingvistik mohiyatini yaqqol namoyon etadi.
Psixolingvistik tahlilda lisoniy ong masalasi ham markaziy o’rinlardan birini egallaydi. “Lisoniy ong tashqi faoliyatni til belgilari vositasida rejalashtirish va boshqarishdan iborat bo’lgan ichki jarayondir”. U, xususan, muloqotning eng oliy birligi bo’lgan matn yaratilishida muhim ahamiyat kasb etadi.
Matnning psixolingvistik tadqiqida eng muhim bo’lgan obyektlardan biri til sohibi – matn tuzuvchi va retsipient faoliyatidir. Ma’lumki, matn inson tomonidan inson uchun yaratiladi. Bu matn yaratilishi va uning idrokidan iborat faoliyat zanjirining antropotsentrik xususiyatga ega ekanligidan dalolat beradi. Psixolingvistik tahlilda muallif-retsipient munosabatlarida amal qiluvchi lisoniy va nolisoniy omillar borki, ularni o’zaro uyg’unlikda tadqiq etish kutilgan natijalarni olishga imkon yaratadi.
Tilshunoslikda matn mohiyati, unga xos bo’lgan asosiy belgilar haqida mavjud bo’lgan fikrlar matnni psixolingvistik aspektda o’rgangan tadqiqotchilar tomonidan ham e’tirof etiladi. Jumladan, yaxlitlik, informativlik, bog’lanishlik kabi xususiyatlar matnning asosiy belgilari ekanligi bir qator psixolingvistlarning ishlarida ham qayd etib o’tilgan. SHu bilan birga, ushbu tadqiqotchilar matnning psixolingvistik o’ziga xosligi haqida ayrim qarashlarni ham ilgari surdilar. Jumladan, matnni psixolingvistik aspektda o’rgangan Yu.A.Sorokin uning bog’lanishlik va yaxlitlikdan iborat belgilariga quyidagi tarzda yondashadi: “Matn yaxlitligi psixologik nuqtai nazardan retsipient va matnning o’zaro munosabati jarayonida yuzaga keluvchi yashirin proektsion (kontseptual) holatdir, shuningdek, bog’lanishlik til / nutq qurilishi unsurlari barobarida uning qurilish unsurlari bo’lmagan qismlarning o’zaro hamkorligi natijasi hamdir. Yana bir tilshunos A.I.Novikovning fikriga ko’ra esa matn yaxlitligi faqat uning mazmuniy tuzilishiga xosdir. A.I.Novikovning ushbu xulosasi psixologik va kognitiv nuqtai nazardan to’g’ri bo’lsa-da, matnning tashqi tuzilishi – sintaktik-struktur jihatini e’tiborga olmaganligi bilan munozaralidir. Zero, matn yaxlitligini uning ichki tuzilishigina ta’minlamaydi.
A.I.Novikov matnning psixolingvistik belgilari qatorida axborot siqiqligi (kompressivnost)ni ham qayd etadi. Axborot verbal shaklining siqiqligi N.A.Jinkinning har bir matnni bitta gap shakliga keltirish mumkinligi haqidagi g’oyasiga asoslangan.
A.I.Novikov yuqorida qayd etilgan maqolasida matnni tahlil qilishning yangi bir yo’nalishi haqidagi qarashlarini ham bayon etgan. Uning fikricha, psixolingvistik va kognitiv tilshunoslikda til turli nuqtai nazarga ko’ra tahlil qilinsa-da, ular bir nuqtada kesishadi. U mana shu nuqtani “lingvopsixologiya” deb atashni taklif qiladi.
Matnni psixolingvistik tahlil etish haqidagi ayrim tadqiqotlarda uning kreollashtirilganlik, shakliy uzilish hamda interpretativlik xususiyatlari ham e’tiborga olinishi lozimligi ta’kidlanadi.
_{Kreollashtirilganlik (rus tilida: kreolizovannost) kreol so’zidan hosil} qilingan bo’lib, retsipientga ta’sir o’tkazish maqsadida verbal hamda noverbal shakllarning uyg’unlashtirilishi tushuniladi. Rus tilshunosi M.B.Voroshilovaning ma’lumotiga ko’ra, bu tushuncha psixolingvistikaga Yu.A.Sorokin hamda Ye.F.Tarasovalar tomonidan kiritilgan. Kreollashtirish natijasida “verbal va noverbal unsurlar yagona vizual, tuzilmaviy, mazmuniy va funktsional yaxlitlikni hosil qiladi”¹⁴⁸. Bunday matnlar sirasiga tadqiqotchi reklama matnlari, kinomatnlarni kiritadi.
Biz ruscha kreolizovannыy tekst terminini o’zbek tilida uyg’un matn termini bilan ifodalash ma’qul, deb o’ylaymiz, chunki bunday matnlarda bir necha nolisoniy va lisoniy faktlarning uyg’unlashuvidan iborat jarayon hosil bo’ladi. Fikrimizcha, uyg’un matnlar nafaqat psixolingvistikada, balki lingvokulturologiyada ham o’rganilishi lozim. Sababi – uyg’un matnlarda turli madaniy-semiotik maydonlar o’zaro aloqaga kirishadi. Masalan, g’azallar to’plamidan iborat kitoblarda ko’pincha CH.Ahmarov miniatyuralari ham beriladi. Bunda she’riy matn mazmuni hamda suratlardagi tasvir o’zaro uyg’unlashadi. Bunday usulni ertaklar to’plamida ham ko’rish mumkin. Reklama matnlari ham uyg’un matnga tipik misol bo’la oladi. Teleekranda namoyish etiladigan reklamalarda uch turdagi madaniy-semiotik maydon: tasvir, musiqa va matn uyg’unlashuvini kuzatish mumkin. Kinomatnlarda ham og’zaki matn, tasvir va
_{musiqa uyg’unligi tomoshabin ruhiyatiga ta’sir etuvchi asosiy omillar hisoblanadi.} Yuqorida aytilganidek, bu kabi matnlar funktsional yaxlitlikni hosil qiladi. Psixolingvistikada retsipientlarning ana shu yaxlitlikni qabul qilish qobiliyatlari tadqiq qilinadi.
Psixolingvistikaga doir adabiyotlarda qayd etilgan shakliy uzilish (rus tilida: skvajnost) ham matnga oid qiziqarli hodisalardan biridir. Ma’lumki, matnda ketma-ket kelgan jumlalar mazmunan o’zaro bog’liq bo’ladi. Ana shu bog’liqlik kutilmaganda uzilib qolishi mumkin. O’.Hoshimovning “O’zbek ishi” deb nomlangan hikoyasidan olingan quyidagi parchada mana shu hodisani ko’rish mumkin: Yo’q, Jumanov Koryaginga emas, deraza tomon intildi. Soqchi eshikdan kirguncha bir hatlab deraza rahiga cho’kkalab oldi. SHu alpozda bir soniya, atigi bir soniya Koryaginga qaradi. Hozirgina ko’zlarida yonib turgan g’azab ifodasi o’rnida shu qadar chuqur, unsiz nafrat, nochorlik, iztirob... shu qadar teran hayrat bor ediki, Koryaginning yuragi orqaga tortib ketdi.
– Jumanov! – Vasiliy Stepanovich deraza tomon talpindi. – Jumanov ... Gapini tugatmasdan derazadan yana g’ira-shira oqshom yorug’i ko’rindi. Soqchi ikkovlari baravar yugurib borishdi. CHuqurlikdagi hovlida, hovuz