Pitkeriw qánigelik jumısı

Juwmaqlaw....................................................................................................46-47


Paydalanılǵan ádebiyatlar............................................................................48-51


Ómir qáwipsizligi..........................................................................................52-57

Kirisiw

Aktuallıǵı. Qaraqalpaqstan Respublikası házirgi waqıtta úsh úlken shólistan aymagında jaylasqan bolıp onıń ekewi áyyemgi dáwirlerden baslap bir-birinen parq qılatuǵın eski shóllerge kiredi.Al tazadan payda bolǵan shólistan Aralqum shóline yarım ásirden kóplew waqıt boldı. Bul shóller biocenozı óziniń biologiyalıq kóp túrliginiń parq qılıwı menen ajıralıp turadı.
Túslik Aral boylarında 1960-jıllardan baslap ekologiyalıq teń salmaqlıq buzılıp, nátiyjede dushshı suw tamtarıslıǵı, dúzlı shańlardıń kóteriliwi, shólistan maydanlarınıń keńeyiwi hám usı shóllerde tirishilik etetuǵın ótkir juqpalı keselliklerdi óz denesinde tasıwshı haywanlardıń sanınıń artıw jaǵdayları payda boldı. Demek túslik Aral boylarında kemiriwshi haywanlardı populyatsiya úyrenip olardıń payda zıyanın anıqlaw búgingi kúnniń aktual máselelerinen esaplanadı.
Qızılqum menen Ústirtte kemiriwshiler har túrli juqpalı keselliklerdiń tarqalıwına sebebshi boladı.
Sonǵı jılları ádebiyatlarda kemiriushilerdiń jer juzinde 2000 ǵa shamalas túrleri tirishilik etedi delingen maǵlıwmatlar bar .Solardan 1500 in mayda tıshkan tárizliler quraydı.
Túslik Aral jaǵdayında kemiriushi xayuanlar tuwralı tolıq yamasa bul haywanlardı tuwrıdan tuwrı úyrengen ilimiy jumıstıń ózi az.
Bul regionnıń kemiriwshi haywanların belgili zoolog-ekolog ilimpazlar R.Reymov 1972, 1981, 1986 G.A.Asenov 1972, 1981, 1986 1997,1999, 2002 , 2004 M.Karabekov 1972 1980. 19990 .jılları izertlegen.
1993 -jılı Qaraqalpaqstan oba awırıwına qarsı gúres stantsiyası xızmetkerleri A.Kenjebaev, G.Asenov, L.A. Koptsev, S. Seytnazarovlar kemiriwshi haywanlar tábiyatta juqpalı keselliklerdi tarkatıuga qatnasatuǵın úleslerin úyrenip hárbir túrge toqtap ótken.
Kemiriwshi haywanları ekologiyasın úyreniw teoriyalıq hám praktikalıq áhmiyetke iye. Kemiriwshi haywanlar shól biotsenozında, toǵaylarda hám mádeniy landshaftlarda úlken zıyan tiygizedi. Olar hár túrli biotoplarda tarqalıp, sol jerdegi ósimliklerdi jep awqatlanadı hám awıl xojalıǵına belgili muǵdarda ózleriniń zıyanın keltiredi.
Tábiyatta kerek emes túrlerdiń ózi joq .Hár bir túr zat almasıw protsesinde belgili funktsiyanı orınlaydı.
Ózbekstannıń hám onıń ajıralmas bir bólegi bolǵan Qaraqalpaqstannıń yaǵnıy Túslik Aral boyları haywanlar faunasın populyatsiya dárejesinde atap aytqanda ,olardıń ekologiyasın úyreniw aktual mashqalalardan sanaladı. Sebebi Aral teńizi qurıp onıń ornına Aralqum dep atalıwshı shólistan payda boldı. Demek kemiriwshi haywanlar arealı keńeydi hám jasaw ortalıǵı ózgerdi. Bul jaǵday olardıń bio-ekologiyasına qay dárejede tásir etip atırǵanın úyreniw usı temanıń tiykarǵı aktuallıǵın belgileydi.

Jumıstıń maqseti.Bizler usı ilimiy jumısta Ústirtte hám Qızılqumda tarqalǵan kemiriushiler otryadın úyrenip olardıń ekologiyası menen tanısıwdı, olar tuwralı jańa ilimiy materiallar toplawdı hám ekosistemadaǵı hámiyetin úyreniwdi maqset etip qoydıq.

Túslik Aral boylarında tarqalǵan kemiriushilerdiń ayrım túrleri Qaraqalpaqstan sharayatında kesellik tarqatıushı (tasıushı ) wazıypasın atqaradı

Bizler bul pitkeriw kánigelik jumısta biologiyanıń tiykarǵı nızamlarınan sanalǵan «tirishilik ushın gúresti» hám sonday-aq ekosistemadaǵı ekologiyalıq piramida túsinigin tereńirek ańlap alıwdı hám Utirttegi hám Qızılqumdaǵı tirishilik etetuǵın kemiriwshi haywanlar keleshegi qanday boladı, degen sorawǵa bizler juwap tabıwdı ózlerimizge maqset etip qoydıq.