Pitkeriw qánigelik jumısı

Ústirt tegisligi. Respublikamızdıń batısında Aral - Kaspiy teńizleriniń aralıǵında jaylasqan. Ústirttiń batıs yarımı Qazaqstan respublikasına qaraslı. Qaraqalpaqstan Ústirti 70 mıń km² jerdi iyelep atır. Onıń tiykarın qurawshı jınıs tereńde bolıp, ústin por hám úshlemshi dáwirge tiyisli teńizdiń hár qıylı shógindi jınısları júdá qalıń qatlamda jawıp jatır. Klimatınıń keskin kontinental hám kútá qurǵaqlıǵı sebepli bos jınıslardıń Ústirttiń betinde ádewir qalıń emesligin kóremiz, juwılıw protsesi de kútá tómen. Ayırım jerlerde siyrek shoqalaq qumlar ushırasadı. Ústirt platosı átirapındaǵı tegisliklerden ádewir kóterińkiligi menen bóleklenip turadı (2-súwret). Ol barlıq táreplerinen átirapındaǵı oypatlıqlarǵa derlik tik jarlı jarqabaqlıqlar jasap shegaralasadı. Usı jarqabaqlıqlardı geografiyalıq ádebiyatlarda «chink» dep ataydı. Ústirt platosınıń biziń respublikamızǵa qaraslı bóliminiń eń biyik jeri Qarabawır ústirtligi bolıp, ol 292 m. ge teń.
Ústirt jarqabaqlar, saylar, jıralar menen kesisip, olardan bazıları platonıń ústine shıǵatuǵın jol xızmetlerin de atqaradı. Ústirttiń qublasında tolqın sıyaqlı bolıp keletuǵın Qaplan qırın, onıń arqa tárepinde Ústirttiń ortasında arqa-batıstan qubla-shıǵısqa qaray sozılǵan Qarabawır qırın ushıratamız. Pútkil Ústirttiń eń biyik tóbesi de usı jerde. Qarabawır menen jaqın jaylasqan Barsakelmes oypawıtın boylap Qońırat - Maqat temir jolı ótedi.
1.2.Klimatı
Respublikamız Evraziya materiginiń oraylıq bóliminde jaylasıp, dúnya okeanlarınan ádewir alısta bolıwı, klimattıń keskin kontinentallı bolıwına úlken tásir etedi. Onı hawanıń temperaturasınıń sutkalıq hám jıllıq kórsetkishleriniń joqarı hám tómen dárejeleri arasındaǵı ayırmashılıqlardan kóriwge boladı. Iyuldaǵı joqarı temperatura - Nókis, Tórtkúl hám «Karakalpakiya» da +46^o, eń suwıq temperatura yanvar ayında Nókiste -32^o, «Karakalpakiya»da -38^o qa jetedi.
Klimatımızdıń keskin kontinentallıǵın ortasha jıllıq jawın-shashın muǵdarına qaraǵanda ortasha puwlanıw múmkinshiliginiń 15-20 eseden de zıyat ekenligine baylanıslı atmosfera hawasınıń hádden tısqarı qurǵaq ekenliginiń ózide dálilleydi. Óytkeni Respublikamız aymaǵı pútkil Evraziya materigindegi eń az atmosferalıq jawın-shashınları menen sıpatlanatuǵın orınlardıń biri.
Jıllıq jawın-shashın muǵdarı ásirese Ámiwdáryanıń deltası menen Qaraqalpaqstan Qızılqumınıń arqa bóliminde júdá az. Oǵan salıstırǵanımızda Qaraqalpaqstan Ústirti, Aral teńizi hám Qaraqalpaqstan Qızılqumınıń Qubla bólimindegi aymaqlarında jawın-shashınlar kóbirek.
Ortasha jıllıq jawın-shashın muǵdarı «Karakalpakiya» meteorologiyalıq stantsiyasında 135 mm, Moynaqta 98 mm, Shabanqazǵanda 87 mm, Shımbayda 90 mm, Nókiste 87 mm hám Tórtkúlde 86 mm.
Jıllıq jawın-shashın muǵdarınıń yarımına jaqını báhár aylarında jawadı. Gúzde bolatuǵın jawın-shashın muǵdarı qıs aylarına qaraǵanda az, al jazda tek 5-6 millimetr ǵana jawadı.
Respublikamız aymaǵında jawın-shashınlar qar túrinde tiykarınan dekabr, yanvar hám fevral aylarında jawadı. Bul aymaqta qar qatlamınıń qalıńlıǵı tek 10 sm ge shekem ǵana jetedi. Qar qatlamı baqlanatuǵın kúnlerdiń sanı ortasha bir jılda 20-30 kúndi quraydı. Sonlıqtan, kópshilik jaǵdayda, Qaraqalpaqstan aymaǵında turaqlı qar qatlamı payda bolmaydı.
Qaraqalpaqstan aymaǵınıń arqa tárepinde suwıq hawa aǵımların irke alatuǵın tawlardıń bolmawı arqa, arqa-shıǵıs hám arqa batıs tárepten esiwshi samallardıń jıldıń suwıq bóliminde Qaraqalpaqstannıń barlıq jerlerine erkin túrde kele beriwine múmkinshilik beredi. Ol respublikamız aymaǵınıń ózi jaylasqan geografiyalıq keńligine qaraǵanda ádewir suwıq máwsimi menen sıpatlanıwına sebepshi boladı.
Jaz aylarında hawa ısıp ketkenlikten onıń salıstırma ıǵallıq dárejesi páseyedi, hawa toyınıwdan uzaqlasadı. Bulttıń payda bolıw múmkinshiligi joǵaladı. Nátiyjede ashıq, jawın-shashınsız turaqlı hawa rayı payda boladı.
Qaraqalpaqstannıń kópshilik bóleginde samaldıń ortasha jıllıq tezligi sekundına 3,5 metrden 6,0 metrge deyingi aralıqta, samaldıń tezligi kúshlirek bolıp keliwi Qaraqalpaqstan Ústirti hám Aral teńizi rayonlarına tán bolıp, samaldıń ortasha jıllıq tezligi sekundına 5,6-6,8 metrge deyin jetedi. Kópshilik jaǵdaylarda samal kúndizine qaray kúsheyip, túnge qaray páseńleydi.
Samal hawa rayınıń oǵada turaqsız tiykarı bolıp esaplanadı. Qaraqalpaqstan sharayatında siyrek bolsa da samaldıń tezligi sekundına 15 metr, al ayırım waqıtlarda 20 metrden de asıp ketetuǵın kúnler de bolıp qaladı. Bunday samallar ósimlikler ushın kópshilik jaǵdaylarda zıyanlı boladı. Olar miywe aǵashlarınıń gúlleriniń tógilip, náwsheleriniń túsip qalıwına sebepshi bolıp ǵana qoymastan, awıl xojalıq daqıllarına da úlken zıyanın tiygizedi.
Tezligi sekundına 15 metrden artıq samallı kúnlerdiń sanı orta esap penen alǵanda jılına Tórtkúlde 9, Shımbay menen Qońıratta 14 kúndi quraydı.
Shańlı borasınlı kúnlerdiń ortasha bir jıllıq sanı Úrgenishte 5 kún, Hiywada 9 kún, Nókiste 35 kún, Moynaqta 43 kún.
Respublikamızdıń aymaǵı negizinen oypatlıq penen tegisliklerde jaylasqanlıqtan, onıń relefi klimattı payda etiwde kútá sezilerli emes. Biraqta Qaraqalpaqstannıń kópshilik aymaǵın quraytuǵın, hádden tısqarı tegis relefi sharayatında, biyikligi tek 300-400 metr ǵana bolıwına qaramastan, Sultan Wáyis tawında átirapındaǵı oypatlıqlarǵa qaraǵanda hawanıń temperatırasında ayırmashılıq bayqaladı. Sultan Wayıs tawı arqadan keliwshi suwıq hawa aǵımları ushın belgili bir dárejede tosqınlıq bolatuǵınlıǵı sebepli, onıń qublasında arqa tárepindegi rayonlaǵa qaraǵanda hawanıń temperaturasında ádewir ayırmashılıq bar ekenligin sezemiz.
Oraylıq Aziya aymaǵında ósimliklerdiń ósiwi menen rawajlanıwın tereń úyrene otırıp, belgili ilimpaz-agroklimatolog, professor L. N. Babushkin jıl máwsimleriniń baslanıw hám onıń aqırǵı pitiw waqıtların tómendegishe belgilewdi usındı. Yaǵnıy, vegetatsiyalıq dáwirdiń basındaǵı hawanıń ortasha sutkalıq temperaturasınıń +5⁰ tan +20⁰ arqalı ótken dáwir arasın báhár dep, +20⁰ penen 30⁰ aralıǵındaǵı dáwirdi jaz dep, +20⁰ tan tómenlep +5⁰ qa deyingi waqıttı gúz dep, al usı gúzdegi +5⁰ penen báhárdegi +5⁰ aralıǵındaǵı waqıttı qıs máwsimleri dep belgiledi. Usı anıqlamanı basshılıqqa alsaq, biziń jerimizde máwsimlerdiń eń uzaǵı qıs bolıp, ol 119-162 kúnge teń ekenligi, jaz máwsimi 102-139 kúnge, gúz hám báhár máwsimleriniń hár biri ortasha 45-58 kúnge teń.