Pitkeriw qánigelik jumısı

Balpaq tıshqan Ctellus fulvus lichtenstein (1823) Qızılqumda hám Ústirtte kóp tarqalǵan kemiriwshi haywanlar bolıp esalanadı. Qızılqumda bul kemiriwshi haywan taqırlıqlarda, taslaqlı jerlerde hám kóbinese qumnıń Oazis penen birikken jerlerinde kóbirek ushırasadı. Balpaq tıshqan biyik hám espe qumlardan qashıp kóbirek tegisli jerlerde tirishilik etedi.
Balpaq tıshqanı sanı hár jerde yamasa hár jılı birdey bolmaydı. Sebebi bul Qızılqum boylap alaǵat tarqalǵan. (Nurgeldiev 1956 Kostin 1952, Reymov 1992).
R.Reymov Balpaq tıshqandı (1972) óz maǵlıwmatlarında Qızılqumnan basqa da Ústirtte, Churıq Qosbulaq hám Bayterek átirapınan uslaǵanın kórsetip ótedi. Balpaq tıshqannıń denesi ortasha úlkenlikte 26 sm, quyrıǵınıń uzınlıǵı 8 sm salmaǵı 550-600 gr.
Balpaq tıshqannıń ekster hám interer kórsetkishlerin ádebiyatlardaǵı maǵlıwmatlarǵa salıstırǵanda, Nókis rayonı átirapındaǵı tıshqanlarda bir qansha ózgesheliklerdiń bolatuǵının bildik.
R.Reymovtıń (1987) jılǵı maǵlıwmatlarına qaraǵanda balpaq tıshqannın dene salmaǵı, dene uzınlıǵı Qızılqumnıń Qazaqstan tárepindegi tıshkanlarǵa uqsas keledi. Al arqa batıs Qızılqumdaǵı balpaq tıshqanlar salıstırmalı túrde kishirek. Báhárden gúzge qaray kem- kemnen awırlasıp baradı.
Balpaq tıshqannıń denen salmaǵı máwsimge qaray ózgermeli boladı.Mıs: Sametsler salmaǵı mart aylarında ortasha 580gr. Samkalar ortasha 510 gr boladı. Al iyun ayınıń aqırına kelip sametslerdiń salmaǵı 870 gr. Samkalar ortasha 770 grammdı quraydı.
Balpaq tıshqan qısqı uyqıǵa jatatuǵın kemiriwshiler qatarına kiredi. Ádebiyatlardaǵı maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda Balpaq tıshqan gúzge shekem kóp may toplaydı, hám usı maylardı qısı menen (yaǵnıy qısqı uyqı waqtında) tirishiligi ushın energiya retinde sarplaydı.
2. Úlken qum tıshqanı Rhombomys opimus licht (1823). Bul kemiriwshi haywan ádebiyatlardagı maǵlıwmatlarǵa Ústirt tegisliginde Qızıl qumǵa salıstırǵanda kóplew ushırasatuǵın túr bolıp esaplanadı.Úlken qum tıshqanınıń arealı júdá keń. Ol Orta Aziyada, Qazaqstanda, Pakistanda, Afganistanda hám Mongoliyada keń tarqalǵan. (Burdelov A.S.1983).
Úlken qum tıshqanınıń morfologiyalıq sıpatlaması tómendegishe: denesiniń uzınlıǵı 16-20 sm. Quyrıǵınıń uzınlıǵı 13-16 sm. Denesiniń reńi dalalıqtaǵı qumlar reńine uqsaydı aqshıl sarı. Quyrıǵınıń ushı qara, qulaǵı kelte.
Kóbinese jer astı suwı tereńirekte bolǵan topıraqlı jerlerde ushırasadı. Tawlarda ushıraspaydı. (R.Reymov 1987) Úlken qum tıshqanı basqa kemiriwshi haywan óziniń koloniyal halda tirishilik etiwi menen ajıralıp turadı. Bir koloniyada 2-10 ǵa shekem kemiriwshiler jasaydı. Koloniyasında bir neshe awızlar boladı. Úlken qum tıshqanın uyası kobine eki yaruslı bolıp keledi. 1- yarus azıq- awqat saqlawshı kamera 2- tiykarǵı dem alatuǵın kamerası.
Qaraqalpaqstanda Qızılqumda, Ústirtte hám jańadan teńiz ornınan payda bolǵan Aralqum dep atalıwshı shóllerde keńnen tarqalǵan. Sanı ózgermeli. Kóbirek qolaylı jaǵdaylar bolsa awqatı mol, qısı suwıq emes, jazı salqınlaw bolsa kóp kóbeyedi. Qızılqumda hár bir gektar jerge 6-8 ekzempliyardan tuwra keledi, al Ústirtte 2-3 ekzempliyardan tuwra keledi. (Reymov, Seytnazarov 1994). Úlken qum tıshkanı qısqı uyqıǵa jatpaydı, kópshilik aktiv waktı kúndiz.
Ústirtte jaz aylarında azanda erte, keshte salqın menen awqatlanıwǵa shıǵadı. Al qıs aylarında tuske taman awqatqa shıǵadı. Úlken qum tıshqan Orta Aziyada oba keseliniń tiykarǵı tasıwshısı bolıp esaplanadı.