|
1.4.Haywanat dúnyası
Respublikamız haywanat dúnyasınıń baylıǵı hám onıń túrleriniń kópligi boyınsha ayrıqsha kózge túsedi. Qaraqalpaqstan aymaǵında haywanatlardıń 400 dey túri jasaydı. Quslardıń 280 dey túri bolıp, ol elimizdegi uyalawshı quslardıń 25% in tutadı. Haywanatqa eń bay rayon Ámiwdáryanıń deltası bolıp, onda 56 túrli sút emiziwshiler, 30 ǵa jaqın jer bawırlawshılar, suw basseyninlerinde balıqlardıń 25 túri, jer-suw haywanlarınıń 2 túri, quslardıń 200 túri bar. Basqa haywanlardan: qoyanlar, kiyikler, ondatra, túlki, saǵal, jabayı shoshqa, jeyran, porsıq, hár qıylı jılanlardı ushıratamız. Quslardan: úyrek, ǵaz, qutan, bir qazan (8-súwret), shaǵala, tırna, digildik, qırǵawıl, bódene, ǵarǵa hám shımshıqlardıń bir neshe túrleri, kepter, qumırı, bayıwlı, ópepek, jırtqısh quslar, shegirtkeler, gúbeleklerdiń kóplegen túrleri ushırasadı.
Suwlarda súwen, sazan, ılaqa, dońmańlay, aq amur, jılanbas balıq hám kóplegen basqa da balıqlardıń túrleri jasaydı jáne awqatlanadı.
Qaraqalpaqstan Qızılqumında kóbinese jazdıń qattı ıssılarına shıdamlı, kúndiz inlerine kirip jatıp, keshte hám túnde shıǵatuǵın, geyde ıssı waqıtlarda da júretuǵın shól haywanların ushıratamız. Olardıń sırtqı kórinisi de jasaytuǵın jeriniń túrine sáykes kúl reń yamasa sarǵısh reńde boladı. Ol haywanlardıń ayırımları suw ishpeydi. Olarǵa tek jeytuǵın azıq-awqatınıń (ósimlikler menen kishigirim haynanlar) quramındaǵı ıǵallıqtıń ózi jetkilikli. Shól haywanlarınıń kópshiligi júdá kórgish hám juwırǵısh (kiyik) bolıp keledi. Qızılqumda haywanatlardıń túri kóp. Olardan shól agaması, domalaq baslı shól kesirtkesi, tasbaqalar, kesirtkelerdiń (onıń eń úlkeni Eshki emer, onıń uzınlıǵı 1,5 metr) boladı, gúmgúmnıń bir qansha túrleri, «Qum aydarhası» dep atalǵan túrleri, jılanlardan - udav, bórtpeli jılan, oq jılan, shól buwma jılanı, uwlı qara jılan, qum efası jasaydı. Olar uwlı jalınlar bolıp ayırımlarınıń uzınlıǵı 1,5 - 2 metrge jetedi. Olardıń záhárinen dári hám sıvorotka tayarlanıp túrli keselliklerdi emlewge paydalanıladı. Quslardan - dala ǵarǵası, buldırıq, jılqıshı, kók kepter, jırtqısh quslardan - dala búrkiti, búrkittiń basqa da birneshe túrleri bar. Sút emiziwshi haywanlardan - qızılqum arqarı, sasıq gúzen, qoyan, kiyik, qasqırlar hám t.b. bar. Sonday-aq hár qıylı tıshqanlar, shayanlar, qaraqurt, aqqurt, gúbelekler, órmekshiler jasaydı, olardıń kópshiligi záhárli.
Ústirtte de klimat jaǵdayına beyimlesken haywanlardan kesirtke, gúmgúmlerdiń bir neshe túrleri, tasbaqa, jılanlar, quslardan - búrkitler, qara qus, lashın, tuwalaq, bayıwlılar, aq quw, keklikler, sút emiziwshilerden - kirpitken, qasqır, qaraqulaq, málimpıshıq, sayǵaq, ústirt arxarı, buqara suwını, qaraquyrıq kiyik, qulanlar, aq qoyan, geypara qosayaq hám alaman tıshqanlar jasaydı. Usı haywanlar menen ósimliklerdiń ayırımları joq bolıp ketse, ayırımları joq bolıw aldında tur. Olar elimizdiń «Qızıl kitabı»na kiritilgen.
Qaraqalpaqstan Respublikasında jasaytuǵın haywanlardıń ayırım wákilleri xalqımız turmısında áhmiyetli orındı iyeleydi. Olar: qırǵawıl, jabayı shoshqa, ústirt arxarı, qara-quyrıq kiyik, ondatra, sazan, súwen, tolstolobik, aq amur, jılan bas balıq hám t.b.
II Bap. MATERIAL HÁM METODIKASÍ
Bizler pitkeriw kánilegik jumısı ushın materiallardı 2019-2020- jılları bakalabr basqıshınıń ilim-izertlew praktikasın ótew waqtında, Túslik Aral boylarında yaǵnıy ,Qaraqalpaqstannıń kópshilik rayonlarınan sonday aq Qızılqumnan,Ústirtten hám Oazisten jıynadıq.
1-súwret
Al ayırım ilimiy materiallar Ózbekstan ilimler akademiyası Qaraqalpaqstan bólimi Bioekologiya institutı laborotoriyalarınan hám sonday aq Qaraqalpaqstan oba keseline qarsı gúres stantsiyası zoologiya- parazitologiya laboratoriyasınan alındı. Ayrım jańa materiyallar İnternet tarmaǵındaǵı járiyalanǵan maqalalardanda qosıldı.
2-súwret Pitkeriw kánilegik jumısın jazıw ushın kemiriushi xayuanlardıń 34- in tekserip úyrendik. Bul haywanlardıń tarqalıwı ulıwma zoologiya da qollanatuǵın Novikovtıń 1958-jılǵı usılı menen izertlendi. Bunnan basqada kemiriushi xayuanlardıń esabın alıwǵa arnalǵan instruktsiyadan paydalanıldı. (Saratov 1970). Kemiriwshi haywanlardı uslawda jivolovka tiri uslawshı qaqpań hám N1 qaqpań paydalanıldı. Bul haywanlardıń ektoparazitlerin úyreniwde O.Serjanovtıń (1965-jılǵı) usılı qollanıldı. Materiallar tiykarının 4 túrli biotsenozdan jıynaldı. 1. Órkeshli taslaqlı qumlar biotsenozı. 2. Taslandılar shıǵarılatuǵın orınlardan. 3. Tegis taqırlıqlardan . 4. Oazisten yaǵnıy adamlar jasaytuǵın orınlardan.
K emiriushi xayuanlardıń awqatlanıwın úyrengende olardıń asqazanında awqat qaldıǵı, uyasınıń átrapındaǵı hár túrli haywanlardıń qaldıqları esapqa alındı. Al olardıń kóbeyiwi generativ organları (matka shaqasındaǵı daqlar) jarıp kóriw jolı menen úyrenildi.
3-súwret
Do'stlaringiz bilan baham: |
