Pitkeriw qánigelik jumısı

1.Aqshadárya deltası házirgi Tórtkúl qalasınıń arqa tárepinen baslanıp, Aral teńizine shekem baradı. Uzınlıǵı 250-270 km ge, absolyut biyikligi qublada 100-108 metrge teń. Ortasha qıyalıǵı arqadan qublaǵa qaray hár bir bes kilometrge bir metrdi quraydı.
Sonlıqtan da Aqshadárya deltası sırtqı kórinisi boyınsha ulıwma alǵanda tegis oypatlıq. Jer betiniń dúzilisinde Aqshadárya deltasında kóbirek ushıraytuǵın eki relef túrin ajıratıwǵa boladı. Birinshisi, hár jerde kishigirim qum dizbekleri jaylasqan hádden tısqarı tegis taqırlı oypatlıqlar. Ekinshisi kóshpeli qumlar menen jabılǵan oylı bálentli tegislikler.
Aqshadárya deltasınıń tegislikke uqsas jer betiniń dúzilisin tek hár jerde ataw túrinde jaylasqan qaldıq taw dizbekleri hám tóbeleri ǵana buzıp kórsetedi. Olardıń eń biyiklileri deltanıń qubla bólimindegi Ayazqala qorǵanı hám Kókshe tawı. Olar átirapın orap jatırǵan Aqshadárya deltasınan 80 metr joqarıda jaylasqan. Deltanıń usı bóliminde bálentligi boyınsha birinshilerge qaraǵanda ádewir kishi, biraqta relefi boyınsha átirapındaǵı tegislikten keskin ajıralıp turatuǵın Qorǵasınqala hám Jambasqala ústirtleri bar. Deltanıń arqa bóliminde aytarlıqtay kózge túsetuǵın qaldıq tóbelerden Ushtaǵan, Kóktóbe hám taǵı basqalardı ushıratamız. Aqshadárya deltası júdá tegis oypatlıq bolǵanlıǵınan, bul kishi-girim tóbelerde uzaqtan ádewir ústirtliklerge uqsap kórinedi.
Aqshadárya deltası geografiyalıq jaylasqan ornı boyınsha ekige - arqa hám qubla deltaǵa ajıratıladı. Olar bir-biri menen eni 2-3 km, al uzınlıǵı 90 km qısnaq (Aqshadárya aqqan jeri) boyınsha qosıladı.
Aqshadáryanıń qubladaǵı deltası Tórtkúl qalasınan baslanıp, úsh múyesh pishinde arqaǵa qaray shama menen 30 km. uzaqlıqqa sozıladı. Úsh múyeshliktiń ultanı arqa tárepinen Sultan Wayıs tawı hám Qızılqumnıń etegi menen ushlasıp jaylasqan. Bul úshmúyeshlik batıstan shıǵısqa qaray ortasha 60 km ge sozılǵan.
Aqshadáryanıń qubla deltasınıń arqa-shıǵıs shetinen Aqshadárya qısnaǵı baslanadı. Aqshadárya qısnaǵı dáslep 25 km shamasında keńlik boyınsha jaylasqan, keyin ala ol Aral teńizine qaray meridian baǵıtta sozılǵan.
Aqshadárya qısnaǵı shama menen 42⁰ 30⁰ arqa keńlikte ádewir keńeyip, onıń arqadaǵı deltası baslanadı. Ol sırtqı kórinisi boyınsha úsh múyesh pishinge iye. Aqshadárya deltası arqa-shıǵıs tárepinde Jańadáryanıń deltası menen qosılıp ketedi. Ol arqa tárepinde Beltaw ústirtligi hám Aral teńiziniń jaǵasındaǵı oypatlıq penen, al batısında Ámiwdáryanıń Aral aldı deltası menen ushlasadı. Aqshadáryanıń arqadaǵı deltası qubla-batıs, qubla hám qubla-shıǵıs tárepindegi Qaraqalpaqstan Qızılqumı menen oralıp jatır.
Aqshadáryanıń arqa deltası eń uzın jerinde meridian baǵıtta 100 km ge, al júdá keń jerinde keńlik boyınsha 50-60 km ge sozılǵan.
Ulıwma alǵanda, Aqshadárya deltasındaǵı júdá qalıń, dárya shógindilerinen quralǵan tegis oypatlıqlar saqlanıp, Ámiwdáryanıń áyyemgi ańǵarı esaplanatuǵın Aqshadáryanıń óz waqtında kútá mol suwlı hám ılaylı dárya bolǵanlıǵınan derek beredi.
2. Ámiwdáryanıń Aral aldı deltası Taqıyatastan baslanadı hám sırtqı kórinisi úsh múyeshli bolıp arqaǵa qaray kem-kemnen páseyip Aral teńizine ushlasadı.
Aral aldı deltasında ásirese qumlı-sazlı hám sazlı-qumlı tegislikler keń tarqalǵan. Oldardıń kópshiligi házirgi waqıtta diyqanshılıq penen bánt. Sonlıqtan da bunday tegisliklerdiń jer beti áyyemgi hám házirgi waqıttaǵı suwǵarıw tarmaqları menen tilkimlengen. Olardan da basqa, bunday tegisliklerge dáryanıń áyyemgi hám házirgi tarmaqlarınıń ańǵarları, qumlı tóbeler hám kóshpeli qumlar tán. Olar tiykarınan allyuvial qum shógindileriniń ıdırap, bir jerden ekinshi jerge samaldıń ushırıp alıp ketiwi nátiyjesinde payda bolǵan. Geyparaları samaldıń kúshi menen qońsılas Qızılqumnan ushıp kelgen bolıwı múmkin.
Ámiwdáryanıń shep jaǵasındaǵı áyyemgi ańǵarlardıń ishindegi jer betiniń dúzilisinde házirgi waqıtqa shekem júdá jaqsı saqlanǵanın Ólidáryanıń aqqan jerinde kóremiz.
Ólidárya, Súwenli suwǵarıw kanalı menen Qaraqalpaqstan Ústirtiniń arasında derlik meridian baǵıtta házirgi Qońırat, Qanlıkól hám Shomanay rayonları jaylasqan jerler boyınsha aqqan. Dáryanıń alabınıń 1-1,5 km keńlikke iye bolǵanlıǵı házirgi waqıtta da onıń relefinde jaqsı bilinedi. Onıń kópshilik jerinde keńligi 25-30 metrge 250 metrge shekem dáryanıń ańǵarı jaqsı saqlanǵan. Ólidárya ańǵarınıń tereńligi 2 metrden 3,5 metrge shekem jetiwi hám janbawırlarınıń ádewir tik (20-30 gradus) bolıp keliwi menen óz aldına ajıralıp turadı. Házirgi waqıtta onıń ultanı tóbeshik yamasa qum dizbekleri sıyaqlı bos qum shógindileri menen jabılǵan. Onıń eki jaǵalawında samaldıń tásiri nátiyjesinde toplanıp qalǵan qumlar ushırasadı.
Ámiwdáryanıń dáslepki tarmaqların onıń oń jaǵasında da kóriwge boladı. Olardıń ishinde eń úlkeni Erkindárya. Erkindárya Ámiwdáryanıń Porlıtawǵa jaqınlasqan jerinde baslanıp, arqa-shıǵıs baǵıtta aqqan. Dáslepki jılları ol Ámiwdáryanıń suwlı tarmaqlarınıń biri bolǵan. Házirgi waqqıtta onıń ańǵarı boyınsha geypara jıllardaǵı suw kóp bolatuǵın jaz aylarında ǵana suw aǵadı. Erkindárya ańǵarı 40 metrden 300 metrge shekem keńeyedi. Tereńligi 1,5 metrge shekem jetedi.
Ádette quyar jerinde tegislik boyınsha aǵatuǵın dáryalar aldında qanday da bir qattı taw jınısı jerdiń betine shıǵıp jatqan jer maydanına tirelse, ol bir neshe tarmaqlarǵa bólinip aǵadı. Haqıyqattan da Ámiwdáryanıń eń dáslepki deltası Túyemoyınnan esaplanadı eken. Túyemoyın átirapında jerdiń betine shıǵıp jatırǵan por hám úshlemshi dáwir taw jınısların juwıp tereńlete almay, suw tolısıp, dárya oń hám shep táreplerge bir neshe tarmaqlardı payda etip aqqan. Al, Aqshadárya menen Sarıqamıs deltasınıń baslanar jerinde dáryanıń bir neshe tarmaqlarǵa bólinip aǵıwında Sultan Wayıs tawı sebepshi bolsa kerek.
Ámiwdáryanıń deltalarınıń barlıǵınıń da payda bolǵan waqtı tórtinshi dáwirdiń ishinde bolǵan menen payda bolıw izbe-izligi boyınsha olardı burınıraq hám keyinirek payda bolǵan dep shama menen ajıratıwǵa boladı. Máselen, eń dáslep Ámiwdáryanıń Aqshadárya deltası, keyin ala Sarıqamıs deltası úshinshi náwbette Aral aldı deltasınıń payda bolıwı baslansa kerek.
Kópshilik geografiyalıq ádebiyatlarda Ámiwdáryanıń Aral aldı deltasınıń payda bolıw izbe-izligi boyınsha da onıń aymaǵında Taqıyatas deltası, Qırantaw deltası hám házirgi waqıttaǵı «Hárekettegi» delta dep 3 deltaǵa ajıratıladı. Ulıwma alǵanda Aral aldı deltası Taqıyatastan baslanǵan bolsa, ekinshi Qırantaw ústirtliginen, al úshinshisi Qızıljar ústirtliginen baslanadı.
Bunıń aldıńǵı ekewi álle qashanlar payda bolǵanlıqtan dárya qáddinen ádewir biyiklikte ornalasıp, diyqanshılıqqa aylanǵan. Al, házirgi «Hárekettegi» delta da tap házirgi kúnlerde de dárya tarmaqlarınıń aralarında ele qatlamlanıp qáliplespegen jas qayırlar jatqızılıp, tegislik-lerge aylanıp atırǵanların kóremiz.
Respublikanıń deltalı rayonınıń ishinde hár jerde ataw sıyaqlı átiraptaǵı tegislikten bóleklenip turǵan «taw»lardı hám ústirtliklerdi ushıratamız. Olar geologiyalıq dáwirdiń hár basqıshında payda bolıwı menen bir-birinen ajıralıp turadı. Mısalı, Sultan Wayıs tawı, Qubataw hám Jumırtawlar áyyemgi bir pútin Ural Tyan-Shan taw sistemalarınıń ajıralmas bir bólegi esaplanatuǵın tiykarınan paleozoy jınıslarınan quralǵan tektonikalıq tawlar bolsa, al Ústirt platosı, Beltaw, Qusxanataw, Qızıljar, Háktaw hám t.b. lar hám úshinshi dáwirlerdiń teńiz shógin-dilerinen quralǵan ústirtlikler. Olardıń eń úlkeni Sultan Wáyis tawı.