Pitkeriw qánigelik jumısı

Nókis qalası átirapındaǵı tarqalǵan kemiriwshilerdiń kóbeyiwge qatnasın tómendegi kesteden bilemiz

№	Kemiriwshi túrleri	İzertlengen samkiler sanı	1 samkiniń embrion sanı											Hár bir samkige ortasha embrion sanı
			2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12
1	Balpaq tıshqan(sitellus fulvus)	9	-	-	-		1	2	3	2	1	-	-	8,0
2	Úlken qum tıshkan (Rhombomus opimus lecht)	12	-	-	-	1	4	5	1	1	-	-	-	6,7
3	Tún tıshqanı (Meriones merdianus Pallas)	18	-	-	-	6	7	4	1	-	-	-	-	6,5
4	Qızıl quyrıq tıshqan(Meriones libucus lecht)	10	-	-	-	1	6	2	1	-	-	-	-	6,0
5	Úy tıshqanı (Meriones tamoriscinus)	6	-	-	-	1	4	1	-	-	-	-	-	6,7
6	Úy tıshqanı(Mus musculus)	7	-	-	2	2	2	1	-	-	-	-	-	5,2

4-keste
Ekosistemada tutqan ornı. Kemiriwshi haywanlardıń epidemiologiyalıq áhmiyeti ulken sebebi bul haywanlar ózleri denseinde onlaǵan túr ótkir juqpalı keselliklerdi tasıp juriwshiler bolıp esaplanadı. Mısalı: Oba (chuma) ,Leptospiroz, entsefalit, spiraxitoz, Leyshmanioz h.t.b.
Orta Áziyada oba keseliniń tiykarǵı tasıwshısı úlken qum tıshkanı bolıp esaplanadı. Tariyxtan málim usı waqıtqa shekem obanıń úsh úlken paydemiyası bolǵan. (Pandemiya qanday da bir keselliktiń bir neshe xalıqlar arasında tarkalıwına aytıladı. Al epidemiya bul keselliktiń adamlar arasında tarqalıwına aytıladı. Mısalı: Házirgi waqıtta SPID pandemiyası dawam etip atır. Obanıń 1- pandemiyası VI ásirde dúnya júzi boylap tarqalıp 100 mln.nan artıq adamdı nabıt etken.
2-pandemiyası 12-14 asirde bolıp 25 mln adamdı óltirgen. 3- pandemiyası 17-18 asirde bolıp bir neshe 100 mıńlaǵan adamlardı nabıt etken. Oba keselligin úlken qum tıshqanı ústindegi búrgeler adamlarǵa hám úy haywanlarına juqtıradı. Búrgeler hám keneler kemiriwshilerdiń tiykarǵı ektoparazitleri bolıp, bul nasekomalardıń házirgi dáwirde bir neshe turi ilimde belgili.
R.Reymov S. Seytnazarov h.t.b (1995) maǵlıumatı boyınsha Qızıl qumda jasawshı kemiriwshi haywanlardıń búrgeler túri sanı tómendegishe berilgen.

№	Kemiriwshilerdiń túrleri	Qızıl qum
1	Úlken kum tıshqanı	26
2	Balpaq tıshqanda	7
3	Tún tıshqanında	14
4	Qızıl quyrıq tıshqanında	13
5	Jıńǵıllıq tıshqanında	15
6	Uy tıshqanında	11

5-keste


Juwmaqlaw
Qızılqumda hám Ústirtte kemiriwshi haywanlar tabiyatta ,ózleri tirishilk etetuǵın biotsenozda úlken praktikalıq áhmiyetke iye. Bul haywanlar ekosistemada zatlar aylanısında konsumentler wazıypasın atqaradı. Yaǵnıy tayar haldaǵı awqatlıq zatlar menen awqatlanadı. Sonday aq geyparaları shól ekosistemalarında ótkir juqpalı keselliklerdiń tasıwshıları.mıs.kemiriwshiler xaywanlar.
Kemiriwshiler arasında ótkir jukpalı kesellikler epizootiyası Qızılkum hám Ustirt dalalarında tez-tez ushırasıp turatuǵın protses bolıp esaplanadı.
Ásirese oba keseli epizootiyası ilimiy ádebiyatlardaǵı maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda Qızılqumda derlik har jılıbáhár hám gúz aylarında 10000 nan 100000 gektarǵa shekemgi maydanlarda payda bolıp turadı. Qızıl qum hám ústúrtte oba keseliniń epizootiyasın usı shólistanlarda keń tar atatuǵın haywan úlken qum tıshqanı bolıp tabıladı.
Leyshmanioz keseli bulda tiykarǵı tasıwshısı úlken qum tıshqanı bo lıp adamlarǵa súyir shıbınlar arqalı juǵadı. Leyshmanioz keseli menen awırǵan adamlardıń terisinde pitpeytuǵın jara payda boladı. Ótkir juqpalı keselliklerdi tasıwshılar eki toparǵa bólinedi:
1. Keselliktiń tiykarǵı tasıwshıları (úlken qum tıshqanı).
2. Ekinshi dárejeli tasıwshıları (úy tıshkanı,tún tıshqanı h.t.b.).
Qaraqalpaqstan shariyatında ótkir juwpalı keseliklerdi tábiyattan tazalawdıń 3 – túri bar.
1. Quyash nurı usılı .
2.Ximiyalıq usıl.
3.Biologiyalıq usıl.
Orta Aziyanın keń shólistanlarında jırtqısh xayóanlar xár túrli biotoplarda tarqalıp, ózleri jasap atırǵan biotoptaǵı xayóanlar menen aóqatlanadı. Olar ásirese kesel xayanlardı jep tábiyatta (ekosistemanı) tazalap tábiyiy biosanitarlar wazıypasın orınlaydı.
Ústirtegi kemriwshi haywanlar morfologiyalıq jaqtan Qızılqumdaǵı kemiriwshi hayyaanlardan úlken boladı.
Ústirt tegisligindegi kemiriwshiler Qızılqumdaǵı kemiriwshilerge salıstırganda kóp ńásil qaldıradı. bunıń sebebibin bizler Ústirttiń fiziko-geografiyalıq .meteorologiyalıq sháriyatı Qızılqumǵa qaraǵanda birqansha áwırlaw dep esaplaymız .Yaǵnıy qısı suwıq jazı ıssı tirishilik ushın gúreste sonıń ishende qolaysız sháriyatqa qarsı gúreste payda bolgan ózgesheligi dep esaplaymız.